I ETAP 2006 Pejzaż Wszystkich Świętych rekonstrukcja krajobrazu kulturowego

Transkrypt

1 I ETAP 2006 Pejzaż Wszystkich Świętych rekonstrukcja krajobrazu kulturowego W tradycyjnym wiejskim krajobrazie ingerencja człowieka była z zasady zgodna z naturą. Stąd też układ zabudowy, urbanistyka, najbliższe otoczenie siedlisk ludzkich oraz mała architektura starały się z nią harmonizować i podkreślać cechy pejzażu. Wszystko to we właściwej skali i formie kształtowało krajobraz charakterystyczny dla danego regionu. Szczególną rolę w kulturowym krajobrazie polskiej wsi odgrywały małe formy architektury sakralnej, a więc kapliczki, krzyże i figury przydrożne. Lokalizowano je na wzniesieniach okalających miejscowości, przy rozstajach dróg, granicach, w pobliżu kościołów i cmentarzy, a nawet w ogródkach i placach przydomowych. Kapliczki i figury przydrożne były nie tylko wyrazem wyznawanej wiary, ale pełniły również funkcje przekazu historycznego oraz kulturowego. Stawały się świadectwem wydarzeń z lokalnej i krajowej historii, ważnym dla podtrzymywania narodowej tradycji. Obsadzane drzewami, grodzone i dekorowane, tworzyły święte miejsca, które do dzisiejszego dnia skupiają naszą uwagę. Kapliczki i figury przydrożne to również obiekty będące przykładami rzemiosła i sztuki ludowej, pełniące ważne funkcje zwyczajowe i obrzędowe. Autorami tego typu obiektów byli niejednokrotnie najlepsi ludowi rzemieślnicy. Drewniane kapliczki do chwili obecnej są przykładem najlepszego warsztatu twórczego osadzonych w swoim środowisku artystów ludowych, żyjących poprzez swoje prace za pan brat ze świętymi. Nadrzędnym założeniem projektu pn. Pejzaż Wszystkich Świętych rewitalizacja krajobrazu kulturowego jest przede wszystkim przywrócenie dawnego ludowego krajobrazu, poprzez odtwarzanie i wprowadzanie nowych form zgodnie z tradycyjnymi wzorami danego regionu. Poza

2 ochroną krajobrazu kulturowego i zachowaniem tzw. małej architektury drewnianej istotna była również aktywizacja twórców ludowych oraz popularyzacja osiągnięć twórczości nieprofesjonalnej. Pejzaż... poprzez swój wymiar zwiększył zarazem atrakcyjność turystyczną regionu. Kapliczki wzbogaciły między innymi piesze i rowerowe ścieżki turystyczne. Obecnie niektóre z tych miejsc, np. upamiętniające ważne wydarzenia historyczne, mogą stanowić pomoc przy realizacji programu edukacyjnego dla szkół. Uroczyste ustawienie każdego z obiektów było nie tylko religijnym wydarzeniem związanym z jego poświęceniem, ale również umożliwiało integrację społeczności lokalnej, wpisując się w życie kulturalne regionu. Projekt, którego realizacja była możliwa dzięki finansowemu wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, został pomyślany jako wieloetapowe zadanie, które swoim zasięgiem ma objąć obszar całego województwa łódzkiego. Etap pierwszy, realizowany w 2006 roku, który rozpoczyna przedsięwzięcie, dotyczył terenu Zespołu Nadpilicznych Parków Krajobrazowych Sulejowskiego i Przedborskiego, objął dwa powiaty: piotrkowski i radomszczański i pięć gmin: Sulejów, Ręczno, Aleksandrów, Łęki Szlacheckie, Przedbórz. Obiekty zostały przygotowane dzięki projektom opierającym się na wieloletniej dokumentacji fotograficznej, lustracji terenu, przeprowadzeniu dokładnych - środowiskowych wywiadów, itp. Prowadzone w terenie badania umożliwiły wyznaczenie 12 miejsc, w których zostały rozmieszczone, wykonane przez utytułowanych rzeźbiarzy ludowych drewniane kapliczki przydrożne z figurami świętych i patronów. Autorami wykonanych obiektów byli: Andrzej Wojtczak Kutno, Henryk Adamczyk - Łęczyca, Stanisław Szymczyk Karkosy [pow. łeczycki], Wojciech Nagórski Zduńska Wola, Adam Głuszek Dąbrowice [pow. skierniewicki], Elżbieta Świderek Skierniewice, Wiesław Janiak Wieluń, Henryk Staszko Kuźnica Skakawska [pow. wieruszowski], Wojciech Grzędowski Petrykozy [pow. opoczyński], Małgorzata Kosińska - Zabostów Mały [pow. łowicki], Zbigniew Kołucki Przedbórz [pow. radomszczański], Zbigniew Fabijański Białynin Podbór [pow. skierniewicki]. Organizatorzy przedsięwzięcia mają nadzieję, że przywrócenie tych obiektów polskiemu krajobrazowi, na nowo uporządkuje oraz ożywi współczesny ludowy pejzaż, który przez ostatnie lata tracił coraz bardziej na swojej wyjątkowości i niepowtarzalności. Andrzej Białkowski Ośrodek Regionalny ŁDK Piotr Wypych Zespół Nadpilicznych Parków Krajobrazowych

3 Obiekty zrekonstruowane w 2006 roku Żeleźnica (gm. Przedbórz) kapliczka słupowa, figura św. Jana Nepomucena Kapliczka ufundowana została najprawdopodobniej w II połowie XVIII wieku. Według informatorów wykonana była z jednego kloca drewna. We wnęce znajdowała się drewniana rzeźba św. Jana Nepomucena patrona chroniącego przed powodzią. Podczas prac melioracyjnych w latach 60-tych XX wieku kapliczka uległa zniszczeniu, natomiast figurę skradziono. Nowy obiekt dość dokładnie oddaje charakter pierwowzoru. Podstawę stanowi polichromowana, niemal barokowa w swoim przepychu, rzeźba patrona od powodzi. Pod latarnią znajduje się wyryty napis Św. Jan Nepomucen oraz sygnatura AD 2006.

4 okolice Żeleźnicy (gm. Przedbórz) kapliczka słupowa, figura św. Huberta Stojąca tu niegdyś kapliczka miała upamiętniać nieszczęśliwy wypadek Kazimierza Wielkiego z 1370 roku, który w tym miejscu spadł nieszczęśliwie z konia, łamiąc nogę. W lesie nazwanym przez miejscową ludność Żelazne nogi, miał pierwotnie powstać ufundowany przez władcę kościół, jednak przedwczesna śmierć króla uniemożliwiła to przedsięwzięcie. Postawiono natomiast kapliczkę. Najprawdopodobniej był to słup, nawiązujący do średniowiecznych latarni umarłych, bądź przedchrześcijańskich form kultu Prasłowian. Ze względu na charakter miejsca, nowy obiekt został wykonany jako kapliczka słupowa z umieszczoną we wnęce, bogato polichromowaną figurą św. Huberta patrona myśliwych. Na cokole wyryte zostały także daty AD 1370 i AD Kapliczkę wieńczy karawaga krzyż z podwójnym ramieniem.

5 Policzko Stare (gm. Przedbórz) kapliczka brogowa, figura św. Jana Nepomucena Dawna kapliczka znajdująca się w miejscowości Policzko Stare pochodziła najprawdopodobniej z II połowy XVIII wieku. Od frontu była otwarta, opierała się na belkach nośnych. Ozdobiona była deskami z eliptycznymi wycięciami. Z boków i tyłu obita deskami. Całość nakryta czterospadowym dachem o drewnianej konstrukcji nośnej, kryta najprawdopodobniej gontem bądź nabitymi na siebie łatami. Kapliczka posiadała drewnianą, deskowaną podłogę oraz sufit z desek. We wnętrzu drewniana rzeźba, o cechach baroku ludowego, św. Jana Nepomucena z końca XVIII wieku, lub z początku XIX. W 1967 roku konstrukcja brogowa uległa niemal całkowitemu zniszczeniu. Zachowana do dzisiaj, w bardzo złym stanie, figura św. Jana Nepomucena stanowi eksponat Muzeum Ludowego w Przedborzu. Odnowiony obiekt całkowicie nawiązuje do pierwowzoru, tak konstrukcją brogową, jak również postacią świętego. Kapliczkę wieńczy drewniany krzyżyk z listkowanymi ramionami na drewnianej kuli.

6 okolice Miejskiego Pola (gm. Przedbórz) kapliczka-słup, płaskorzeźba Matki Boskiej Królowej Polski [miejsce pamięci narodowej mogiła powstańców z 1863 r.] Pod Przedborzem (ok. Miejskiego Pola) w jeneralskim lesie znajduje się tak zwana Szubienica. Pierwotnie, jako kapliczka szafkowa, usytuowana była na starej sośnie, na której według przekazów, powieszono dwóch powstańców styczniowych w 1864 roku. Podobno pochowano ich tuż przy drzewie. Do dnia dzisiejszego zachował się w bardzo złym stanie jedynie drewniany słup. Na nim umieszczona jest kapliczka skrzynkowa, która dodatkowo została nakryta wolutowo wygiętym blaszanym daszkiem. Nad kapliczką, do słupa przybity jest żeliwny odlew Chrystusa Ukrzyżowanego, najprawdopodobniej z końca XIX wieku. Nowy obiekt stanął tuż obok starego. Podstawę stanowi krzyż z krótkimi ramionami, do którego dołączona została kapliczka z płaskorzeźbą Matki Boskiej Królowej Polski. Na pionowym ramieniu krzyża widnieje napis Gloria Victis 1864.

7 Przedbórz kapliczka słupowa, figura św. Jana Chrzciciela Postawiona w Przedborzu kapliczka nawiązuję swoją formą do typowych dla tego terenu, nieistniejących już obiektów. Wykonana została z jednego kloca. Podstawę stanowi wnęka z polichromowaną figurą św. Jana Chrzciciela. Na przedniej części, pod latarnią, widnieje napis Św. Jan Chrzciciel 24 VI oraz AD Lokalizacja kapliczki (kąpielisko) i wybór patrona mają strzec przed niebezpiecznym żywiołem, jakim jest przepływająca w pobliżu rzeka.

8 Bąkowa Góra (gm. Ręczno) kapliczka słupowa, figura św. Rozalii Kapliczka świętej Rozalii, patronki i orędowniczki chroniącej od zarazy, jest usytuowana w lesie na skraju Bąkowej Góry. Ulokowana została na starym, zapomnianym cmentarzu cholerycznym. To wyjątkowe miejsce pochodzi najprawdopodobniej z II połowy XIX wieku i zostało odkryte dopiero w 2005 roku. Najstarsi informatorzy wspominają, iż w miejscu tym zawsze stała drewniana, jednolita kapliczka. Nowy obiekt swoją formą nawiązuje do podobnych, istniejących jeszcze w regionie. Jest to kapliczka słupowa, monolityczna, z jednokolorową figurą patronki, trwale zamocowaną w wyżłobionej niszy.

9 Ręczno kapliczka słupowa, figura św. Barbary Kapliczka w Ręcznie istniała do wczesnych lat 60-tych XX wieku. Według informatorów była wydłubana w jednym klocu drewna, z nieokreśloną figurą we wnętrzu. Kapliczkę uzupełniał na górze drewniany krzyżyk, a wnęka otoczona była kolumienkami. Ulokowany poniżej słupcokół ozdobiony był żłobieniami. Ze względu na miejsce lokalizacji teren cmentarza, w nowym obiekcie umieszczono drewnianą figurę św. Barbary wspomożycielki dobrej śmierci i patronki kaplic cmentarnych. Od frontu wycięty został ozdobny napis-sentencja Bóg widzi, czas ucieka, śmierć goni, wieczność czeka, a z dwóch boków wycięte zostały ozdobne woluty w jej cokole.

10 Trzepnica (gm. Łęki Szlacheckie) kapliczka słupowa, płaskorzeźby Matki Boskiej Częstochowskiej, św. Józefa i św. Antoniego Znajdująca się w tym miejscu kapliczka wystawiona była w II połowie XIX wieku przez gospodarza o nazwisku Wośka, jako wotum dziękczynne za narodzenie zdrowego i długo oczekiwanego syna. Kapliczka prawdopodobnie posiadała dwuspadowy daszek wykonany z deszczułek. We wnętrzu frontowej płyciny znajduje się do dnia dzisiejszego obrazek z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej. Latarnia kapliczki przystrojona jest kolorowymi wstążkami i sztucznymi kwiatami. Na skutek gnicia drewna na styku posadowienia, kapliczka ulega niemal całkowitemu zniszczeniu. Jeszcze w końcu lat 50-tych XX wieku mierzyła 186 cm, dziś już niecały metr. Nowy obiekt odwzorowuje w pełni istniejący po części oryginał. W płycinie frontowej umieszczona została, podobnie jak w oryginale, polichromowana płaskorzeźba Matki Boskiej Częstochowskiej, natomiast w bocznych dołożone zostały, również polichromowane, płaskorzeźby św. Józefa oraz św. Antoniego patronów dobrego i udanego pożycia rodzinnego.

11 Stobnica (gm. Ręczno) kapliczka słupowa, figura św. Walentego Kapliczka istniała tu do wczesnych lat 60-tych XX wieku. Według lokalnego przekazu wystawiono ją w pierwszej połowie XIX wieku, w miejscu, gdzie planowano wybudować kościół. Kapliczka, według informacji, była wykonana z jednego kloca drewna. Składała się z masywnego czworokątnego cokołu z głęboką wnęką, w której znajdowała się drewniana, polichromowana figurka św. Walentego. Podobnie jak oryginał, również nowo postawiony obiekt został wykonany z jednolitego dębowego kloca. W wydrążonej wnęce znajduje się polichromowana postać św. Walentego, który ma dbać o bezpieczne podróżowanie mieszkańców Stobnicy.

12 Szarbsko (gm. Aleksandrów) kapliczka słupowa, figura Chrystusa Frasobliwego Kapliczka stanęła na nieoznakowanej mogile żołnierzy niemieckich poległych w ofensywie zimowej 1944/45, która według informatorów może liczyć od 70 do 300 osób. Według innych osób, w mogile leżą również polegli w tym samym czasie żołnierze radzieccy. Ze względu na miejsce, obiekt odznacza się wyjątkową skromnością. Został wykonany z jednego, niepolichromowanego kloca drewna. W latarni kapliczki znajduje się, jedna z najczęściej stosowanych w sztuce ludowej, postać Chrystusa Frasobliwego opiekuna strapionych i pocieszyciela w sytuacji bez wyjścia. Na cokole kapliczki znajduje się, związany z miejscem, na którym znajduje się obiekt, napis Polegli 1944/45.

13 Tomawa (gm. Łęki Szlacheckie) kapliczka słupowa, płaskorzeźby Matki Boskiej Częstochowskiej, Chrystusa i św. Józefa W Tomawie stoją do dziś pozostałości monolitycznej kapliczki, ciętej z jednego dębowego kloca zakończonego dwuspadowym zacięciem (zamiast daszku). Wystawiona została w 1888 roku do niedawna można było jeszcze odczytać wyrytą na cokole datę. Kapliczka ufundowana została, według miejscowej opowieści, przez gospodarza, któremu dzieci umierały na choroby zakaźne. Miała być wotum dziękczynnym za odwrócenie nieszczęść od rodziny włościanina. Kapliczka w swojej właściwej formie dotrwała do lat 50-tych XX wieku. W chwili obecnej zachował się niewielkich rozmiarów kikut. Pierwotnie kapliczka była pod wezwaniem Matki Boskiej Częstochowskiej i na przestrzeni lat wizerunki te były odnawiane. Ostatnia dekada wprowadziła mnogość różnych przedstawień świętych, które opiekunowie obiektu mieli pod ręką. Postawiona na nowo kapliczka w pełni odwzorowuje oryginał. W płycine frontowej znalazła się polichromowana płaskorzeźba Matki Boskiej Częstochowskiej, natomiast w dwóch bocznych, patroni rodzinni Chrystus Miłosierny i św. Józef.

14 Klementynów (gm. Sulejów) kapliczka słupowa, płaskorzeźby św. Rozalii, św. Barbary, Chrystusa Frasobliwego i Pieta Dawna kapliczka pod wezwaniem świętej Rozalii była usytuowana na starym, zapomnianym cmentarzu kolonistów niemieckich, który istniał do 1944 roku. Teren cmentarza jest trudno czytelny. Do dnia dzisiejszego praktycznie nie zachowały się tu żadne nagrobki; w podobnych miejscach często stawiane były drewniane krzyże, bądź małe kapliczki. Postawiony na nowo obiekt, swoją formą nawiązuje do pokrewnych, istniejących jeszcze na terenie województwa łódzkiego, kapliczek. W nowo ufundowanej, cztery płaskorzeźby umieszczone zostały w wydrążonych płycinach latarni. Są surowe, jednokolorowe, mają dostosowywać się do miejsca lokalizacji obiektu. W części frontowej znajduje się św. Rozalia patronka cmentarzy, po bokach Chrystus Frasobliwy i Pieta postaci wyrażające cierpienie i rozpacz. Natomiast z tyłu ulokowana została św. Barbara patronka dobrej śmierci. Na cokole znalazła się również wyryta sentencja Wieczny odpoczynek racz dać im Panie..., natomiast z tyłu wyryto AD 2006.