Pejzaż Wszystkich Świętych rekonstrukcja krajobrazu kulturowego

Transkrypt

1 II ETAP 2007 Pejzaż Wszystkich Świętych rekonstrukcja krajobrazu kulturowego Świat kapliczek i krzyży przydrożnych jest jednym z ciekawszych i niezwykle sugestywnych elementów zróżnicowanego krajobrazu Nadpilicza. Fundowane w różnych miejscach i okolicznościach, stają się wyrazem dialogu człowieka nie tylko z Bogiem, ale i z naturą. W ich usytuowaniu w przestrzeni nie ma bowiem przypadku. Kapliczki stoją otoczone wierzbowymi alejami, wśród bzu i bluszczy, w środku pola, na rozdrożach, skrzyżowaniach dróg, często w lesie, niezmiennie wyznaczając granice bezpiecznego świata. Są niezwykłymi pomnikami nasyconymi ludzkimi losami, wyrażonymi często postaciami świętych i patronów. Razem ze związanymi z nimi, często dramatycznymi opowieściami o nieistniejących cmentarzach i miejscowościach, koncentracjach wojsk, powstańczych mogiłach, tragicznych lub bardzo szczęśliwych wydarzeniach, a nawet zakopanych skarbach kapliczki i krzyże stanowią zwarty zespół zjawisk należących do krajobrazu kulturowego regionu. U podstaw ich powstania leżą niezmiennie uniwersalne intencje, tj. potrzeba manifestowania swojej wiary i wyznaczania granic tajemnej przestrzeni. Dofinansowanie przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego umożliwiło w 2007 roku realizację II etapu projektu Pejzaż Wszystkich Świętych rekonstrukcja krajobrazu kulturowego. Organizatorzy projektu zachowali najistotniejsze jego cele, ponownie dążąc do przywrócenia dawnego ludowego pejzażu, ochrony krajobrazu kulturowego i zachowania małej architektury drewnianej. Po raz kolejny istotnym elementem była aktywizacja twórców ludowych oraz popularyzacja i archiwizacja osiągnięć

2 twórczości nieprofesjonalnej województwa łódzkiego. Ważnym zadaniem stały się również takie zagadnienia, jak: wzbogacenie życia kulturalnego regionu, integracja społeczności lokalnej, a także zwiększenie atrakcyjności turystycznej obszaru objętego programem. W roku bieżącym terenem działań była środkowa i południowa część Nadpilicza. Udało się zrekonstruować, bądź postawić na nowo 10 obiektów. Autorami tych często monumentalnych w swojej formie Bożych Męk są: Andrzej Wojtczak z Kutna, Zbigniew Fabijański z Białynina Podboru (pow. skierniewicki), Małgorzata Kosińska z Zabostowa Małego (pow. łowicki), Wojciech Nagórski ze Zduńskiej Woli, Stanisław Szymczyk z Karkosów (pow. łęczycki), Wojciech Grzędowski z Petrykoz (pow. opoczyński), Henryk Adamczyk z Łęczycy, Elżbieta Świderek-Żeglińska ze Skierniewic, Wiesław Janiak z Wielunia, Henryk Staszko z Kuźnicy Skakawskiej (pow. wieruszowski) i Zbigniew Kałucki z Piotrkowa Trybunalskiego. Podobnie jak w roku ubiegłym przygotowanie projektów związane było z badaniami etnograficznymi, kwerendą terenową, wywiadami z mieszkańcami okolicznych wsi i miejscowości. Ważna była także współpraca z pracownikami Lasów Państwowych, władzami samorządowymi, a także z księżmi i parafiami. Kapliczki i krzyże przydrożne stanęły na obszarze Zespołu Nadpilicznych Parków Krajobrazowych (Przedborskiego, Sulejowskiego i Spalskiego) oraz na wartościowych kulturowo terenach przylegających. Projekt objął więc pięć powiatów: radomszczański, piotrkowski, łódzki wschodni, tomaszowski i opoczyński oraz następujące gminy: Przedbórz, Rozprza, Wolbórz, Moszczenica, Tuszyn, Rzeczyca i Mniszków. Rekonstrukcja tych niepowtarzalnych obiektów stanowi nie tylko ważny element materialnego dziedzictwa kulturowego. Jest także atrakcją turystyczną oraz pretekstem do poszukiwania źródeł legend i podań ludowych, dotyczących miejsc i obiektów sakralnych czy twórczości ludowej danego terenu. A zarazem kapliczka zachowuje swoje pierwotne, religijne funkcje, jest miejscem odprawiania nabożeństw, organizowania procesji, stanowi również pomoc przy realizacji programów edukacyjnych dla szkół. Wszystko to z kolei może mieć istotny wpływ na rozwój małych, często nie odkrytych dotąd miejscowości, których atutem jest nie tylko zrekonstruowany krzyż czy przydrożna kapliczka, ale dodatkowo cała gama walorów zarówno przyrodniczych, jak i kulturowych. Piękno tych pereł polskiego, wiejskiego krajobrazu, artystyczna forma i wartości jakie ze sobą niosą, ich obecność oraz historia są wystarczającymi powodami do zajmowania się nimi. I to nie tylko od strony dokumentacyjnej, archiwizacyjnej, wydawniczej, czy też właściwej ich promocji. Podstawowym celem podjętych działań jest uchronienie od zapomnienia i zachowanie dla kolejnych pokoleń tych niepowtarzalnych i wyjątkowych małych form architektury drewnianej Mamy nadzieje, że dalej uda się kontynuować ten zacny cel. Andrzej Białkowski Ośrodek Regionalny ŁDK Piotr Wypych Zespół Nadpilicznych Parków Krajobrazowych

3 Obiekty zrekonstruowane w 2007 roku Kapliczka słupowa z Chrystusem Frasobliwym okolice Błogich Szlacheckich /pow. opoczyński, gm. Mniszków/ autor: Henryk Adamczyk Kapliczka powstała na miejscu nieistniejącego obiektu, ulokowanego na cmentarzu cholerycznym dla wsi Lubanów, Drzymałów, Wybranów. Miejscowości te zostały zlikwidowane około 1900 roku przez administrację carską, w ramach scalania kompleksów łowieckich. Do końca XX wieku można było znaleźć nieliczne pozostałości po osadach. W ukrytych labiryntach leśnych, gdzieniegdzie jeszcze można napotkać fragmenty starych krzyży. Nowy obiekt to surowa w swoim charakterze monolityczna kapliczka słupowa. W latarni umieszczona została, bardzo wyrazista w formie, niepolichromowana figura Chrystusa Frasobliwego. Od frontu wycięty jest napis: Panu Bogu na chwałę, ludziom na pożytek Z tyłu natomiast wymieniono nieistniejące miejscowości Lubanów, Wybranów, Drzymałów. Ze względu na lokalizację (cmentarz choleryczny), kapliczkę zwieńczono karawaką dwuramiennym krzyżem chroniącym i zabezpieczającym przed zarazą.

4 Kapliczka słupowa św. Jana Nepomucena Grobla /pow. piotrkowski, gm. Rozprza/ autor: Wojciech Grzędowski Oryginalnym obiektem, stojącym tu do niedawna, była klasyczna, monolityczna kapliczka słupowa z charakterystyczną, wyciosaną w pniu wnęką, w której mieściła się figura św. Jana Nepomucena. Kapliczka z II połowy XIX wieku wykonana była z drewna liściastego, z wyraźnie zarysowanym podziałem. Podstawa to cokół z półażurową wnęką. Górną część stanowiła pełna latarnia zakończona czterospadowym daszkiem. Na słupie przybita była drewniana mała kapliczka skrzynkowa (wykonana z deseczek), do której wkładano święte obrazki i sztuczne kwiaty. Nowy obiekt nawiązuje w pełni do oryginału. Najważniejszą część stanowi wnęka, w której znajduje się prawie metrowej wysokości rzeźba przedstawiająca jednego z najpopularniejszych patronów w Polsce św. Jana Nepomucena. Nad figurą, w górnej części kapliczki został wyryty napis Święty Jan Nepomucen. Z czterech stron w zwężeniu latarni widnieje rozeta (gwiazda heksapentalna) prasłowiański symbol solarny. Nowa kapliczka poprzez lokalizację i wybór patrona ponownie wpisuje się w urokliwy krajobraz, chroniąc mieszkańców okolicznych miejscowości przed powodziami, ulewami i niepożądanymi działaniami innych żywiołów.

5 Kapliczka św. Jana Nepomucena Łochyńsko /pow. piotrkowski, gm. Rozprza/ autor: Wojciech Nagórski Kapliczka św. Jana Nepomucena z drugiej połowy XIX wieku usytuowana była na podmokłej łące, nad rzeką Luciążą. Wykonano ją z jednego pnia sosnowego, z wyciętą głęboko na figurę wnęką. Kapliczka nakryta była blaszanym, stożkowym daszkiem, zwieńczonym drewnianym krzyżem z przybitym do niego metalowym małym krucyfiksem. Dzięki zachowanemu oryginałowi (w bardzo złym stanie) wykonanie nowego obiektu nie stanowiło problemu. Powstała cięta w jednym, okrągłym, grabowym pniu, wizualnie ciężka, monolityczna kapliczka. W proporcjonalnie dużej wnęce znajduje się, nawiązująca swoją formą do oryginału (prostota wykonania), ponad półmetrowa postać św. Nepomucena. Nowy obiekt, kryty łupanym gontem, wieńczy drewniany krzyż z rzeźbionym Chrystusem, którego zabezpiecza przed opadami półokrągły daszek.

6 Kapliczka słupowa św. Jana Nepomucena Żeromin /pow. łódzki wschodni, gm. Tuszyn/ autor: Elżbieta Świderek Stary obiekt usytuowany był przy strudze obok trasy Tuszyn Czarnocin, pochodził najprawdopodobniej z drugiej połowy XIX wieku. Kapliczka wyróżniała się bardzo charakterystycznym wyglądem, przede wszystkim wysokością. Składała się z długiego czterometrowego słupa, na którym znajdowała się właściwa część kapliczki, przykryta dwuspadowym daszkiem. Według informatorów do II wojny światowej we wnęce znajdowała się figura św. Jana Nepomucena. Nowo powstały obiekt jest wierną repliką pierwowzoru. Charakteryzuje się dużą smukłością (zachowana wysokość) i lekkością konstrukcyjną. Wykonany jest z jednego kloca drewna. Właściwą część stanowi górny fragment przypominający swoim charakterem wydłużoną skrzyneczkę. We wnęce znajduje się polichromowana figura św. Jana Nepomucena. Nad niszą, na frontowej ścianie kapliczki, została wyryta rozeta. Całość nakryto dwuspadowym daszkiem.

7 Kapliczka słupowa św. Rozalii okolice Reczkowa /pow. radomszczański, gm. Przedbórz/ autor: Henryk Staszko Kapliczka św. Rozalii patronki i orędowniczki w czasie zarazy usytuowana została w lesie, na starym, zapomnianym już XIX-wiecznym cmentarzu cholerycznym. Według najstarszych informatorów, niegdyś miejsce to upamiętniała drewniana kapliczka, a następnie krzyż (najprawdopodobniej postawiony na miejscu kapliczki). Nowa rekonstrukcja nawiązuje do podobnych, istniejących jeszcze w okolicy obiektów (m.in. w Ruszenicach, Skotnikach, Dąbrówce). Ze względu na charakter miejsca jest bardzo skromna w swym charakterze. Kapliczka wykonana jest z jednego pnia. Od frontu posiada wyciętą podłużną niszę na rzeźbę, która zamknięta została półokrągłym łukiem. Monochromatyczną postać Rozalii, bardzo popularnej w okolicy, dopasowano skromnością wykończenia do charakteru całej kapliczki. Nad nią wycięty został krzyż karawaka. U dołu widoczny jest, zarysowany poprzez rozszerzenie słupa, cokolik. Na ścianie frontowej, na całej długości słupa, wycięto inwokację do św. Rozalii Panno przeczysta, Panno bez zmazy, Broń nas od chorób, strzeż od zarazy. Z tyłu natomiast widnieje sentencja Pamięci mieszkańców okolicznych wsi zmarłych na zarazę w XIX w..

8 Kapliczka słupowa św. Jana Chrzciciela Gazomia Stara /pow. piotrkowski, gm. Moszczenica/ autor: Andrzej Wojtczak Stary obiekt, pochodzący najprawdopodobniej z lat 60-tych XIX wieku, usytuowany był nad rzeką Moszczanką. Według informatorów kapliczka wycięta była z jednego dębowego kloca. Posiadała zakończoną półokrągło wnękę, w której znajdowała się wykonana w drewnie lipowym rzeźba św. Jana Chrzciciela. W cokole, od frontu i po bokach, posiadała wycięte płyciny. Z przodu dodatkowo wyryty był napis-sentencja. Nowa kapliczka wykonana jest również z jednego kawałka drewna. Posiada wyraźny podział na dolną część z płyciną i napisem Święty Jan Chrzciciel i AD 2007 oraz górną z wyrazistą, głęboką wnęką, w której znalazła się barwna figura św. Jan Chrzciciela. Półmetrowa rzeźba, wykonana w ludowej manierze, stanowi o właściwym charakterze kapliczki.

9 Kapliczka słupowa Matki Boskiej Bolesnej Srock /pow. piotrkowski, gm. Moszczenica/ autor: Wiesław Janiak Stara kapliczka Matki Boskiej Bolesnej, pochodząca z XVIII wieku, usytuowana była w centrum Srocka przy trasie Łódź Piotrków. Wykonana została najprawdopodobniej z jednego modrzewiowego kloca drewna. Do lat 50-tych XX wieku posiadała jeszcze swoją pierwotną formę. W jej dolnej części widoczne były ozdobne gzymsy przeobrażające się w charakterystyczne woluty, ponad którymi cokół przechodził w wyciętą wnękę. W niszy znajdowała się, przeniesiona ze starego kościoła w Srocku, figura Matki Boskiej Bolesnej metrowej wysokości. Nowy obiekt jest wiernym odzwierciedleniem oryginału. Zachowane zostały wszystkie architektoniczne detale: ozdobne gzymsy, woluty, pinakle. We wnęce znalazła się, wykonana z wielkim wyczuciem, lipowa rzeźba Matki Boskiej Bolesnej. Stonowany kolor bryły, dopasowany charakterem do polichromii rzeźby, nadaje temu obiektowi wyjątkowy wygląd i powoduje wrażenie, iż jest to kapliczka stojąca w tym miejscu od lat.

10 Kapliczka słupowa Matki Boskiej Częstochowskiej Małomierz /pow. tomaszowski, gm. Rzeczyca/ autor: Zbigniew Fabijański Kapliczka powstała w latach 60-tych XIX wieku, była położona w lesie przy starym historycznym trakcie do Inowłodza. Stała najprawdopodobniej na cmentarzu cholerycznym małej wioski, wysiedlonej pod koniec XIX wieku przez carską administrację. Jej fundacja mogła być również związana z upamiętnieniem chłopskiego uwłaszczenia (widoczna inskrypcja 1864 rok ). Kapliczka to monolityczny słup. Jego podstawę stanowił cokół, na którym znajdował się mało wyraźny, pisany w kilku wierszach, napis fundacyjny. Przez ozdobny gzyms słup lekko zwężał się i przechodził we właściwą część kapliczki. W jego środkowym odcinku wycięta była ozdobna rozeta, a nad nią znajdowała się mała wnęka. Latarnia kapliczki posiadała z czterech stron płyciny, w których najprawdopodobniej znajdowały się płaskorzeźby. Całość zakończona była czterospadowym, wyprofilowanym daszkiem. Nowy obiekt w pełni oddaje charakter starej kapliczki. Jest jego wierną kopią. We wnękach znalazły się wykonane przez autora polichromowane płaskorzeźby. W niszy głównej, nad rozetą, znajduje się Matka Boska Częstochowska, w latarni postacie św. Idziego, św. Katarzyny, św. Józefa i św. Anny. Na cokole natomiast pojawiła się nowa inskrypcja Pannie Maryi na chwałę upamiętniając zniesienie poddaństwa ta figura postawiona 2 marca 1864.

11 Krzyż Władysława Jagiełły Modrzewek /pow. piotrkowski, gm. Wolbórz/ autor: Małgorzata Kosińska Nieistniejący już krzyż w Modrzewku był przykładem najstarszych w regionie Bożych Męk. Stał w tym miejscu do lat 50-tych XX wieku (uległ rozpadowi wraz z likwidacją folwarku i zniszczeniem dworu). Lokalizacji krzyża towarzyszyła, żywa do dnia dzisiejszego, legenda związana z Władysławem Jagiełłą. Król, w miejscu postawionego krzyża, miał odpoczywać podczas koncentracji wojsk polskich w drodze na Grunwald (informacja o tym wydarzeniu zapisywana była w pamiętnikach okolicznej szlachty, między innymi przez ostatnich właścicieli folwarku w Modrzewku). Nowo powstały, pięciometrowy krzyż wykonano z przesezonowanego, modrzewiowego drewna. Belka pionowa zakończona została ozdobnym pinaklem, tzw. balasem. Od frontu, w jej dolnej części tworzącej cokół, wyryto datę 1410, natomiast z tyłu widnieje napis Boża Męka. Belka pozioma jest w charakterystyczny sposób ostro ścięta i nakryta skośnymi deseczkami-łatami, tworząc naturalne zadaszenie krzyża. Wzrok przyciąga, wykonana bardzo ekspresyjnie, postać Chrystusa Ukrzyżowanego.

12 Krzyż powstańczy Lubiaszów /pow. piotrkowski, gm. Wolbórz/ autor: Stanisław Szymczyk Krzyż stanął na mogile powstańca z 1864 roku. Obiekt nawiązuje do najstarszych typów krzyży spotykanych w okolicy. Od frontu, na belce pionowej wycięty został napis Chwała zwyciężonym, a nad postacią Ukrzyżowanego data Belka poprzeczna jest nieproporcjonalne węższa i ścięta na skos. Zabieg ten umożliwił przykrycie krzyża daszkiem o kształcie niemal równobocznego trójkąta. Powstała między belkami a zadaszeniem przestrzeń została wypełniona i tworzy symetryczne płyciny. Przymocowany do krzyża Chrystus został wykonany w XIX-wiecznej manierze. Dzięki temu krzyż naturalnie wkomponowuje się nie tylko w kontekst krajobrazowy, ale również historyczny miejsca.