BIBLIOTEKA PISARZY POLSKICH. TOM LXIX.

Transkrypt

1

2 V9{

3 Oj.

4

5 I BIBLIOTEKA PISARZY POLSKICH. TOM LXIX.

6

7 PISMA PROZAICZNE PRZEZ KONSTANTEGO GASZYSKIEGO. LIPSK: F. A. BROCKHAUS

8 t^br4> F c.^ DEC fg- 1/fS

9 ; w MIEJSCE PKZEDMOWY. Wydawca cbibljoteki pisarzy polskich" bdc przed kilku laty autorj-zowany do zebrania wszystkich prac poetycznych Konstantego Gaszyskiego w tom jeden i ogoszenia ich w swoim zbiorze, uczyni zadosy wezwaniu temu, puszczajc je w wiat jako tomik pidziesity i drugi. Mino lat kilka. Prace Konstantego, jakie nie weszy w zbiór poezji, staway si coraz mniej przystpnemi i giny z ócz czytajcej publiki, oraze pamici rodaków, walajc si w pyle blililjotek, lub u antykwarzy. Niektóre z nich z trudnoci odszuka byo mona wiele z nich stay si niedostpn rzadkoci. Wydawca ((Bibljoteki pisarzy polskich)) postanowi skorzysta z danej mu sposobnoci i puci w wiat niniejszy tomik, jako zbiór prac prozaicznych ukochanego wieszcza, które tene podczas swej przymusowej za granic wdrówki na papier przelewa. W tomiku tym znajdzie czytajcy wianek prac poety na zupenie innem polu, wszelako czcy si szczelnie z poezji jego duchem, duchem narodowym, zebrany na rodzinnej niwie, osnuty na tle mioci ojczyzny i osadzony w ramy prostoty szlachetnie mylcego serca. nieskalanej Wydawca zgromadzi te jedynie utwory prozaiczne, które si w posta jednolit uj day; wszelkie za prace modziecze, jakie nasz Konstanty jeszcze w kraju, przed wybuchem 1831 roku, na wiat puci, nie mogy tu by umieszczone, bo do tego zakresu nie nale, czy to form, czy

10 VI pogldem, czy treci, przedmiotu. Moe by e i owe modziecze prace prozaiczne w odwieonej sukience na wiat si poka dzi dostatecznem jest dla potrzeb ogóu to, co si podaje, bo jest pokarmem wzmacniajcym i orzewiajcym, którego naszemu ogóowi dzi nad wszystko najwicej potrzeba. Wydawca mia sposobno poprzedzi Poezje Konstantego Gaszyskiego w «Bibljotece pisarzy polskich)) krótk przedmow, w której zarysowa ogólne kontury ycia poety, o ile mu zakres miejsca i znajomo zmarego dozwoliy. Znajdzie tam czytelnik pogld pobieny na wszystkie prace, a wic i prozaiczne, w niniejszym tomiku zawarte. Uprasza si wic askawych czytelników, aby, jeeli przypadkiem tom poezji tego autora nie jest im znany, zajrzeli do niego, a uzuj^eni oni w sobie obraz pisarza -poety i zrozumi d- no tak poetycznej jak prozaicznej jego spucizny. Porucza si i ten tomik szczególnym wzgldom rodzimej publicznoci, która umiaa uszanowa dno caego wydawnictwa; nieche ona i t podpor caoci wdzicznie przyj zechce, jako podpor zwtlonych zasad, dla zachowania na lepsz przyszo ich nieskalanej czystoci. Pisano w Maju 1874 roku, w Lipsku. Wydawca.

11 SPIS ROZDZIAÓW. StrouA Reszty pamitników Macieja Rogowskiego Rotmistrza Konfederacji Barskiej 1 [Kontuszowe Pogadanki i obraski z szlacheckiego ycia 65 Memorabilja szkolne 71 Wieczorna gawda 79 Obiadek u Pana Rotmistrza 88 Pan Wojciech Bbnowski 97 Bkitny pokój Pana Majora 105 Wesele Kapitana z Chorank 112 Ostatni szlachcic Rzecjiypospolitej 123 Sierotka 130 z podróy po Woszech Listy Pan Dezydery Boczko i suga jego Pafnucy ; obrazek z pierwszych lat emigracyjnego ycia 257

12

13 RESZTY PAMITNIKÓW MACIEJA ROGOWSKIEGO KOTMISTKZA KONFEDERACJI BARSKIEJ. CiASZYMsKI, Proii.

14

15 : PRZEDMOWA. Trzydzieci blisko lat temu od czasu jak mofio za- rodziców moich sicfcn pamici mieszka w ssiedztwie obywatel zacny, Maciej Rogowski, znany w caym powiecie pod imieniem Pana Rotmistrza, poniewa w czasie Konfederacji Barskiej odby w tym stopniu caa ow picioletni wojn uwaan za rokosz przez dwór Stanisawa Augusta i partyzantów l'etersl)urgskiej ("arycy a za wol wit i prawdziwie narodowca przez kadego prawego Polaka. Nazywano take Rogowskiego amerykaninem z jirzyczyny, i zwiedzi t odleg cz wiata i tam z Puawskim, Kociuszk i kilku innymi Polakami, bi si za wolno amerykask pod "Washingtonem. Wszyscy szanowali i kochali Pana Macieja, bo by przyjacielski i uprzejmy wesoy i dowcipny. Obieg wiata nie mao, przetar si midzy ludmi, duo rzeczy widzia i dowiadczy rozmowa wic jego Itya niesychanie zajmujc, a opowiada jego, przeplatanych artobliwemi anegdotami, zawsze z ciekawoci suchano. To te na pitnacie mil w okoo, na kadych imieninacli, clu-zcinach hib wosehi szlacheckiem nie obeszo si bez Pana Rotmistrza i gdy gotowjino si na jak fet w ssiedztwie, wszyscy pytali «A amerykanin czy bdzie?» Wspomnienia modoci nie zacieraj si nigdy, dla tego te dzisiaj, po latach tylu, widz przed sob t posta szanownego starca tak wie i jasn, jak gdybym j dopiero wczoraj straci z oczu. Rogowski nosi dawny strój ])olski kontusz, upan i pas sucki. Ry szczupy i wysokiego wzrostu, a trzyma si prosto jak modzieniec, mimo podeszego wieku i skoat.anego zdrowia. Ws dugi, jak mleko biay, zwieszajcy si na wychudej twarzy, dodawa powagi jego ruchomej Hzjonomji oywionej duemi bkitnemi oczyma.

16 !Na szerokiej ysinie zna byo szramy i karby ran dawnych, to te powtarza nieraz, artujc przy kieliszku, e jeli ma gow mocn, to dla tego i bya nieraz nitowan oów iem i stal. Rogowski nie by nigdy onatym i przechwala si zawsze ze swego tytuu Kawalera marcowego; stara siostra, wdowa bezdzietna, gospodarowaa mu w domu. Pan Rotmistrz po dugiej nieobecnoci w kraju, znalaz wiosk swoj dziedziczn, opuszczon i pi-awic zrujnowan a e byo nieco dugów, musia j wic sprzeda i zrealizowawszy jaki kapita, chodzi zastawami i dzieraw. Ale pi'zy porzdnem prowadzeniu si i dobrem gospodarswie mia si nie le; nie opywa w zbytkach ale te nie zna i niedostatku i móg bez szkody prz\'jmowa u siebie goci, szczególniej za w dzie witego Macieja, która to uroczysto bywaa zwykle trzydniow hulank i z której rozjedali si ssiedzi nakarmieni do sytu i jak to u nas jest zwyczajem, opojeni moe nad miar. Ale w tym ostatnim przypadku uradowany gospodarz pociesza ich staropolskim, szlacheckim argumentem: e tylko czowiek nieuczciwy lka si podochocenia, aby w upojeniu nie wygada niehonoi'owych sprawek i zdradliwych zamiarów swoich. Ojciec mój cho modszy wiekiem, y w wielkiej przyjani z Panem Rotmistrzem odwiedzali si czsto, a wtenczas ja may chopczyna, przysuchiwaem si ich dugim rozmowom z ciekowoci i zajciem. Pan Rogowski gada o Konfederacji Barskiej, a ojciec mój o wojnie Kociuszkowskiej tak to nauk historji mego narodu, zaczem nie od Lecha, ale od panowania Stanisawa Augusta. Kazimierz Puawski i Tadeusz Kociuszko byli dla mnie najwikszymi bohatyrami Polski bom si obznajmi z nimi od dziecistwa i nauczy ich biografji od naocznych wiadków i towarzyszów tych wodzów. Pan Rogowski mia wielk ksig w safian czerwony ojtrawn, na której kartach opisa cale swoje ycic wojny i podróe i gdy proszono go o to, pomn e nieraz dobywa z kantorka ów rkojjis i czyta gociom rozmaite ustpy, których suchano w milczeniu, a które przy kocu obsypywano pochwaami. Gdym póniej bdc starszym, przejeda z Warszawy na wakacje do domu i ju zaczynaem gryzmoli wierszem i proz wymykaem si czsto do Raducza, do Pana Rogowskiego który kocha mnie bardzo, poycza dzie polskich i francuskich i pozwala mi czasami czytywa u siebie w swojej wielkiej ksidze czerwonej. Tytu tego manuskryptu by, ile sobie przypominam : <i Rewlacja wyjadków, którycli w modoci mojej byem aktorem "lub wiadkiem.)) W 1828 roku Pan Rogowski umar, a siostra jego

17 i) odstpiwszy komu innemu dzierawy i sprzedawszy inwentarz i ruchomoci, wyniosa si do krewnych na Kujawy. Przez jaki czas wszyscy wspominali z alem poczciwego Rotmistrza a potem, jak to zwyczajnie bywa midzy ludmi, przestano o nim trada. I ja, przyzna si musz, zapomniaem wówczas mpgo starego przyjaciela i jego ksig, której stronnice tak, niegdy dla mnie byy rozrywk. Niedugo nadeszy waniejsze wypadki; noc 29" Listopada, kampanja 1831 i"oku, a po niej nieszczliwa nasza emigracja; widzc kraj umierajcy, nie Ijyo czasu myle o umarych ssiadach. A nareszcie, gdy lat temu sze czy siedm wpady mi po raz pierwszy w rce Pamitniki Paska i inno dokumenta historji narodowej, wydane w Poznaniu z rkopismów przez lir. Raczyskiego, przypomniaem sobie czerwon ksig Pana Rotmistrza liogowskiego i zaraz postanowiem wszelkicli dooy stara, aby j wyszuka i orygina albo przynajmniej kopij dostawszy, drukiem za granic ogosi. Trudnoci przewidywano dodaway mi bodca i utwierdzay w zamiarze, tem wicej e o pobycie Kazimierza Puawskiego w Niemczech, w Turcji, we Francji i Ameryce, nie znalazem ani sowa w Pamitnikach Kitowicza, a w l<\nrandzie zaledwie ma i nic nieznaczc wzmiank pamitaem za dobrze i Rogowski o tych wypadkacli pisa szeroko. Zgosiem si natyclimiast w tym interesie do jednego z dobrych moich przyjació osiadego w Ksistwie Poznaskiem i dawszy mu naleyte oyanienia co do miejsca i osób, do których mia si uda, obligowaem n)ocno al)y sam lub przez swoici znajomych, zaj si wykryciem rzeczonego manuskryptu. Kilka lat czekaem napróno; przyjaciel mój nie mia adnych z Kujawami stosunków. Ale gdy zniecierpliwiony zaczem mu si gstemi listami uprzykrza pojecha naumylnie do Królestwa i jak si wyrazi w odpisie: puci si nowy argonauta na zdobycie nowego runa zotego! Dopyta >*i do Pani D. siosty Pana IJogowskiego, mieszkajcej w okolicach Kowala u krewnych i gdy jej wytumaczy interes i powiedzia e w mojcm imieniu prosi jej o to, zaczto szuka po caym domu owego rkopisu, który szczciem poznany po swojej czerwonej okadce, odkrytym zosta na póce w spiarni. «Rzuciem si (pisa mi mój korrespondent) na ow ksig «zakurzon i zabkan ród gomóek i serów, z równym «zapaem z jakim niegdy mody Aclilles porwa za bro "przywiezion ród strojów kobiecych i)rzez zdradliwego "lllissa. Okadka bya w caoci, ale niestety! liorrible, "most liorrible! wewntrz blisko poowy kart )rakowao.

18 6 «c ijapicr byl" gruby a furiaat wielki, uywano wice owych ((Relacji na zalepianie szyb stuczonych, a kade wielkanocne ((wiyta, najsrosz przynosiy im klcsk(^'. Przyznano mi «sic; bowiem e przez nicwiaclonio (co dowodzi e nie- «wiadomo moe by grzechem), karty historji Konfederacji ((Barskiej szy do pieca na podlcpianie mazurków i placków. «Brakowao najwicej stronnic z poczijtku i kilkunastu ((ua kocu; gospodyni nienalejj,ca jak wida do konfraterni ((des bas bleus, zaatakowaa manuskrypt od stóp od gowy. (( Mylaem z razu, i ten ocalony rodek bgdzic bez adnego ((interesu i e nicwarto go zabiera; ale gdym rzuci na <( okiem, nie mogem si od czytania oderwa, i po godzinnem ((przeszo zajciu, doszedszy chj ostatniej stronnicy, aowaem <(i nic byo wicej. W tem co zostao, po barbarzyskich ((napadach nieliterackiej rki, wiele jest jeszcze ciekawych i ((inao znanycli szczegóów, mogiicych suy jako materja (( historyczny, a razem jako obraz obyczajowy owego czasu. ((Za i^rzyzwoleniem przeto Pani D. zabraem skarb twój i (( wywiozem do siebie. Trzymam go w sekrecie, zajmujc <(si przepisaniem go na cieszym papierze i w formacie «plus portatif a za zdarzona okazjij do Parya ci «2jrzel.» Ten list zasmuci mnie niepomau. Ile to skarbów historycznych (pomylaem sobie) nagromadzonych przez praojców, podobnemu ulego losow^i. Ogie podoony przez Szweda lub Moskala, poar nie jeden ciekawy manuskrypt, ale niedbao domowa i brak literackiego wyksztacenia, pewno ich wikszij, jeszcze liczb zagubiy! Pocieszaem si jednak myuj i starania moje ocaliy (cho z uszczei"bkiem szlacheckiej spiarni) przynajmniej poow pamitników Rogowskiego. Dugo jednak musiaem wyglda na oczekiwan ]n'zesylk a nareszcie na pocztku tego roku odebraem j i dzi p«klaj do druku. Czytelnik znajdzie tu ostatnie dziaaliia Puawskiego w Czstochowie i wyjazd jego nocny z tej fortecy. Dzieje pierwszej emigracji polskiej po Niemczech, podobnej nieco do naszej (przynajmniej ze zej strony), bo byy i niezgody i potwarze i pojedynki a nawet pojawi si Prorok. Dalej bardzo ciekawe szczegóy o I^uawskim na czele hufca konfederatów w czasie wojny Turków przeciw Moskalom, w 1774 r. przejazd jego przez Francj i przybycie do Ameryki, w Wzmiank o wielu utarczkach z Anglikami, gdzie Puawski i inni ziomkowie nasi bili si dzielnie i saw ora polskiego po nowym wiecie roznieli nareszcie opis mierci Barskiego Ajaxa, przy szturmie miasta Savannah, w kocu 1779 roku i odjazd autora pamitników, do Euroi)y. I

19 To ostatnia cz manuskryptu najciekawsza, jest bowiem zupenie nowym a moe jedynym dokumentem historycznym w tym przedmiocie. W adnem dziele polskiem ani francuskiem tych szczegóów nie spotkaem *). Wiedzielimy tylko o miejscu i dacie mierci Kazimierza Puawskiego ale o trudach które zniós, o walkach które przeby, o Ijrzeciwiestwach które spotka, o zniechceniu którego dowiadczy od czasu wyldowania na ziemi Stanów Zjednoczonych ani sowa. Pod tym wic w^zgldem, pamitniki niniejsze, wanym stan si materjaem. W kilkunastu kartkach, których brak na kocu, nie musiao by nic ciekawego, bo wiem i Rotmistrz Rogowski, w czasie powstania Kociuszki w 17!l-i roku lea przez dziesi blisko miesicy, cik zoony chorob i w tej nowej walce, krótszej ale ogólniejszej i wicej jeszcze narodowej ni Konfederacja Barska, udziau mie nie móg. Ale aowa naley niepomau straty czterech ksig pierwszych, w których, jak sobie przypominam, by szczegóowy opis wyprawy Puawskiego na Litw przybycia do Konfederacji oficerów francuskich zdobycia zamku Krakowskiego i najobszerniejsze wiadomoci o dugiem i heroicznem bronieniu Czstochowy, przeciw atakom Drewicza, który przed tym, jak nazywa kurnikiem, 2,0(K) ludzi straci i od którego odstpi musia ze wstydem. Styl tych pamitników jest nieco naiwny, czasami rubaszny, ale czysty, jasny i peen ycia. Oljrazy przedstawione bez artystycznej pretensji, a jednak ugrupowane dramatycznie; wesoe gdzie niegdzie anegdoty epigramatyczne docinki trafne krelenie portretów niektórych osób znanych w historji; wreszcie, w toku pisma co bardzo ujmujcago i jtrzypominajcego niekiedy Pamitniki Paska! My w naszym jzyku nie posiadamy tego co l"rancuzi zowi stylem onierskim, w jakim Balzac napisa swoj: Histoire de Napoleon racontee par un vieux soldat. Ale mamy styl, któryby mamy co w wielkiej bdcego analogji: nazwa mona stylem szlacheckim albo kontuszowym. S n nas w takim stylu dziea wieo wydane, uoone w rónych epokach, przez ludzi, którzy piszc dla siebie a nie dla publicznoci, nie sadzili si na efekt sztuki redagowali rzecz swoj naiwnie, po prostu, tak jak gdyby siedzc przed kominkiem z fajk lub kieliszkiem wgrzyna w rku, opowiadali to przyjacioom. *) w dwóch tylko dzielacli wydanych w Aiiicrjci- : Tlio liiitory of tlie Aioericnn R(!volutioii, by I>avid Kanisay i w dwuimntu tomowej korrn- ^ ioiideiicji WashiUKtoiia, zebranej i ogoszonej drdkieiii w BoKtoiii" w 1S:{7 roku przed Jaroes Sparks znale mona kilka drobnych ale banizo pnchli-bnyrh wzmianek o mc»twie PnUwHkicgo i o Je^o lieroiczncj Huilcrci.

20 ! s Midzy pomnikami tego rodzaju, pioi-wszg tr/ymaj;{. miejsce: z dawniejszych, Pamitniki Paska a z póniejszych, Dziennik Podróy Generaa Kopcia, Pamitniki Kiliskiego i niniejsze oto pismo Rogowskiego. W wielu ustpach Pana Tadeusza, Mickiewicz uchwyci po mistrzowsku typ mowy kontuszowej, i zachowa j dla potomnych, odlan w niespoytym n-zie swego rymu Styl ten szachecki tak jest potocznym i, e uyj tego wyraenia, tak nieksikowym, i gdy w roku 1828 czy 29, kommunikowano manuskrypt Paska redaktorowi jednego z literackich pism Warszawskich Pan redaktor, czowiek rozmiowany w rasynowskich kocówkach Osiskiego i w dwicznych pcrjodach StanisawaPotockiego, zaoki-glonych Cyceroskim pilnikiem odpowiedzia: e jeliby umieci jakie wyjtki, musiaby stracie wiele czasu. Bo i*zecz dobra i ciekawa, ale redakcj i styl trzeba byo zmieni od deski do deski. Takiem to witokradztwem zagroone byo arcydzieo Paskowe; tak to owe ciekawo freski siedemnastego wieku, o wos co nie zostay zapdzlowane klassycznem wapnem, przez mularczyka szkoy warszawskiej! Buffon, cho czonek akademji Paryskiej, napisa: «le style c'est l'liomme)> ale nasi arystarchowie nie mogli cierpie indywidualnoci, byli niwellatorami i mówili: «styl, «to echo naszego gosu modulacja gammy przez nas "Wydanej i nasz ostplowanej pieczci!') onierskie ksicia Konstantego rzdy majc przed okiem, chcieli oni take obleka pisarzy w jeden i ten sam mundur, szykowa w linj i kaza im odbywa na komend te same ruchy; a biada temo kto si pomyli w manewrze: odsdzano go od czci i dawano wyrok: «non dignus est intrare» Ludzie dawnej szkoy, doszo do tego, i chcieli nawet upiksza i symetryzowa natur. Obcinali noycami bujne gazie drzew samorodnych, ubierali w atas pastuchów, a baranom na szyi zawieszali wstgi jedwabne. I pewny jestem, e gdyby Wenus Medycejska nie bya wyciosana z kararyjskiego marmuru, ale odlana z wosku i gdyby si bya dostaa przypadkiem w rce C"oysevox, Coustou, lub innego jakiego rzebiarza, z czasów Ludwika XVgo, byby jej zaokrgli ramiona, dolepi pulchniejsze lica, na gow wsadzi, jeli nie peruk to przynajmniej wieniec z kwiatów a w rk, wieo rozwinit ró! Przepraszam unienie czytelnika za to romantyczne kazanie doprowadzony byem do tego wspomnieniem niebespie- Gzestwa w jakiem znajdowao sio dzieo Jana Chryzostoma Paska i wylaem ó moj intra parenthesis, jak mawia mój Rogowski. A tei-az wracam do przedmiotu. Niniejsze przeto Reszty Pamitniktjw, któro wydaj, maj tej

21 9 t gówna zalet(^> i przez to staj si ciekawemi, na stanowisku historycznem i literackiem, i pisane w stylu szlacheckim, daj nam daguerrotyp czowieka yjcego w rodku zeszego stólecia i patrzcego na wiat jirzez okulary, przymione moe nieco kurzem jezuickiej edukacji i przesdami swego wieku ale z miejsca na którem stoi, widzcego rzeczy bardzo prosto, jasno i dokadnie. Nie jest on aktorem wystpujcym na scen i wiedzcym i liczna i^ublicznoó na niego zwrócone ma oczy a zatem nie kadzie tynku na lica nie podw-ysza si koturnem ani drapuje swojej tuniki w regularne i artystyczne fady. Opowiada porzdkiem wszystkie godniejsze pamici wypadki, których by wiadkiem a jeeli je opowiada czasem dowcipnie i dramatycznie to mimowiednie bez chci dowcipkowania lub szukania efektu. Pióro jego nie jest sztucznym rylcem, ale jeno stenografem potocznej mowy trb, która dwik przesya ale nie upiksza. Dzi kiedy ta kontuszowa pogadanka ma si przystroi w Guttenbergowsk sukienk, której moe nigdy nie spodziewaa si oblec nie auj zabiegów któiych uyem, ani kopotów i niecierpliwoci które mn miotay przez lat kilka przy wyszukiwaniu i sprowadzeniu tego rkopisu. Ludzie, których rzeczy ojczyste zajmuj, dla których pomniki literackie i historyczne wiksz maj wag ni akcje na drogi elazne bd mi wdziczni za odkrycie i publikowanie tej niespodziewanki. A ja sam ciesz si i w niejak dum urastam, mylc e do tego wspaniaego gmachu przeszoci ojczystej, który. p. Hr. Kaczyski swojem staraniem i nakadem, wystawi dla dzisiejszej Polski i ja przyniosem cho drobn cegiek! Pary, d. 30 maja 1847 r. KONSTANTY GASZYSKI.

22

23 RESZTY PAMITNIKÓW KONIEC KSIGI PITEJ... Dezercja Zaremby wtargnicie wojsk trzecli dworów w kraje Kzeczypospolitej odjazd Kazimierza Piilawskieijo z Czstochowy... czem si bardzo zaalarmowa i zasmuci Pan Puawski. Bo Zaremba, acz od potyczki pod Kocianem (gdzie pobi na gow Rotmistrza Olszowa jak namieniem powyej) i od sprawy Widawskiej (gdzie Branickiego ludzi mocno poturbowa) unika wszelkich odtd okazji i wielkiej krzywdy nieprzyjacioom nie czyni jednak przejcie jego na stron królewsk osabiao konfederacj i zy przykad innym dawao. A list jego pody do Salderna rzuca plam na charakter narodowy i prawdziwym patrjotom serca rozdziera. 18. Doda tutaj musz intra parenthesis e komenda Zaremby tera si odznaczaa nad inne i by w niej rygor i porzdek militarny taaajstwa tam byo nie wiele ale wszystko ludzie w przyzwoitym rynsztunku i w egzercycje wprawni. To te rozmiowany w swojem wojsku Zaremba, oszczdza go za nadto, w ogie rzadko prowadzc: caby < (jak powiedzia raz Dzieranowski, sawny facetus) nic o zakojici prochem byszczcych karabinków, i krwi nie po- < bryzga biaych flintpasów i mosinych adownic." Niei-az zdarzao si, i móg atwo rozbi drobny oddzia rossyjski lub komputowy, a nie ruszy si z posterunku i pozwoli im l)ez szwanku przej pod nosem; wolc pilnowa swoicli wiosek od napaci kozaczej i od upiestwa takich wóczgów i rabusiów iak Zbikowski, Bachowski i inni (którzy pod paszczykiem konfederatów, rzemiosem rzezimieszków trudnili si) anieli bi si jak naleao za

24 12 zagroon; wiar i wolno Kzeczypospolitej. W czowieku tym wiele byo dobrych zalet, ale prywata psua wszystko, bo o sobie tylko myla, a o sprawie publicznej nic. I fila tego to i teraz submissjonowa Poniatowskiemu, Saldernowi kadzi i kania si Imperatorowej rossyjskiej, aby fortun swoj ocali i rang przy dworze dosta. 19. Otó Pan Puawski chcc ukara niewiar Zaremby i dotkn go wanie w tern co on ceni i koclia najwicej, to jest w jego posiadociach ziemskich, postanowi spali i zniszczy do szcztu dobra jego znaczne liisiele i Rozprz, o par mil od Piotrkowa lece. Na ten wic koniec, wziwszy z sob okoo jiiset ludzi, wymaszerowa z Czstochowy 24 Junii w sam dzie witego Jana Chrzciciela udajc si ti*aktem wiodcym w Sieradzkie. Uszlimy ju blisko mil, kiedy Pan Kazimierz przejedajc okoo mojej roty skin na mnie (bo jak mówio si wyej kocha mnie bardzo i by ze mn podufaly). Zbodem konia ostrog i poskoczyem ku niemu, a jadc na ustroni dyskurowalimy o tem i o owem, a najwicej o zdradzie Zaremby. Puawski by czowiek ywy i prdki a zapalajcy si atwo, to te mówiono o nim nie bez racji, e krew mu w yach kipiaa. Bardzo si wic zaci na Zaremb, przypominajc dawne jego sprawki ju rokujce nie dobije rzeczy. Jak zamiast przyj w sukurs Czstochowie oblonej przez Drewicza, wola bezuytecznie ugania si za Malczewskim; jak póniej aktu detronizacji nie chcia publikowa w swoich komendach jak nareszcie w cigych by konszaktacli z zausznikami w^arszawskimi, z Generaami Pruskimi a z Pukownikow rossyjsk Renow w wielkich afektach i komitywie. Nie zapomn nigdy jak szparko sowa z ust mu biegay, gdy o tych wszystkich rzeczach gada i nic móg si odaowa e, gdy par miesicy temu Zaremba przyjecha do Czstochowy w odwiedziny, nie kaza go aresztowa i sdzi militarnie, jako knujcego zdrad (o czem ju wówczas byy poszlaki). 20. Po spiesznym marszu pi'zybylimy wieczorem do Radomska miasteczka o jakie sze mil od Czstocliowy i rozoylimy si na nocn le. Pan Puawski z Rotmistrzem Wiclichowskim (który wieo Zaremb opuci i z ludmi swemi do nas przycign) i ze mn, stan kwater ^«w murow^ancj kamienicy awnika Stacherskiego; alemy H ledwie e pokadli si ku spoczynkowi, l^an Puawski '" w jednej paradniejszej, a ja z Wiclichowskim w drugiej izbie a tu si kto do drzwi dobija i z wart w sieni stojc si kuci. Zerwaem si na równe nogi, wziem w gar pistolet a w drug szabl i pytam przezedi'zwi co to za harmider. A sysze gos mówicego, i przynosi

25 zaj > 13 list bardzo pilm' do Marszaka, od Radzimiskiego z ("zctochowy i e ma ordyiians odda go natychmiast. Skrzeawszy wic ognia i zapaliwszy wiec, odsunem rygiel i odemknwszy drzwi poznaem towarzysza Osipowskiego, trzyniaiijcego duy list w rku. Gdy si naradzamy z Wielicliowskim, czy budzi zaraz Puawskiego czy te czeka jutra rana a on sam, haasem wybity ze snu, wszed do naszej izby i wziwszy wiec z lichtarzem i one przyniesione pisanie, j go czyta. Poznalimy zaraz e li:. nowiny nie byy dobre, bo u Pana Kazimierza kolor twarzy si zmieni i czytajc zniecierpliwiony tupa nog, a wsa pokrca, co byo znakiem alternaty. "Rogowski (rzek do «mnie) za dw-ie godzin niechaj trbacze zwouj na ko «nie ma czasu wypoczywa a tylko nie zapij sprawy, «panie bracie.» Poczem poszed do swojey izby, drzwi z impetem zatrzasnwszy i nas zostawi trzech niewiedzcych co nowego si wici alemy przewchali e nic poylnego. 21. Otó, dobrze przed wschodem soca gdy si uformoaly szwadrony na i"ynku, bardzo zdziwieni zostalimy, gdy!p zamiast maszerowa do Piotrkowa, zawróci si nam kaza Pan Puawski nazad do Czstochowy. Tak wic upieko na ten raz Zarembie, ale nie na dugo bo go Pan g ukara ciej, niliby byy nasze grzeszne rce go ukaray, palc jego majtki. Cho to nie zaraz nastpio ale w kilka lat póniej, jednak poniewa ju nie bd mia okazji mówi o nim, powiem tutaj jaki by jego koniec nieszczliwy. Poniatowski przyj z radoci jego subiiiissj, ale oprócz grzecznych sówek i obietnic, adnej szary mu nie da, ani spodziewanycli faworów ; a wjedajcego do stolicy lud warszawski wygwizda, obwoujc go zdrajc i rzucajc na dezertera kamykami i botem. Umizga si Zaremba przy dworze do ask królewskich, ale nadaremnie odjecha wic skwaszony do majtków swoich v: Sieradzkie, gdzie biorc such wann spali si ywcem. A to tak si stao: siedzia on w wannie drewnianej zamknity po szyj, a przez otwór boczny wpuszczano par ze spirytusu lanego z garncowego gsiorka, który gdy chopiec przez nieostrono czy przez brak siy wypuci, wyla si ów spirytus czci do wanny, czci na podog i tukc si, przewróci obok stojcy lichtarz z zapalon wiec. Z tego wszystkiego si ogie raptowny, a wieko drewnianej wanny tak napcniao od gorca, i go nie byo sposób oderwa l)y uwolni palcego si i l<rzyczceg< w niebogosy Zaremb. Nim obecnemu bratu i sugom przyszo na myl szuka siekiery i rba wann (co póniej zrobili) popali si on okropnie i w par godzin skona

26 bardzo 14 w mkach. Mówiono take (ale o tern ws^tpi^') e to nie zewnsjitrz niego ale wewntrz spirytus si zapali w kiszkach i o mier go przyprawi bo Zaremba bardzo lubi trunki a szczególniej gorzak, któr si i-aczy bez miary. Ud co bd, pokaza si vf tem wszystkiera palec boy, na ukaranie niewiary czowieka, który swoj partj opuci i na stron nieprzyjacielsk haniebnie przeszed. 22. Maszerowalimy spiesznie dzie cay t sam drog co wczoraj, rozmaite czynic konjektury i przypuszczenia o tym nagym powrocie. Marszaek jecha zamylony, smutny, i z nikim ani nawet ze mn nie gada. Nie mielimy go si wypytywa, ale póniej dowiedziaem si o nieiomylnych nowinach, które przywióz Osipowski w onym licie. Nowiny te byy takie. Radzimiski (obywatel zacny i miay kawaler, któremu Marszaek zawsze w czasie wycieczek które czyni, komend w Czstochowie zostawia) donosi Panu Puawskiemu, i zaraz po naszem wymaszerowaniu odebra niezawodne wieci, e Austryjak zdj nareszcie chytr mask e Generalno z Preszowa wypdzi Tyniec, Lanckoron i Bobrek wojskiem swojem pi'zez zdrad zaj i w gb województw Krakowskiego, Sandomirskiego i Woynia si posuwa. Wiedzc za dawniej e Prusak wtargn take do Wielkopolski i na konfederatów godzi sdzi i niepodobna przeciw trzem potencjom si broni, i naley myle o wasnem bespieczestwie zwaszcza e on (Puawski) oskarony gono o królobójstwo, mógby przypaci gow. Radzi wic Radzimiski aby marszaek zemsty na Zarembie zaniecha, a jak najspieszniej o sobie myla. Wszystkie te szczegóy, w kilka dni póniej, gdymy przekradali si przez lsk, sam Puawski mi opowiedzia a czas pokaza e byy prawdziwe. 23. Ju dobrze po zachodzie soca stanlimy w Czstochowie i zaraz Puawski z Radzimiskim zamknli si sam na sam v.' dawnym refektarzu i z godzin tajemnie dyskurowali. Ja zaczem si ju rozbiera w mojej celi, bo byem bardzo sfatygowany dwudniowym marszem, a tu nagle wchodzi do mnie Puawski. Zdziwiem sic bardzo tem jego pokazaniem si, tem wicej e mia twai-z zaalterowan, a na sobie nie swój pikny i bogaty mundur huzarski lamowany srebrem (który cigle nosi), ale szar jak taraatk i prost granatow czapk z siwym barankiem. «Panie Macieju (rzek on do mnie). le z nasz «spraw. Wiesz panie bracie e nie desperowaem nigdyy «ale t ra gdy ti-zy i)otencje przeciw nam si zdeklarowa- «y, a aljanci nic nie robi, widz i niepodobna si broni. «Mona by wprawdzie mur gow przebi, ale by si i o gowa strzaskaa; a ta gowa moe si zda jeszcze na co

27 ' oporem, 15 gdy ze czasy przemiiiij. A co wicej, i desperowaiiym wity ten dom Boej Rodzicielki, doznaby jakiej (' krzywdy i cikiej zniewagi od Schizmatyków i Lutrów. Musz wic salwowa si za granic na czas jaki a wiedzc ile mnie kochasz i e mona na ciebie liczy <( zawsze, przyszedem si zapyta, czy chcesz mi by to- ((warzyszem w tej ekspedycji.)) ((Panie Marszaku (rze- «kem wziniszony i caujc go w rami) pójd za tob. choby ((ua kraj wiata, a do antypodów póki stanie mi siy i (( ycia, nie odstpi ci nigdy.» Uciska mnie Puawski i rzek: «nie dzikuj ci, bo byem serca twego j^ewny)) a l)otem doda kadc palec na ustach: ((Nie mów Panie bracie ((O tem nikomu by si to nie roznioso po garnizonie e go ((Opuszczam. Ubierz si nie po wojskowemu i jak najskro- «mniej a nim si rozwidni wyniesieni si cichaczem ((Z Czstochowy.)) Na tak nowin odlecia mnie sen, który JU zaczyna mnie morzy, i jem si wybiera w drog. Opasaem na goe ciao trzosik mój skui-zany, w którym byo przeszo sto dukacinów, czci wyniesionych z domu, czci zabranych w matelzakach kozackich, które nigdy próne nie byy. Wdziaem szai-awary i kurt granatow bez adnych obszlegów a z broni przyrzdziem tylko pistolety do olstrów. Pan Puawski nie spa take, ale zajty by pisaniem poegnania do zaogi, któr to rzecz uoy w bardzo serdecznym i piknym stylu, tak e (jakemy si dowiedzieli póniej) wszyscy, a nawet naytwardsi wsacze, suchajc onego poegnania, pakali. (,'howaem ja kopj togo pisma które radbym tu przytoczy, ale mi zagino wraz z innemi bagaami w nieszczliwej wyprawie naszej na Tureczczyznie (o czem bdzie niej). 24. Miaeiu wielk ochot poegna si z moim dobrym przyjacielem i krewniakiem Kalasantym Bzowskim, ale e trzeba by byo wyda sekret, wic z bólem serca zaniechaem zamiaru. iklkern wic tylko przed obrazkiem Najwitszej Panny (który wisia nad mojem ókiem) i pomodliem si gorco do tej Królowej polskiej, bagajc J za naród nasz nieszczliwy i polecajc w Jej opiek Pana Puawskiego i siebie, aby czuwaa nad nami i ordowaa, ród niewiadomych azardów, na które puszczalimy si dzisiaj. Ledwie e skoczyem modlitw, przyszed Hohdanek, kozak Puawskiego (którego tene mia przy sobie od dziecistwa i bardzo lubi) raportujc mi z cicha e w fortecy wszyscy pi, e konie posiodane i wszystko do drogi gotowe. Wziem wic pistolety pod pach i zeszedem na drugi dziedziniec, macajc po murach, bo noc jako w ostatniej kwadrze, Itya chmurna i ciemna. W kilka minut nadszed i Pan Kazimierz dosiedlimy koni i kady

28 16 zrobiwszy znak krzya witego wyjechalimy samotrze i w iiajwickszem milczeniu boczn, bram z fortecy. A gdymy ju byli w polu o jakie staje, Puawski dotychczas milczcy zatrzyma konia i rzek do mnie wycigajc rk ku stronie Czstochowy: «Gdyby to nie byo tak wite miejsce i tyle «drogich pamitek dla Polski obejmujce nie opuszczabym <(go panie bracie tubym si broni do upadego i w graczach bym si zagrzeba. Wiem e zaoga byaby mi flo- «trwaa ale Radzimiski ma racj: nie trzeba witego «tego grodu, Palladium Rzeczypospolitej, na ostateczn «zgub i zemst kacerzy naraa.)) KSIPjGA SZÓSTA. rodróz po Szlijsku, Saksoiiji, Bawarji etc. Ksina Kui-iiiiHl/.ka w Orcziiie IJeneralno w Brauiiaii Mazowiecki w Tiirezccli. 1. Pierwszym zamiarem Puawskiego byo przedrze si do Turcji jako do jedynego kraju w Europie, który si deklarowa szczerze za konfederacj, i wicej dla niej robi ni dwór Wersalski, wojn przeciw Rossji podejmujc. Ale trudnoci byy wielkie przebijania si przez tak przestrzeli kraju rozmaitemi wojskami obsadzonego a co waniejsza i Dywan chwia si zaczyna i z Rossj wchodzi w traktaty, w Bukareszcie z plenipotentami teje potencji deliberujc. Nie byo wic roztropnie oddawa si Turkom w szpony i azardowa si bez adnego uytku dla sprawy publicznej, na tak dalek a niebespieczn drog. Gi-anica Pruska bya tu pod bokiem a po miastach Szlskich wielu obywateli naszych, tchurzów szukajcych ród zamieszek krajowych bespieczestwa za granic a wojska pruskiego bardzo mao z tej strony, bo wszystko pocigno ku Toruniowi. A dalej, w Drenie, take dosy Polaków malkontentów- czepiajcych si przy ksiciu kurlandzkim. 7a tych tedy powodów i tym podobnych, zwrócilimy si ku Prusom. 2. W Opolu (po niemiecku Oppeln) nadybalimy szlachcica jednego Kaliszanina, którego imienia dzi sobie nie przypominam. By to niepospolity junak i paliwoda.