Społeczne, gospodarcze i środowiskowe efekty projektów realizowanych w ramach IV osi priorytetowej Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko

Transkrypt

1 Społeczne, gospodarcze i środowiskowe efekty projektów realizowanych w ramach IV osi priorytetowej Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko BADANIE EWALUACYJNE Badanie zostało zrealizowane na zlecenie Ministerstwa Środowiska przez firmę Fundeko s.c. Warszawa 2010 r.

2 Co było celem badania? Jednym z podstawowych celów polityki Unii Europejskiej jest stworzenie warunków rozwoju gospodarczego z poszanowaniem sfery społecznej, środowiskowej i kulturowej. Z punktu widzenia koncepcji rozwoju gospodarczego Unii pożądane są te przedsięwzięcia, które zmniejszają zapotrzebowanie przedsiębiorstw na zasoby środowiska Warto wiedzieć że naturalnego, a jednocześnie dają wymierne korzyści w sferze społecznej i ekonomicznej. Zrównoważony rozwój gospodarczy jest również celem polityki rozwoju Polski jako kraju członkowskiego Wspólnoty, a znajduje swoje odzwierciedlenie w Programie Infrastruktura i Środowisko (POIiŚ). Priorytet IV przedsięwzięcia dostosowujące przedsiębiorstwa do wymogów ochrony środowiska POIiŚ koncentruje sie na dofinansowaniu działaniach zmierzających do racjonalizacji gospodarki zasobami i surowcami w przedsiębiorstwach, ograniczaniu wytwarzanych odpadów, poprawie jakości wód i powietrza oraz zwiększeniu stopnia wykorzystania surowców wtórnych. Zrealizowane zostało badanie, w którym przeanalizowano pięć z sześciu działań priorytetu IV POIiŚ: 4.1. Wsparcie systemów zarządzania środowiskowego (działanie wykluczone z badania) 4.2.Racjonalizacja gospodarki zasobami i odpadami w przedsiębiorstwach 4.3. Wsparcie dla przedsiębiorstw w zakresie wdrażania najlepszych technik (BAT) 4.4. Wsparcie dla przedsiębiorstw w zakresie gospodarki wodno-ściekowej 4.5. Wsparcie dla przedsiębiorstw w zakresie ochrony powietrza 4.6. Wsparcie dla przedsiębiorstw prowadzących działalnośd w zakresie odzysku i unieszkodliwiania odpadów innych niż komunalne Głównym celem przeprowadzonego badania była ocena wybranych efektów środowiskowych, społecznych i gospodarczych inwestycji współfinansowanych ze środków unijnych w ramach IV priorytetu POIiŚ, z wyłączeniem działania 4.1. Przeprowadzono prace w trzech obszarach tematycznych: W krajach Unii Europejskiej procesowi wydat-kowania środków publicznych towarzyszy ocena podejmowanych działań, określana mianem ewaluacji. Celem ewaluacji jest sformułowanie wniosków i rekomendacji, które pozwalają wyeliminować ewentualne błędy i wskazać najbardziej efektywne działania.. Przeprowadzona analiza ma charakter analizy śródokresowej, to znaczy jest prowadzona w trakcie realizacji programu, gdy pełne efekty projektów nie zostały jeszcze osiągnięte. Oszacowanie i ocena wpływu wybranych projektów z zakresu IV priorytetu POIiŚ na rozwój społeczny, gospodarczy i środowiskowy Opracowanie uproszczonej metodologii szacowania wpływu projektów IV priorytetu POIiŚ na rozwój gospodarczy oraz systemu monitoringu dostosowanego do możliwości beneficjentów i instytucji POIiŚ Opracowanie matrycy przeciętnego/typowego dla danego rodzaju projektu, z zakresu działań IV priorytetu POIiŚ, wpływu na społeczeństwo, gospodarkę i środowisko oraz na tworzenie miejsc pracy Strona 2

3 Jak realizowano badanie? W celu przeprowadzenia badania podzielono wszystkie projekty wchodzące w zakres ewaluacji na cztery odrębne moduły badawcze obejmujące następujące aspekty poprawy funkcjonowania przedsiębiorstw: Gospodarka odpadami i zasobami w przedsiębiorstwach Gospodarka wodno-ściekowa w przedsiębiorstwach Ochrona powietrza Przetwarzanie odpadów innych niż komunalne Warto wiedzieć że Badanie ewaluacyjne realizowane jest na podstawie ściśle określonego scenariusza, w którym definiowane są szczegółowe pytania ewaluacyjne, jak również metody oraz narzędzia badawcze umożliwiające uzyskanie wyjaśnienia sformułowanych problemów. Podstawą do postawienia hipotez oraz pytań badawczych była analiza zadeklarowanych przez przedsiębiorców efektów, które zostały opisane we wnioskach o dofinansowanie w ramach POIiŚ. Pomiar efektów, odpowiedzi na pytania badawcze oraz sformułowanie wniosków zostały oparte o szczegółową analizę dokumentacji załączonej do wniosków o dofinansowanie (70 wniosków), ankietę telefoniczną na próbie 107 beneficjentów programów POIiŚ oraz Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (SPO WKP). Jakość uzyskanych informacji, poprawność sformułowanych wniosków i trafność odpowiedzi zostały skonfrontowane z opiniami wybranych beneficjentów, przedstawicieli instytucji zarządzającej, pośredniczącej i wdrażającej oraz ze specjalistami. Łącznie przeprowadzono 18 wywiadów pogłębionych. W analizie mierzalnych efektów inwestycji, opracowywaniu matrycy typowego projektu oraz szacowaniu wskaźnika oddziaływania, wyznaczono w ramach metodologii pomiaru efektów, posłużono się danymi Głównego Urzędu Statystycznego, matrycą logiczną oraz analizą przestrzenną. Jakie są szacowane efekty rzeczowe i ekologiczne przedsięwzięć? Strona 3

4 W ramach IV priorytetu POIiŚ działań , finansowano różne typy przedsięwzięć. Katalog osiągniętych wskaźników jest obszerny, a najistotniejsze efekty ekologiczne to: Gospodarka odpadami i zasobami w przedsiębiorstwach W jedenastu projektach realizowane są między innymi inwestycje, polegające na oszczędności energii. Oszczędność energii wynosi MWh/rok. Oszczędność wody osiągnięta w ośmiu projektach wynosi 2 005,8 dam 3 /rok. Redukcja zanieczyszczeń powietrza ogółem w jedenastu projektach wynosi 59,3 tys. Mg/rok. Redukcja odpadów stałych wynosi 454,9 tys. Mg/rok. Efekt osiągnięto zarówno przez zmniejszenie ilości wytwarzanych odpadów (dziesięć projektów), jak i w ramach recyklingu (cztery projekty). Gospodarka wodno-ściekowa w przedsiębiorstwach W ośmiu projektach polegających na racjonalizacji gospodarki wodno-ściekowej wybudowano trzy oczyszczalnie ścieków i dwie podoczyszczalnie. W ramach trzech projektów poddano modernizacji istniejące oczyszczalnie, w tym zmieniono technologię oczyszczania ścieków Ochrona powietrza Inwestycje w ochronę powietrza podejmowano w ramach działań 4.3 Wsparcie dla przedsiębiorstw w zakresie wdrażania BAT oraz 4.5 Wsparcie dla przedsiębiorstw w zakresie ochrony powietrza. W wyniku realizacji projektów osiągnięto 22% redukcję emisji siarczanów w skali kraju. Przetwarzanie odpadów innych niż komunalne Badane projekty obejmują szeroki zakres: instalacje do pozyskiwania paliwa alternatywnego, odzysk odpadów poużytkowych, instalacje do produkcji kruszyw i surowców budowlanych, recykling, zagospodarowanie odpadów paleniskowych i instalacje zagospodarowania popiołów. Jaki jest wpływ dofinansowanych projektów środowiskowych na stan środowiska w Polsce i regionach? Analizie poddano 70 projektów realizowanych w Programie Infrastruktura i Środowisko. Przy takiej próbie trudno oszacować wpływ projektów na stan środowiska w skali kraju. Efektami realizowanych projektów są oszczędności surowców, ochrona powietrza, które mają wpływ na jakość i stan środowiska Na skutek podjętych inwestycji zmniejszono o 0,12% zapotrzebowanie na energię w sektorze energetycznym i przemyśle w skali kraju. W skali regionu największą procentową redukcję zapotrzebowania na energię odnotowano w województwie kujawsko-pomorskim, wyniosła ona 1,46% ogólnego zapotrzebowania w skali województwa. Oszczędność wody w skali kraju jest marginalna, wyniosła 0,03% co jest wartością statystycznie nieistotną. Najwyższą wartość odnotowano w województwie śląskim: 0,8%. Znaczące efekty osiągnięto w zakresie ochrony powietrza zarówno w skali regionalnej jak i krajowej: redukcja SO 2 wyniosła w skali kraju 22,3%, w województwach dolnośląskim, lubelskim i lubuskim osiągnięto poziom redukcji wynoszący: 43%, 57% i 44% odpowiednio; redukcja NO x w skali kraju to 1,01% przy czym efekt osiągnięto dzięki realizacji inwestycji w województwie opolskim, gdzie 13% redukcja w skali województwa stanowi najwyższą wartość efektu redukcji; Strona 4

5 Jaki jest wpływ projektów środowiskowych na rozwój społecznogospodarczy? Rynek pracy Wpływ projektów środowiskowych jest widoczny również w aspekcie ekonomicznym i społecznym. Najbardziej widocznym skutkiem społecznym jest poprawa sytuacji na rynku pracy. W badaniu wzięto pod uwagę ocenę beneficjentów na temat potencjalnego utrzymania miejsc pracy dzięki realizacji przedsięwzięcia. W ich opinii niedostosowanie przedsiębiorstw do wymogów ochrony środowiska może prowadzić do zamknięcia zakładów, a w rezultacie do likwidacji miejsc pracy. Dlatego utrzymanie miejsc pracy zostało zaliczone do podstawowych wyznaczników oddziaływania społecznego przedsięwzięcia. TYP PROJEKTU Gospodarka odpadami i zasobami w przedsiębiorstwach UTWORZONE MIEJSCA PRACY UTRZYMANE MIEJSCA PRACY Ochrona powietrza Gospodarka wodno-ściekowa w przedsiębiorstwach Przetwarzanie odpadów innych niż komunalne SUMA Zakłady recyklingu odpadów miejsca pracy i dodatkowe dochody budżetów gmin Zakłady utylizacji lub recyklingu odpadów, które budzą wiele kontrowersji wśród społeczności lokalnych, okazują się być nie tylko elementem racjonalizacji polityki gospodarowania surowcami, lecz również są znaczącymi pracodawcami w gminie. Budowa zakładu w badanej próbie to od 5 do 120 nowych miejsc pracy i dodatkowe wpływy do budżetów gmin, nawet w wysokości kilkuset tysięcy złotych w skali roku. Jednocześnie zastosowanie nowoczesnych rozwiązań technologicznych oraz lokalizacja w miejscach oddalonych od zabudowy ogranicza do minimum ewentualne negatywne oddziaływania i uciążliwości. Poprawa warunków funkcjonowania przedsiębiorstw W badaniu ewaluacyjnym otrzymano jednoznaczną odpowiedź na temat wpływu inwestycji środowiskowych na funkcjonowanie przedsiębiorstw. Główną korzyścią z przeprowadzonych inwestycji jest zwiększenie skali oszczędności i redukcji finansowych nakładów środowiskowych, związanych z prowadzoną działalnością. Dodatkowym wynikiem, zaprzeczającym tezie o niedochodowości inwestycji środowiskowych, jest fakt szybkiego zwrotu nakładów, w konsekwencji inwestycje tego typu stają się elementem poprawy rentowności przedsiębiorstw. Budowa podoczyszczalni ścieków oszczędności i poprawa warunków działalności przedsiębiorstwa Przedsiębiorstwo EKOLAND Sp. z o.o. z Tych zajmuje się produkcją soków. Dotychczas firma nie posiadała własnej oczyszczalni ścieków, które były odprowadzane do komunalnej oczyszczalni ścieków. Stanowiły one 60% ładunku zanieczyszczeń odprowadzanych z Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Nowo wybudowana oczyszczalnia pozwoli przedsiębiorstwu na zwiększenie mocy produkcyjnych o 20% do 2012 roku. Jednocześnie, dzięki instalacji do pozyskania biogazu, zmniejszy się zapotrzebowanie na gaz zakładu o około m 3 w skali roku. Strona 5

6 Wybrane wnioski i rekomendacje WNIOSEK Przeprowadzona analiza wykazała, że istnieje wśród przedsiębiorców świadomość efektywności działań środowiskowych. Szczególnym zainteresowaniem cieszą się technologie dające bezpośrednie korzyści ekonomiczne: oszczędność, redukcja opłat itp. Jednocześnie podmioty te mają już pozytywne doświadczenie w prowadzeniu inwestycji środowiskowych. Przedsiębiorcy, którzy nie mają doświadczeń w tym zakresie odnoszą się z rezerwą do inwestycji ekologicznych. ZALECENIE Zaleca się prowadzenie spójnej polityki informacyjnej, wykraczającej poza dotychczas przyjętą formę promocji i informacji o efektach (baner, tablica informacyjna, jednorazowe ogłoszenie w mediach). Proponuje się publikacje w formie popularnonaukowej lub artykuły w formie ciekawostek w prasie ogólnopolskiej specjalistycznej i codziennej. Szczególnie zaleca się działania bezpośrednie: spotkania informacyjne, konferencje z udziałem przedsiębiorców, tablice elektroniczne (np. tutaj oszczędzono już... ), aktywne działania doradcze, porady techniczne itp. WNIOSEK Najwyższą efektywność przynoszą działania związane z oszczędnością mediów, zasobów i energii. Efekt inwestycji jest natychmiastowy (oszczędności i wzrost rentowności), co motywuje przedsiębiorców do realizacji podobnych projektów. W większości analizowanych przypadków efekt środowiskowy jest traktowany jako dodatkowy motyw działań, głównym celem była jednak poprawa funkcjonowania przedsiębiorstwa. ZALECENIE Zaleca się wsparcie istotnych z punktu widzenia środowiska inwestycji, które jednocześnie dają wymierne korzyści dla przedsiębiorców. W szczególności zaleca się koncentrację na działaniach zmierzających do oszczędności energii oraz racjonalizacji gospodarki surowcami i zasobami środowiska. WNIOSEK Analiza oddziaływania społeczno-gospodarczego projektów ogranicza się obecnie do analizy informacji zawartych we wnioskach o dofinansowanie. Brakuje długofalowego i uporządkowanego procesu monitorowania efektów i oddziaływań (na przykład rzeczywiste, a nie deklarowane utrzymanie miejsc pracy po zakończeniu projektu). ZALECENIE Doprecyzować zapisy odnośnie monitoringu. Powinno być zalecane monitorowanie i ocena efektów środowiskowych w aspekcie ekonomicznym, ekologicznym i społecznym. Konieczne jest sprecyzowanie pojęcia wskaźnika i metody pomiaru, nie dające pola do interpretacji. Aby uzyskać wiarygodne dane należy doprecyzować definicję liczby miejsc pracy oraz podkreślić, iż jest to tylko i wyłącznie element szacowania danych, z których beneficjent nie będzie rozliczany. Elastyczność metod pomiarowych jest konieczna w obliczu dynamicznie zmieniających się uwarunkowań społecznych, środowiskowych i ekonomicznych. Strona 6