Autor: Rodzaj literacki: epika Gatunek literacki: nowele

Transkrypt

1 Autor: Giovanni Boccaccio Tytu³: Dekameron Czas akcji: Dziesiêæ dni w trakcie œmiercionoœnej zarazy d umy we Europie w 1348 roku. Miejsce akcji: Florencja; willa na przedmieœciach Florencji we W³oszech. Bohaterowie: Narrator g³ówny wypowiadaj¹cy siê w Prologu, w przerwach miêdzy opowieœciami oraz w Pos³owiu. M³odzi Florentczycy, opowiadaj¹cy sobie historie, siedem panien: Eliza, Neifile, Emilia, Pampinea, Fiammetta, Lauretta, Filomena oraz trzech m³odzieñców, towarzysz¹cych damom: Dioneo, Filostrato, Panfilo. Rodzaj literacki: epika Gatunek literacki: nowele

2 86 Dekameron wybór Na co m³ódka, mizdrz¹c siê pociesznie, odpar³a: Wróci³am tak rych³o, bo nie zdarzy³o mi siê nigdy jeszcze w tym mieœcie tylu obrzydliwych i odra aj¹cych mê czyzn i kobiet naraz spotkaæ co dzisiaj. Ani jednej Pró noœæ i g³upota istoty znaleÿæ nie mog³am pomiêdzy t³umem przechodniów, która by mi wstrêtn¹ nie by³a. Nie s¹dzê zaœ, aby istnia³a na œwiecie druga bia³og³owa, której by by³o równie trudno jak mnie patrzeæ na niemi³e oblicza. Aby wiêc nie spogl¹daæ na nie, wróci³am tak szybko. Fresco, któremu niedorzeczna pró noœæ siostrzenicy zbytnio ju we znaki siê da- ³a, odrzek³ z powag¹: Moje dziecko, skoro widok niemi³ych osób tak ciê dra ni, to je eli chcesz mieæ spokój, unikaj przegl¹dania siê kiedykolwiek w zwierciedle. Cesca, której siê wydawa³o, e dla swej m¹droœci z Salomonem w paragon wchodziæ by mog³a, nie pojê³a przymówki swego wuja i z baranim spokojem odpar³a, e nie widzi przyczyny, dlaczego by siê w zwierciedle, jak inne niewiasty, przegl¹daæ nie mia³a. Tak oto, dziêki têpocie swego umys³u, pozosta³a g³upi¹ i pró n¹ na ca³e ycie.» Dzieñ siódmy Ju ze wschodniego nieba zniknê³y wszystkie gwiazdy z wyj¹tkiem jednej, Lucyferem zwanej, która zza bia³ych ob³oków œwitu jeszcze wygl¹da³a, gdy marsza³ek wsta³ z ³o a i z ca³ym taborem wyruszy³ do Panieñskiej Doliny, aby tam, zgodnie z wol¹ i wskazówkami króla, wszystko przygotowaæ. Wkrótce i król podniós³ siê z poœcieli, bowiem obudzi³ go szmer kroków przy ³adowaniu wozów i tupot koni. Po czym natychmiast ca³e towarzystwo obudziæ przykaza³. Promienie s³oñca jeszcze s³abo ziemiê oœwietla³y, gdy wszyscy ju w drogê wyruszyli. Nigdy œpiew s³owików i innego ptactwa milszy jak tego poranku im siê nie wydawa³. Towarzyszy³ im przez ca³¹ drogê, a przy wejœciu do Panieñskiej Doliny nowa jeszcze liczniejsza kapela ich przywita³a. Mo na by by³o pomyœleæ, e ptaszkowie raduj¹ siê z przybycia goœci. Wszyscy rozeszli siê w kr¹g po dolinie, aby jej siê jeszcze raz przyjrzeæ. O wczesnej porze dnia jeszcze piêkniejsza im siê wyda³a niÿli wczoraj wieczór, gdy poranek zdawa³ siê bardziej zgodny z jej urod¹. Pokrzepiwszy siê nieco ciastem i dobrym winem, zaczêli œpiewaæ, aby ptactwu nad sob¹ przewagi nie dawaæ. Pobliskie ska³y towarzysz¹c im powtarza³y echem tony piosenek, Obraz natury a ptaki, jakby o zak³ad id¹c, wytê a³y dÿwiêczne gardzio³ka. Gdy czas obiadu nadszed³, zastawiono sto³y pod laurami i innymi drzewami, zgodnie z wol¹ króla tu obok piêknego stawu, tak aby ucztuj¹cy mogli nasyciæ siê widokiem tysi¹ca igraj¹cych rybek, które nie tylko oczy cieszy³y, ale i do rozmowy

3 Dekameron Pokutuj¹ca dusza 87 materii jeszcze dostarcza³y. Po obiedzie, gdy ze sto³ów uprz¹tniêto, zabrzmia³y na nowo jeszcze weselsze œpiewy. Tymczasem marsza³ek rozkaza³ tu i tam po ma³ej dolinie ³o a porozstawiaæ, kobiercami je nakryæ i baldachimami os³oniæ, aby ci, których sen morzy, mogli wczasowi siê oddaæ, a kto spaæ nie chce, móg³ wybieraæ wedle woli wœród zwyk³ych rozrywek. Gdy zaœ po krótkim odpoczynku wszyscy z powrotem siê zgromadzili, rozkaza³ król niedaleko od brzegu stawu kobierce na trawie roz³o yæ, na których wszyscy zasiedli, po czym rozpoczêcie opowieœci Emilii poleci³. Emilia z weso³ym uœmiechem w te s³owa zaczê³a: Opowieœæ pierwsza POKUTUJ CA DUSZA Gianni Lotteringhi s³yszy, e noc¹ ktoœ do drzwi jego domu ko³ata. Budzi onê, a ta przekonywa go, e za drzwiami stoi zjawia. Bia³og³owa wypowiada zaklêcie, po czym ko³atania ustaj¹. Milej by mi by³o, o królu, gdybyœ by³ komu innemu powierzy³ zaszczyt rozpoczêcia opowieœci na tak piêkn¹ materiê, dzisiaj naznaczon¹. Poniewa chcesz jednak, abym ja wszystkim towarzyszkom moim otuchy doda³a, chêtnie wolê twoj¹ wype³niê. Pragnê, mi³e s³uchaczki, abyœcie z mojej opowieœci choæby niewielki po ytek odnios³y. Mo e byæ, e jesteœcie równie bojaÿliwe jak ja i mo e równ¹ trwogê ywicie przed zjawami, których jednako nigdy w yciu nie widzia³am, ani nie spotka³am niewiasty, co by z nimi mia³a do czynienia. Wys³uchajcie mojej noweli, a nauczycie siê skutecznej modlitwy i zaklêcia, którym ka d¹ zjawê przep³oszycie. «Za dawnych czasów we Florencji w dzielnicy Œw. Pankracego mieszka³ pewien tkacz we³ny, nazwiskiem Gianni Lotteringhi. Rzemios³o swoje zna³ nieÿle, chocia poza nim zbytnio m¹droœci¹ nie grzeszy³. To zreszt¹ nie stanê³o na przeszkodzie, e nabo na konfraternia koœcio³a Santa Maria Novella wybra³a go na preceptora œpiewaków i powierzy³a mu prze³o eñstwo nad ich æwiczeniami. Gianni czêsto ró ne podobne piastowa³ godnoœci, z których wielce siê che³pi³. Przypada³y mu zaœ one, gdy ludzie duchowni sprzyjali mu bardzo, jako e by³ cz³owiekiem bogatym i mnichom poczêstunków nie szczêdzi³. Œwiêci ojcowie wy³udzali od niego spodnie, opoñcze lub kaptury, a w zamian za to dostarczali mu ojczenasza po w³osku, Pieœni o œwiêtym Aleksym, alów œwiêtego Bernarda, Hymnu na chwa³ê b³ogos³awionej Matyldy i wielu innych jeszcze andronów. Gianni wielce te wszystkie dary sobie ceni³ i pilnie przechowywa³ dla zbawienia duszy swojej. Lotteringhi mia³ piêkn¹, pe³n¹ powabu onê imieniem Tessa, córkê Mannucia z Cuculli, która dziêki sprytowi, jaki posiada³a, pozna³a siê prêdko na g³upocie swego ma³ onka. Mi³owa³a ona urodziwego i m³odego ch³opca, nazwiskiem Federigo di Neri Pegolotti, a on tak e wzajemnoœci¹ jej odp³aca³. Tessa za poœrednictwem s³u ¹cej wy- Motywy fantastyczne Mi³oœæ

4 130 Dekameron wybór OPRACOWANIE BIOGRAFIA GIOVANNIEGO BOCCACCIA Giovanni Boccaccio urodzi³ siê w roku 1313 we Florencji (inne Ÿród³a wspominaj¹ o toskañskim miasteczku Certaldo). By³ jednym z pierwszych humanistów, ale jednoczeœnie w jego twórczoœci wiele odnaleÿæ mo na ze œredniowiecznego postrzegania rzeczywistoœci. Pisarz swe dzieciñstwo spêdzi³ w Toskanii, m³odoœæ w Neapolu, gdzie uczy³ siê kupiectwa, a nastêpnie studiowa³ prawo. W tym czasie zainteresowa³ siê sztuk¹ i literatur¹ antyczn¹. Mia³ mo liwoœæ przebywania na arystokratycznych dworach, gdzie pozna³ sw¹ mi³oœæ Mariê d Acquino, muzê jego twórczoœci, pojawiaj¹c¹ siê w jego utworach pod imieniem Fiammetty. Jest ona tak e jedn¹ z narratorek w Dekameronie. Niektórzy badacze wobec braku dokumentów historycznych poddaj¹ w w¹tpliwoœæ autentycznoœæ tego romansu. Oko³o roku 1340 pisarz wyjecha³ z Neapolu do Florencji, gdzie poœwiêci³ siê samodzielnej twórczoœci literackiej, a od 1373 r. tak e komentowaniu dzie³ Dantego, którego biografiê pisa³ w latach W 1350 r. zaprzyjaÿni³ siê z Franceskiem Petrark¹, a œwiadectwem wiele lat trwaj¹cej, silnej wiêzi miêdzy artystami jest bogata epistolografia. Do wczesnej twórczoœci G. Boccaccia nale ¹: Filocolo (Trudy mi³oœci), Ninfale d Ameto (Nimfy Ameta) romanse proz¹, poematy Filostrato (Z³amany mi³oœci¹) i Teseida, romans proz¹ Fiametta, poemat pasterski pisany oktaw¹ Ninfale fiesolano (Nimfy z Fiesole) oraz prozatorska opowieœæ Elegia di Madonna Fiammetta (Elegia o pani Fiammetcie). Za najwiêksze osi¹gniêcie dojrza³ej twórczoœci badacze uwa aj¹ cykl stu nowel Dekameron powsta³y w ci¹gu dwóch lat: Du o póÿniej napisany zosta³ satyryczny utwór Corbaccio (Bicz), stylem charakterystycznym dla epoki odrodzenia. Na pocz¹tku lat 60. XIV w. Boccaccio prze y³ kryzys emocjonalny i artystyczny, chcia³ nawet zniszczyæ istniej¹ce ju dzie³a literackie. Od 1362 r. zaj¹³ siê przede wszystkim twórczoœci¹ erudycyjn¹ i pisa³ g³ównie w jêzyku ³aciñskim studia literatury i kultury staro ytnej. Sta³ siê te komentatorem dzie³ Dantego Alighieri. Giovanni Boccaccio zmar³ 21 XII 1375 r. w Certaldo, w rok po œmierci swego przyjaciela F. Petrarki.

5 144 Dekameron wybór CHARAKTERYSTYKA ŒWIATA PRZEDSTAWIONEGO Niektórzy badacze twórczoœci Boccacia przyrównuj¹ cykl Dekameron do czternastowiecznej komedii ludzkiej. 2 Sugeruje to, e nowele prezentuj¹ wszystkie warstwy spo³eczne W³och w XIV w. Tak jest faktycznie, ale autor tak e chêtnie wykorzystuje portrety ludzi yj¹cych w odleg³ych czasach (nowele podejmuj¹ce w¹tki biblijne i antyczne) i krajach (kraje saraceñskie wyobra enie magicznego i niebezpiecznego Bliskiego Wschodu oraz wschodnie krainy m¹droœci motywy chiñskie). Sporadycznie pojawiaj¹ siê tak e wyobra enia przestrzeni arkadyjskich. W³oscy bohaterowie s¹ przedstawicielami wszystkich stanów spo³ecznych: pojawiaj¹ siê w³adcy w otoczeniu rycerzy i dwornych dam, œrodowisko miejskie od bogatego patrycjatu, przez rzemieœlników, kupców, a po plebejsk¹ biedotê i kryminalny pó³œwiatek. Swoich reprezentantów na kartach Dekameronu ma tak e w³oœciañstwo udzielni gospodarze i podlegli panom ch³opi. Najliczniejsi s¹ bohaterowie pochodz¹cy ze œredniej warstwy spo³ecznej, z której zreszt¹ wywodzi³ siê i sam Boccaccio, podobnie jak najwiêksi literaci, malarze, rzeÿbiarze, architekci i reformatorzy epoki renesansu. 3 Co ciekawe, postaci mieszczañskiego pochodzenia chêtnie przyswajaj¹ kulturê dworsk¹, co dobitnie ukazuje obyczajowoœæ florenckiego patrycjatu bawi¹cego w podmiejskiej willi. Zró nicowany jest sposób przedstawiania porz¹dku spo³ecznego i problematyki politycznej w Dekameronie. NajwyraŸniejszym œladem wspó³czesnych sporów politycznych s¹ odwo³ania do sporu propapieskiego stronnictwa (gwelfów) ze zwolennikami cesarzy niemieckich (gibelinami). Autor wspomina, e jedna z dam-narratorek popiera gwelfów, inni zaœ sk³aniaj¹ siê ku gibelinom. Zhierarchizowany porz¹dek spo³eczny, bêd¹cy wyk³adnikiem œredniowiecznego œwiatopogl¹du, w zdecydowanej czêœci nowel nie podlega dyskusji. Na stra y wartoœci stoj¹ idealni w³adcy, którzy niekiedy potrafi¹ dla dobra swych poddanych i zachowania czci monarchii wyrzec siê w³asnych namiêtnoœci i egoistycznych postaw (dzieñ X). Czêsto jednak wykorzystuj¹ sw¹ uprzywilejowan¹ pozycjê, co podlega bezpoœredniej krytyce narratorów. Najg³êbsz¹ i gorzk¹ diagnozê feudalnej kultury europejskiej wyrazi³ chiñski mistrz Natan (opowieœæ 3/X): królowie i cesarze zdobywali sw¹ chwa- ³ê i rozszerzali panowanie si³¹, mordowaniem tysiêcy ludzi i niszczeniem pañstw swych wrogów. Tak wiêc fundamentem dzia³añ wielkich tego œwiata jest przemoc, na co nie godz¹ siê bohaterowie Boccaccia. Postaci szlachetnych bohaterów, bez wzglêdu na pochodzenie spo³eczne, chc¹ yæ w zgodzie z kodeksem swoistej rycerskoœci. W³oska cortesia, francuska courtoisie, stworzona na dworach œredniowiecznych, ³¹czy w sobie d¹ noœæ do ycia opartego na wartoœciach moralnych z si³¹ do walki z u³omnoœciami ludzkiego charakteru. Po- 02 J. Heistein, Historia literatury w³oskiej. Zarys, Wroc³aw 1987, s J. Delumeau, j.w., s. 248.

6 Opracowanie 147 da sielankowe ujêcie rzeczywistoœci odnaleÿæ mo emy tak e w pojedynczych przyk³adach poetyckich œredniowiecza, ale dopiero powrót do antycznych Ÿróde³ (renesansowe has³o Ad fontes! ), do poezji Teokryta i Wergiliusza, pozwoli³ zrekonstruowaæ dawne marzenia. Pasterskie w¹tki, przyroda nieznaj¹ca zimy, wieczna m³odoœæ Arkadii poza czasem i przestrzeni¹, wszystko to zrodzi³o siê z upartej têsknoty do z³otego wieku, z potrzeby wiary (...) e istnieje promienny, poetycki œwiat, gdzie wszystko staje siê muzyk¹, harmoni¹ i mi³oœci¹ 6 konkluduje badacz epoki. W cyklu nowelistycznym Boccaccia motyw arkadyjski wystêpuje w dwóch zasadniczych ujêciach. Rama kompozycyjna wprowadza motyw wypoczynku na ³onie natury i swoistej ucieczki od niebezpieczeñstw miasta (rozumianych dos³ownie panosz¹ca siê zaraza). Narratorzy, czyli towarzystwo dziesiêciu osób zebranych w wiejskiej posiad³oœci, robi wszystko, aby oderwaæ siê od groÿnej rzeczywistoœci i samodzielnie stworzyæ Arkadiê (realia obyczajowoœci dworskiej). Dodatkowo œpiewy, jakie koñcz¹ ka dy dzieñ, œwiadomie nawi¹zuj¹ce do konwencji sielankowej i mitologicznej, tworz¹ odpowiedni nastrój. Odmienny typ ujêcia motywu przynosz¹ opowieœci. Tam Arkadia pojawia siê jako wyobra enie krainy sytoœci Bengodi, nazywanej krain¹ pieczonych go³¹bków. Inaczej ni w mira ach patrycjatu, nie ma tam miejsca na wyobraÿniê mitologiczn¹, a panuje niewyrafinowany konkret: góra jest z parmezanu, u jej podnó y p³ynie winny strumieñ, a ludzie zajmuj¹ siê wyrabianiem makaronu i lepieniem pierogów. W ten sposób sielankowy motyw funkcjonuje na gruncie plebejskim. Dodajmy, e to wyobra- enie przez samego narratora potraktowane zosta³o w sposób parodystyczny, s³u ¹c kompromitacji bohatera-g³upca. INDEKS KOMENTARZY DO TEKSTU Bohaterowie str. 12, 14 Czas i miejsce akcji str. 7, 11 Frywolna opowieœæ Dionea str. 65 Frywolna opowieœæ Filostrata str. 51, 73 Frywolna opowieœæ o zak³amaniu kleru str. 104 Frywolnoœæ str. 92, 93 Frywolny humor str. 33, 36 G³upota str. 32, 35 Humor str. 54, 89, 90, 92 Inteligencja i spryt ludowego bohatera str. 83, 84, 88, 99, 103, 109 Intencja twórcza str. 127, 128 Krytyka kleru str. 44, 45, 96, J. Delumeau, j.w., s. 270

7 Spis treœci 151 Spis treœci Dekameron wybór Wstêp Prolog Dzieñ Opowieœæ trzecia: Trzy pierœcienie Opowieœæ dziesi¹ta: Zakochany starzec Dzieñ Opowieœæ szósta: Znalezione dzieci Opowieœæ dziesi¹ta: Kalendarz starych mê ów Dzieñ Opowieœæ siódma: Pielgrzym Opowieœæ dziesi¹ta: Diabe³ i piek³o Dzieñ Opowieœæ czwarta: Narzeczona króla Granady Opowieœæ dziesi¹ta: Cudowne przytrafienie pewnego nieboszczyka Dzieñ Opowieœæ czwarta: S³owik Opowieœæ dziewi¹ta: Sokó³ Dzieñ Opowieœæ czwarta: Jednonogi uraw Opowieœæ ósma: Dobra rada Dzieñ Opowieœæ pierwsza: Pokutuj¹ca dusza Opowieœæ dziesi¹ta: Goœæ z tamtego œwiata Dzieñ Opowieœæ czwarta: Na gor¹cym uczynku Opowieœæ szósta: Ukradziona œwinia Dzieñ Opowieœæ druga: Belka i s³omka Opowieœæ szósta: Nocne p³omyki Dzieñ Opowieœæ siódma: Król rycerz Opowieœæ dziesi¹ta: Gryzelda Pos³owie Opracowanie Biografia Giovanniego Boccaccia Kalendarium ycia i twórczoœci autora

8 152 Spis treœci 03. Nowela jako gatunek literacki. Pojêcie soko³a noweli Kompozycja cyklu nowelistycznego G. Boccaccia Narracja i narrator. Jêzyk i styl wypowiedzi Czas i miejsce akcji Dekameronu Bohaterowie Plan wydarzeñ Treœæ utworu Charakterystyka œwiata przedstawionego Problematyka utworu zagadnienia wybrane Obraz ludzkiego ycia i œwiat wartoœci na pograniczu epok G³ówne motywy: mi³oœæ i œmieræ Marzenia o Arkadii Indeks komentarzy do tekstu Spis treœci