Kalkulator Kosztów Zaniechania

Transkrypt

1 Publikac ja Agnie sz ki Ś c i ga j wi e lo letn i e go p ra kt y ka i e ks p e r t k i w za k re s ie a kt y w n e j inte g ra c ji, rozwoju lokalne go i e ko no m i i sp oł e c z n e j p rzy b liża c zy te lniko m efe kt y re a liza c ji in n owa c y jn e go projekt u Kalkul ato r Ko sz tów Za n i e c h a n i a re a lizowa n e go pr zez Ma zow ie c k ie Ce nt r u m Po lit y k i Społ ec znej w p a rtn e rstwie ze S z ko ł ą Gł ówn ą H a n d low ą w Wa rszaw ie i S towa r zysze n ie m Radomskie Centru m P rze d się b io rc zośc i. P u b lika c ja zo sta ła o p a r ta n ie t y lko n a rezu ltata c h projekt u, lec z równ i eż bo gatyc h d o świ a d c ze n ia c h a u to r k i. O s a dzo n a zosta ła rów n ież co niezw ykle i sto tn e w ko nte kśc i e re a l i za c ji p olit y k i s p o łe c z n e j i je j w yzwa ń d o ro ku. Pomimo iż poli ty ka spo ł e c z n a to c zę ść na u k s p o łe c z nyc h, w któr yc h isto t n ą ro lę o d g r y wa ją wartośc i, wola lu d z ka, inte re sy m a on a je d n a k rów n ież swój w y mia r te c hn ok rat yc z ny. Niezależnie co w ł a dza p u b li c z n a i o by wate l e z ro b ią lu b n ie z ro b ią w obsza r ze p o lit y k i s p o łe c z n e j zawsze przyno si to o kre śl o n e sku tki. Ka l ku l ato r i towa r zysz ą c e m u n a r zę d z ia, ma w ła ś n ie być takim narzędzie m p oka zu j ą c y m, i ż u n i ka n i e rozw ia zy wa n ia k we sti i s p ołe c z nyc h zawsze ko sz t u je. Niezależnie c zy m ówi my o ko sz ta c h fi n a n sow yc h c zy ko sz ta c h s p ołe c z nyc h. N ie stet y n ie wszys c y polit yc y zdają s ob i e z te go sp rawę. Wa rto zate m po św ię c ić t ro c hę c za s u na le kt u rę, b ow ie m prowadzi ona na s p o p rzez p i e r wsz ą po l ską p ró by ra c jo n a ln e go p od e jś c ia d o w yd at ków w sfe r ze społ ec znej. Nie m a tu a n i sł owa p rze sa d y. Po p ro st u p r ze c zy ta jc ie i p o myś lc ie co mo g libyś my zrobić dalej. Zw ł a szc za j e śl i c h c e my a by sp ój n o ś ć s p ołe c z n a by ła w Po ls c e rów n ie wa ż n a ja k wz rost PKB, c zy kilomet r y a u to stra d. MODEL K ALKUL ATOR KOSZTÓW Z ANIECHANIA WP RO WAD Z ENI E I NNO WAC YJ NYC H RO Z WI ĄZ AŃ NA M A Z O WSZ U A G NIE S Z K A Ś CIG A J Cezar y Miżejew s ki Przew o dn iczący R a d y D z i a ł a l noś c i Poż y tku P ub l ic z n e g o p r z y MP ip S Prezes O gó ln o po l s ki e g o Zwi ą z ku Rewi z y j ne g o S pó łd z ie ln i So c ja lny c h ISB N P U BLIKAC JA P R Z EZ NAC ZO NA JEST D O B EZ PŁ AT N EJ DYST RYB UC J I P roj e kt i n n owa c y j ny wsp ółfin ansowany p rzez Unię E uropejską ze środków Europejskiego Funduszu S połecznego MA Z OWIECK I MOD E L P R OWA D Z ENIA A K T YWNEJ P OL IT YK I S P OŁ ECZ NE J

2 Agnieszka Ścigaj Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających

3 Autor: Agnieszka Ścigaj Wydawca: Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej Wydział ds. realizacji projektów PO KL ul. Nowogrodzka 62A, Warszawa tel , faks: Koordynator wydania: Krzysztof Rusiniak, ul. Kopińska 25/35, Warszawa Konsultacja merytoryczna: Barbara Kucharska Zastępca Dyrektora Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej Wydanie współfinansowane przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Opracowanie graficzne, skład i łamanie: Katarzyna H. Kopeć Druk: Riwia sp. z o.o. ISBN: Nakład 1000 egzemplarzy Warszawa, kwiecień 2014 r.

4 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających. Innowacyjne rozwiązanie odpowiada na problem braku użytkowych narzędzi do prowadzenia aktywnej polityki społecznej oraz niskiego stanu wiedzy na ten temat wśród decydentów oraz realizatorów lokalnej polityki społecznej. Model KKZ jest nowym, niestosowanym dotychczas w Polsce podejściem do prowadzenia aktywnej polityki społecznej opartym na kalkulacji kosztów zaniechania działań aktywizująco-wspierających. Istotną cechą modelu KKZ jest jego użytkowość. Model KKZ składa się z sześciu niezależnych od siebie narzędzi. Dla zapewnienia skuteczności w prowadzeniu aktywnej lokalnej polityki społecznej nieodzowne jest wykorzystanie wszystkich narzędzi modelu łącznie. Jeśli chcemy oszacować koszty działań społecznych, to możemy rozpocząć pracę od wykonania kalkulacji w Kalkulatorze Społecznym. Gdy mamy opracować sposoby rozwiązywania problemów społecznych, występujących na danym terenie, to zaglądamy do Katalogu Innowacji Społecznych. Jeśli szukamy osób aktywnych, wyposażonych w wiedzę o modelu w społeczności lokalnej, to możemy skontaktować się z Liderami Innowacji Społecznych. Dla osób, które chcą wiedzieć więcej o polityce społecznej i sposobach jej prowadzenia przeznaczony jest Dyfuzor Innowacji Społecznych, w którym znajdziemy zbiór bieżących publikacji, raportów, badań i innych opracowań. Planowanie działań pomocowych wymaga myślenia i planowania strategicznego, jeśli chcemy zaplanować i wprowadzić planową zmianę, to wykorzystajmy Generator Strategii, dzięki któremu nie tylko opracujemy dokument powiatowej/gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych, ale również przeprowadzimy aktualizację, monitoring i ewaluację oraz opracujemy budżet zadaniowy do projektów wykonawczych. W celu zapoznania się z narzędziami oraz dokumentacją projektową zapraszamy do odwiedzenia stron projektu: i

5 .

6 Jest takie powiedzenie, że nieszczęścia chodzą parami. Obserwując procesy społeczne w dzisiejszym świecie jestem skłonny stwierdzić, że chodzą już stadami. Jeżeli pojawia się jeden problem w funkcjonowaniu jednostki czy rodziny, a my nie zareagujemy szybko, to pociągnie za sobą kolejne problemy. Zamiast zapobiegać, działać prewencyjnie, wydajemy coraz więcej pieniędzy na działania interwencyjne. A one pomagają minimalnie, na chwilę i uzależniają potrzebującego od pomocy. Interwencja per saldo jest droższa od działań prewencyjnych. Dlatego konieczne jest szukanie nowych rozwiązań, wdrażanie postulowanego przez naukowców modelu aktywnej polityki społecznej. Musimy też coraz dokładniej liczyć pieniądze wydawane na pomoc. Środki publiczne są ograniczone. Trzeba wiedzieć nie tylko ile wydawać, ale również, jak to robić, by uzyskać zamierzony efekt. Prof. Piotr Błędowski Dyrektor Instytutu Gospodarstwa Społecznego w Szkole Głównej Handlowej

7 6 Kalkulator Kosztów Zaniechania.

8 Spis treści Spis treści Wstęp... str. 13 Rozdział I Rozdział II Rozdział III Polityka społeczna jako inwestycja jej znaczenie dla rozwoju Unii Europejskiej, Polski i samorządu.... str. 13 Model Kalkulatora Kosztów Zaniechania narzędzie w rękach innowatora społecznego.... str. 28 Model Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco wspierających opis projektu.... str Realizatorzy projektu str Kluczowe definicje projektowe.... str Opis problemu, na który odpowiada projekt.... str Grupy docelowe projektu i ich potrzeby... str Opis wdrażania projektu... str. 46 Rozdział IV Rekomendacje i podsumowanie... str Rekomendacje... str Podsumowanie... str. 66 Bibliografia... str. 67 Kalkulator Kosztów Zaniechania 7

9 .

10 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających jest projektem innowacyjnym systemowym realizowanym przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej w partnerstwie ze Szkołą Główną Handlową w Warszawie i Stowarzyszeniem Radomskie Centrum Przedsiębiorczości. Siłą tego przedsięwzięcia jest współpraca praktyków i teoretyków polityki społecznej, dzięki czemu udało się wypracować zestaw narzędzi użytkowy model Kalkulatora Kosztów Zaniechania przeznaczonych do kształtowania spójnej, skutecznej i efektywnej lokalnej polityki społecznej, przede wszystkim w obszarze pomocy społecznej. Dzięki zastosowaniu narzędzi modelu Kalkulatora Kosztów Zaniechania możliwa jest analiza kosztów i korzyści różnych sposobów realizacji zadań pomocy społecznej. Wnioski płynące z tej analizy są przydatne w procesie podejmowania decyzji dotyczących sposobów rozwiązywania problemów społecznych w gminie lub powiecie. W związku z rozwojem idei współrządzenia i wielosektorowości zmienia się rola państwa z dominującego dostawcy świadczeń i usług społecznych w inicjatora i organizatora działań pomocowych dostarczanych przez instytucje także z innych sektorów: pozarządowych i prywatnych. Coraz bardziej istotna staje się wymiana informacji i wiedzy między przedstawicielami różnych instytucji i organizacji. Przygotowane w ramach projektu Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających nowe rozwiązanie, które odpowiada na te wyzwania, to zestaw narzędzi do prowadzenia aktywnej polityki społecznej dla władz gmin i powiatów, radnych, skarbników, sekretarzy, dyrekcji, głównych księgowych i pracowników jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, w tym przede wszystkim powiatowych centrów pomocy rodzinie, ośrodków pomocy społecznej oraz osób i instytucji zaangażowanych w realizację działań pomocowych w społecznościach lokalnych (na przykład organizacji pozarządowych), ale również dla osób wspieranych, korzystających z pomocy społecznej. Barbara Kucharska Gabriela Sempruch Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej Kalkulator Kosztów Zaniechania 9

11 .

12 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających Wstęp Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie potencjalnemu użytkownikowi możliwości zastosowania kompleksowego narzędzia aktywnej i inwestycyjnej polityki społecznej jakim jest Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco wspierających w kreowaniu i dokonywaniu zmian lokalnych, czy też regionalnych w sposobie prowadzenia tej polityki. Narzędzie wypracowane podczas realizacji w/w projektu innowacyjnego to nie tylko elementy pomocnicze, służące lokalnym decydentom czy liderom w wykonywaniu swoich zadań, ale przede wszystkim to narzędzia, które zmierzają do zmiany sposobu myślenia o prowadzeniu skutecznej polityki społecznej. Istotnym tutaj elementem jest znaczenie słowa skuteczna, ponieważ jak do tej pory wydawanie środków finansowych, na działania w tym obszarze, było zawsze postrzegane jako swoiste marnowanie pieniędzy. Autorzy i realizatorzy projektu w swojej pracy zbierali doświadczenia oraz wszelkie informacje potrzebne do zestawu narzędzi, które wpłyną przede wszystkim na zmianę myślenia o inwestowaniu w politykę społeczną z każdego szczebla administracji. Projekt, jak i ta publikacja ma nam dostarczyć szerszej perspektywy spojrzenia na politykę społeczną pod kątem efektywności jej realizacji, ale również i optymalizacji jej kosztów w dłuższej perspektywie czasowej. W publikacji zostały użyte zapisy strategii wdrażania projektu, prezentacji i wypowiedzi ekspertów zaangażowanych w realizację projektu, doświadczenia zebrane podczas fazy testowania oraz publikacje innych ekspertów specjalizujących się w zgłębianiu tematu aktywnej polityki społecznej z poziomu kraju czy Unii Europejskiej. Publikacja, oprócz istotnych informacji o projekcie, zawiera praktyczne odniesienia autora, który ma wieloletnie doświadczenie pracy w samorządowych, Kalkulator Kosztów Zaniechania 11

13 Wstęp rządowych i pozarządowych jednostkach, kreujących i wdrażających projekty z zakresu aktywnej polityki społecznej 1. 1 A. Ścigaj socjolog, od 19 lat pracuje w obszarze szeroko rozumianej polityki społecznej, ekspert i doradca w zakresie ekonomii społecznej i rozwoju lokalnego. Współzałożyciel kilku organizacji pozarządowych działających w obszarze polityki społecznej m.in. Stowarzyszenia na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju Społeczno Gospodarczego KLUCZ. Wieloletni trener i Koordynator Projektów współfinansowanych z EFS, adresowanych do pracowników służb zatrudnienia oraz Integracji Społecznej. Pracownik i współpracownik instytucji samorządowych. Konsultant Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w Programie Integracji Społecznej dla województwa małopolskiego, Łącznik ds. Funduszy strukturalnych w województwie małopolskim dla organizacji pozarządowych w latach , Członek Małopolskiego Komitetu Monitorującego Programy Regionalne w latach Wykładowca Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie i trener organizacji pozarządowych i pracowników instytucji Integracji Społecznej. Członek Regionalnego Zespołu ds. Rozwoju Ekonomii Społecznej, współpracownik ROPS Kraków. Obecnie Kierownik Zakładu Aktywizacji Zawodowej OPOKA oraz Vice Prezes pierwszej w Polsce spółdzielni socjalnej założonej przez dwa podmioty prawne OPOKA. 12 Kalkulator Kosztów Zaniechania

14 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających Rozdział I Polityka społeczna jako inwestycja jej znaczenie dla rozwoju Unii Europejskiej, Polski i samorządu System prawny pomocy społecznej w Polsce sukcesywnie zmienia się i dostosowuje do obowiązujących trendów międzynarodowych, kierunków polityk europejskich i nakładowi sporych środków finansowych. Jednak czy w działaniach i świadomości wszystkich osób zaangażowanych bezpośrednio i pośrednio w kreowanie tego systemu w Polsce są wszystkie te elementy wskazujące na potwierdzenie ich słuszności? Odnosząc się do praktycznych aspektów np. tworzenia lokalnej polityki społecznej, w wielu samorządach gminnych często obserwuje się zjawisko niezrozumienia pojęć związanych z inwestowaniem w politykę społeczną. W latach 90. przeprowadzono kompleksową reformę pomocy społecznej, która miała łagodzić społeczne koszty reform gospodarczych. Jednocześnie za główny cel pomocy społecznej uznano usamodzielnianie klientów oraz ich reintegrację ze środowiskiem. Z perspektywy ponad 15 lat funkcjonowania pomocy społecznej widać, że przede wszystkim koncentruje się ona na realizowaniu funkcji opiekuńczych kosztem świadczeń aktywizujących oraz wspierania inicjatyw samopomocowych. Faktyczne skutki działania pomocy społecznej pozostają w sprzeczności z oczekiwanymi rezultatami klienci uzależniają się od świadczeń pomocowych zamiast zyskiwać dzięki nim życiową samodzielność. Taki obserwowany na co dzień efekt na pewno nie wpływa na zwiększenie świadomości lokalnych decydentów o konieczności Kalkulator Kosztów Zaniechania 13

15 Rozdział I inwestowania środków finansowych w politykę społeczną. Samorządy niechętnie inwestują w finansowanie działań innowacyjnych w polityce społecznej, realizują ją na poziomie obligatoryjnych zadań systemowych, opierając się często na stereotypach o pomocy społecznej, poniekąd znajdujących uzasadnienie w stanie faktycznym. Jeśli nawet w społecznościach lokalnych lub na innym poziomie samorządu pojawiają się liderzy, prekursorzy innowacji społecznych to ich innowacyjne pomysły nie znajdują zaplecza politycznego, a co za tym idzie i wsparcia ekonomicznego. Kalkulator Kosztów Zaniechania to narzędzie, które w pierwszej kolejności znajdzie zastosowanie w rękach takich właśnie innowatorów społecznych, umiejętne jego wykorzystanie oraz solidna promocja wśród potencjalnych użytkowników ma szansę na zaszczepienie idei, które są wskazywane praktycznie w każdych dokumentach programowych naszego kraju i UE. Z punktu widzenia motywacji potencjalnych użytkowników modelu KKZ do stosowania innowacyjnych narzędzi i kierowania nakładów na politykę społeczną, ogromną wagę należy położyć na dostrzeżenie kosztów jakie społeczności mogą ponieść z powodu zaniechania tych działań. Rozpatrując te koszty warto przyjrzeć się opracowaniom oraz raportom UE w tym zakresie. Wprowadzeniem w zagadnienie są słowa komisarza ds. zatrudnienia, spraw społecznych i włączenia społecznego. Inwestycje społeczne mają kluczowe znaczenie, jeśli chcemy wyjść z kryzysu silniejsi, bardziej spójni i bardziej konkurencyjni. W ramach istniejących ograniczeń budżetowych państwa członkowskie powinny położyć większy nacisk na inwestycje w kapitał ludzki i spójność społeczną. Może to być bardzo istotne dla poczynienia prawdziwych postępów w drodze do osiągnięcia celów wyznaczonych w strategii Europa Inwestycje społeczne w dniu dzisiejszym pomogą uniknąć państwom członkowskim konieczności ponoszenia znacznie wyższych nakładów finansowych i społecznych w przyszłości 2. Jedną z podstaw Unii Europejskiej jest koncepcja społecznej gospodarki rynkowej. Pełne zatrudnienie, postęp społeczny, integracja społeczna, ochrona 2 László Andor, komisarz ds. zatrudnienia, spraw społecznych i włączenia społecznego Kalkulator Kosztów Zaniechania

16 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających socjalna, solidarność i spójność społeczna to zagadnienia priorytetowe zapisane w Traktacie UE. Stanowi on, że przy kształtowaniu i realizowaniu polityki UE w każdej dziedzinie należy brać pod uwagę takie kwestie, jak wysoki poziom zatrudnienia, odpowiedni poziom ochrony socjalnej oraz przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Traktat zawiera również Kartę praw podstawowych Unii Europejskiej, której postanowienia mają charakter prawnie wiążący dla wszystkich instytucji UE i państw członkowskich wdrażających unijne przepisy. Karta gwarantuje wszystkim mieszkańcom UE między innymi prawa socjalne. Są to: prawo pracowników do tego, by pracodawca informował ich o sprawach związanych z zatrudnieniem i zasięgał ich opinii w tych sprawach, prawo do prowadzenia negocjacji i organizowania strajków, prawo dostępu do usług pośrednictwa pracy, prawo do ochrony w przypadku niesprawiedliwego zwolnienia, prawo do uczciwych i godnych warunków pracy, zakaz zatrudniania dzieci, ochrona młodych ludzi w pracy, prawo do godzenia życia rodzinnego z zawodowym, prawo do ubezpieczeń społecznych, pomocy mieszkaniowej i usług opieki zdrowotnej. W 2010 r. Unia Europejska zaczęła realizować: 10-letnią strategię na rzecz wzrostu gospodarczego: Europa Ma ona pomóc UE w pokonaniu kryzysu, który nadal dotyka wiele spośród państw członkowskich. Celem strategii jest stworzenie warunków do zrównoważonego wzrostu, opartego na inteligentnych rozwiązaniach i sprzyjającego integracji społecznej. Zgodnie ze strategią Unia do 2020 r. powinna osiągnąć pięć najważniejszych celów w następujących dziedzinach: zatrudnienie, edukacja, badania i innowacje, integracja społeczna i walka z ubóstwem oraz klimat i energia. Z punktu widzenia polityki społecznej najistotniejsze wydają się: zatrudnienie, integracja społeczna i walka z ubóstwem. Kalkulator Kosztów Zaniechania 15

17 Rozdział I Unia Europejska realizuje politykę w dziedzinie zatrudnienia i spraw społecznych w obszarach: 1. Instrumenty polityki Jedno z najważniejszych narzędzi powstało w 2010 r. Jest to tzw. europejski semestr na rzecz koordynacji polityki gospodarczej, który co roku trwa od stycznia do lipca. W ramach europejskiego semestru na poziomie UE analizowana jest polityka gospodarcza poszczególnych krajów, następnie na tej podstawie przyjmuje się zalecenia dla rządów krajowych, zanim te opracują projekty budżetu i przedłożą je do przedyskutowania parlamentom krajowym. Duża część zaleceń dotyczy zatrudnienia, ochrony socjalnej i włączenia społecznego (np. reform rynku pracy, walki z ubóstwem, ułatwiania wejścia na rynek pracy przedstawicielom grup w szczególnie trudnej sytuacji oraz reform systemów emerytalnych). 2. Instrumenty prawne Unia Europejska przyjmuje akty prawne, które na szczeblu UE określają wymogi minimalne. Następnie kraje członkowskie włączają unijne akty prawne do swojego prawa krajowego (tzw. transpozycja) i wdrażają je. Gwarantuje to podobny poziom ochrony praw i obowiązków w całej UE. Władze krajowe, w tym sądy, są odpowiedzialne za monitorowanie wdrażania krajowych środków transpozycji. Komisja Europejska kontroluje transpozycję prawa UE i dba o to, by było ono prawidłowo wdrażane. Ważną rolę odgrywa tutaj Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który rozstrzyga spory i udziela porad prawnych, jeśli sądy krajowe mają wątpliwości co do interpretacji unijnych przepisów. 3. Instrumenty finansowe Europejski Fundusz Społeczny jeden z funduszy strukturalnych UE powstał w 1957 r. Jego celem jest wyrównanie poziomu życia w różnych regionach i krajach UE. Z funduszu, na który przeznacza się około 10 proc. budżetu ogólnego UE, finansowane są dziesiątki tysięcy projektów w całej Unii. Środki trafiają do różnych państw i regionów, ale przede wszystkim do tych, które są mniej rozwinięte gospodarczo. W latach projekty finansowane z funduszu przyniosły korzyść prawie 10 mln osób. 16 Kalkulator Kosztów Zaniechania

18 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających Wypłacono też około 76 mld euro państwom UE i ich regionom w ramach uzupełnienia krajowych środków finansowych (36 mld euro). Europejski Fundusz Dostosowania do Globalizacji (EFG), który powstał w 2006 r., ma interweniować w przypadkach, gdy w wyniku zjawisk wywołanych globalizacją dochodzi do zwolnienia co najmniej 500 pracowników (w jednej firmie albo w sektorze w danym regionie) i gdy istnieją powody, by się obawiać, że będzie to miało duży wpływ na sytuację w tym regionie lub sektorze. Program na rzecz zatrudnienia i solidarności społecznej Progress, którym bezpośrednio zarządza Komisja Europejska, wspiera realizację strategii Europa 2020 za pośrednictwem kilku głównych inicjatyw oraz dzięki koordynacji działań UE w pięciu dziedzinach: zatrudnienie, integracja społeczna i ochrona socjalna, warunki pracy, zwalczanie dyskryminacji, równość kobiet i mężczyzn. W 2013 r. Komisja Europejska opracowała pakiet dotyczący inwestycji społecznych na rzecz wzrostu gospodarczego i spójności, który ma pomóc UE w realizacji celów w tej dziedzinie do 2020 r. Dokument określa ramy polityczne i zawiera propozycje konkretnych działań (jakie należy podjąć na poziomie UE oraz państw członkowskich) oraz wytyczne dotyczące wykorzystania unijnych funduszy na wsparcie reform. Opisuje też najważniejsze problemy, takie jak pomoc dla dzieci w trudnej sytuacji, starzenie się społeczeństwa, umożliwienie osobom wykluczonym wejścia na rynek pracy, bezdomność, usługi socjalne świadczone w interesie ogólnym, opieka długoterminowa i zdrowie. Jedną z głównych funkcji polityki społecznej, oprócz zapewniania ochrony socjalnej i stabilizowania gospodarki, są inwestycje społeczne. W latach wykorzystanie środków z Europejskiego Funduszu Społecznego i zarządzanie nimi powinno być prostsze, nastawione na bardziej konkretne wyniki, skoncentrowane na mniejszej liczbie celów i lepiej skoordynowane z innymi unijnymi funduszami. EFS skoncentruje się na czterech głównych Kalkulator Kosztów Zaniechania 17

19 Rozdział I celach, którymi są: zatrudnienie, edukacja, włączenie społeczne i wzmocnienie możliwości instytucjonalnych. Komisja Europejska proponuje, aby 20 proc. kwot z EFS przeznaczonych dla państw członkowskich poświęcić na promowanie integracji społecznej. Z funduszu współfinansowane byłyby również działania państw UE i międzynarodowe działania EURES-u mające pomóc pracownikom w znalezieniu pracy, a pracodawcom w znalezieniu pracowników w innych krajach UE. Unia opracuje również nowy plan dotyczący polityki społecznej. Pakiet inwestycji społecznych zapewni ramy, w jakich można będzie zrealizować reformy. Dzięki nim ochrona socjalna będzie bardziej adekwatna i trwała, będzie można inwestować w umiejętności i wiedzę obywateli oraz wspierać ich w najtrudniejszych chwilach. Pomoże to państwom członkowskim pokonać kryzys i wyjść z niego w lepszej kondycji, opartej na spójności i konkurencyjności. Dziś, w obliczu kryzysu gospodarczego i demograficznego oraz wyzwań związanych z globalizacją, instytucje UE, rządy państw członkowskich, związki zawodowe, organizacje pracodawców i społeczeństwa obywatelskiego w stopniu dużo większym niż kiedykolwiek ponoszą wspólną, zbiorową odpowiedzialność za kwestie zatrudnienia, spraw społecznych i integracji społecznej. 3 W 2000 roku kraje Unii Europejskiej przyjęły do realizacji Strategię Lizbońską, której celem jest uczynienie z UE obszaru o dynamicznie rozwijającej się gospodarce, przy jednoczesnym wzroście zatrudnienia i spójności społecznej oraz z poszanowaniem środowiska naturalnego. W brukselskich konkluzjach Rady Europejskiej z marca 2005 r. znalazły się wnioski z oceny pięciolecia realizacji Strategii Lizbońskiej, gdzie potwierdzono, że Europejski Model Społeczny opiera się na realizacji dwóch głównych celów: pełnego zatrudnienia i spójności społecznej. Strategia Polityki Społecznej przedstawiona przez Komisję Europejską w 2000 r. i w 2005 r. potwierdza te priorytety. Równie istotne miejsce zajmuje spójność społeczna w dokumentach Rady Europy, a szczególnie w Strategii Spójności Społecznej z 2000 r. potwierdzonej 3 Zrozumieć politykę Unii Europejskiej Zatrudnienie i sprawy społeczne Komisja Europejska Dyrekcja Generalna ds. Komunikacji Społecznej Publikacje 1049 Bruksela BELGIA 18 Kalkulator Kosztów Zaniechania

20 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających i rozbudowanej w Zrewidowanej Strategii Spójności Społecznej z 2004 r., która była oparta na raporcie Dostęp do praw społecznych w Europie. We wszystkich wspomnianych dokumentach traktuje się priorytetowo idee, że odpowiednio zaprojektowana i wdrożona polityka społeczna stanowi inwestycję, która przynosi korzyści wszystkim obywatelom i całemu społeczeństwu. Działania zmierzające do integracji społecznej zwiększają potencjał rozwoju, a także sprzyjają zwiększaniu aktywności społecznej we wszystkich obszarach, m.in. na rynku pracy. Kolejne istotne założenia Europejskiego Modelu Społecznego Unii Europejskiej i Rady Europy to: odpowiedzialność państwa za poziom i jakość życia wszystkich obywateli wyrażająca się m.in. w aktywnym przeciwdziałaniu rosnącemu ubóstwu i nadmiernemu rozwarstwieniu społecznemu; oparcie polityki społecznej na prawach społecznych i socjalnych, których katalog zawiera Zrewidowana Europejska Karta Społeczna podstawowy dla Europejskiego Modelu Społecznego dokument Rady Europy, jak i Karta podstawowych praw Unii Europejskiej włączona w całości do projektu Traktatu Konstytucyjnego; wielosektorowość i wielopoziomowość polityki społecznej, w której ważną rolę do odegrania mają sektor obywatelski i rynkowy oraz władze regionalne i lokalne przy aktywnej postawie państwa realizującego interes wspólny i chroniącego najbardziej podatnych na wykluczenie społeczne; uznanie znaczenia mocnych i trwałych więzi rodzinnych i społecznych za jeden z istotnych czynników zapobiegających powstawaniu problemów społecznych i gospodarczych; uwzględnianie trendów demograficznych w planowaniu polityki społecznej, a szczególnie takich zjawisk, jak zmieniająca się struktura wiekowa społeczeństwa, zmiany wzorów życia rodzinnego oraz migracje. We wszystkich wspomnianych dokumentach traktuje się priorytetowo idee, że odpowiednio zaprojektowana i wdrożona polityka społeczna stanowi inwestycję, która przynosi korzyści wszystkim obywatelom i całemu społeczeństwu. Kalkulator Kosztów Zaniechania 19

21 Rozdział I Działania zmierzające do integracji społecznej zwiększają potencjał rozwoju, a także sprzyjają zwiększaniu aktywności społecznej we wszystkich obszarach, m.in. na rynku pracy. Wracając do motywów jakimi kierowali się projektodawcy Kalkulatora Kosztów Zaniechania warto odnieść się do lokalnej polityki społecznej i kategorii kosztów zaniechania jakie określił dr hab. prof. SGH Piotr Błędowski podczas jednej z konferencji prezentującej projekt. Wskazuje on na trzy wymiary kosztów zaniechania: 1. Wymiar społeczny, który należy rozpatrywać w kategoriach kosztów jakie ponosi jednostka, grupa czy społeczność lokalna. Wymiar ten odnosi się do braku zaspokajania potrzeb. Ściśle wiąże się z pojęciem wykluczenia. W tym momencie warto posłużyć się dwojakim pojęciem wykluczenia określonym przez kolejnego eksperta zaangażowanego w prace projektu prof. Mirosława Grewińskiego z WSP im. J. Korczaka w Warszawie, a mianowicie. Wykluczenie społeczne jako ubóstwo à wykluczenie jest nadbudową pozamaterialnej deprywacji nad bazą, którą jest brak środków materialnych. W Polsce w przeszłości ubóstwo podstawową kategorią analizy. Zmiana dekadę temu przy okazji akcesji do UE Wykluczenie społeczne jako nieuczestniczenie jednostki/rodziny czy grupy w życiu społecznym à brak partycypacji wynika z ograniczeń w dostępie do praw człowieka, praw socjalnych i obywatelskich oraz ułomnej demokracji i słabości społeczeństwa obywatelskiego; 4 Prof. Mirosław Grewiński podczas konferencji upowszechniającej produkty projektu odnosił się do poziomów wykluczenia społecznego obrazowo wypunktowanych w tzw. diagramie cebuli. 4 wystąpienie Prof. Mirosława Grewińskiego z WSP im. Janusza Korczaka w Warszawie podczas konferencji Inwestycje w polityce społecznej, nakłady i koszty zaniechań, doświadczenia polskie i międzynarodowe organizowanej w ramach projektu Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających. Warszawa Kalkulator Kosztów Zaniechania

22 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających Rysunek nr 1 poziomy wykluczenia społecznego diagram cebuli. I individual (poziom jednostkowy) czynniki: wiek, płeć, rasa, niepełnosprawność, własne wybory, przekonania, wartości F familly (poziom rodziny) czynniki: współpraca, dzieci, opieka nad osobami zależnymi C community (poziom lokalnej społeczności) czynniki: środowisko społeczne i fizyczne, placówki edukacyjne, usługi zdrowotne i socjalne L local (poziom szerszej jednostki terytorialnej) czynniki: rynek pracy, transport N national (poziom narodowy) czynniki: wpływy kulturowe, bezpieczeństwo socjalne, formalne uprawnienia G global (poziom globalny) czynniki: międzynarodowe wymiany handlowe, migracje, zmiany klimatyczne Źródło: prezentacja prof. Mirosław Grewiński podczas konferencji Inwestycje w polityce społecznej, nakłady i koszty zaniechań, doświadczenia polskie i międzynarodowe organizowanej w ramach projektu Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w za- Kalkulator Kosztów Zaniechania 21

23 Rozdział I kresie polityki społecznej w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających. Warszawa ; J. Hills, J. Le Grand, D. Piachaud, Understanding Social Exclusion. Mówiąc o wykluczeniu w polskim systemie nomenklatury polityki społecznej, mamy na myśli takie kategorie osób 5 : 1. Długotrwali bezrobotni i niektóre inne kategorie bezrobotnych. 2. Osoby niepełnosprawne (bez dochodu z pracy), w tym chorujące psychicznie. 3. Wcześniej opuszczający system edukacji. 4. Samotni rodzice i rodziny wielodzietne (dzieci). 5. Osoby bezdomne. 6. Osoby opuszczające zakłady karne. 7. Młodzież opuszczająca placówki opiekuńczo-wychowawcze i inna. 8. Uchodźcy i migranci. 9. Osoby starsze, samotne. 10. Osoby uzależnione. Aspekt społeczny kosztów wykluczenia społecznego w Polsce wiąże się z brakiem możliwości zaspokojenia potrzeb życiowych. Tą problematykę dobrze obrazują wyniki badań GUS 2013 w zakresie Jakość życia, kapitał społeczny, ubóstwo i wykluczenie społeczne w Polsce 6 : Brak pieniędzy na zakup książek lub prasy 17,9%. Brak pieniędzy na zakup leków 14,5%. Brak pieniędzy na wizyty u lekarzy specjalistów 26,2%. Brak pieniędzy na zakup obuwia, odzieży, pościeli 13,4%. Brak pieniędzy na wymianę zużytych mebli 30,3%. Brak pieniędzy na żywność (rezygnacja z jedzenia mięsa, świeżych owoców, warzyw) 9,3%. Brak pieniędzy na przynajmniej jeden tydzień wakacji raz w roku 43%. Brak samochodu z przyczyn finansowych 12,4%. Brak pieniędzy na rozrywkę (wyjście do kina, teatru, restauracji, na koncert itp.) 37,1%. 5 Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. Nr 122 z 14 lipca 2003 r., poz. 1143) 6 opracowanie prof. Mirosław Grewiński na podstawie wyników badań GUS Kalkulator Kosztów Zaniechania

24 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających Brak komputera 9,3%. Brak dostępu do Internetu z przyczyn finansowych 11,4%. Mieszkanie zbyt małe 26,2%. Brak środków na ogrzewanie mieszkania 35,8%. By zrozumieć istotę kosztów zaniechania działań w wymiarze społecznym wystarczy zanalizować sytuację życiową wielu klientów świadczeń z pomocy społecznej. Długotrwały brak zatrudnienia nie tylko wywołuje skutek ubóstwa jednostki czy rodziny. Bezpośrednio przyczynia się do ponoszenia często dodatkowych kosztów przez państwo. Duża część osób bezrobotnych popada w uzależnienia, wikła się w konflikt z prawem, nie jest wydolna wychowawczo, traci dom i w konsekwencji jej bezrobocie staję się nie tylko wyraźnym kosztem jej samej, ale jej rodziny, społeczności lokalnej i systemu państwa w wielu obszarach; ochrony zdrowia, oświaty, wymiaru sprawiedliwości itp. W projekcie dzięki kalkulatorowi możliwe staje się dokładne wyliczenie takich kosztów. Oczywiście liczenie kosztów powiązane jest i ma wpływ na planowanie, wiec jego dokładność odpowiada grupie osób z obszarów wykluczenia a nie pojedynczym klientom pomocy społecznej. 2. Wymiar ekonomiczny to drugi wymiar kosztów zaniechania. Wiąże się on bezpośrednio z kosztami jakie ponosi np. samorząd czy też budżet państwa. Kalkulator odnosi się do kosztów jakie bezpośrednio będzie trzeba ponieść, gdy skutecznie i odpowiednio wcześnie nie zajmiemy się danym problemem. Ten wymiar najbardziej wiąże się z narzędziami projektu, jednak jest on kompletny i przekonujący dopiero uzupełniony o elementy z wszystkich wymiarów. Wymiar ekonomiczny jest mierzalny i dostarcza tzw. twardych argumentów przy kierowaniu środkami finansowymi. 3. Wymiar polityczny ściśle związany z podejmowaniem decyzji, czyje i jakie potrzeby będą zaspokajane i w jakiej kolejności. Decyzje te wiążą się z kwestiami społecznymi o wymiarze lokalnym, mają bezpośredni wpływ na poziom zadowolenia społecznego. Wymiar ten jest jeszcze ważny z punktu widzenia poziomu zaangażowania społecznego obywateli. Trafne decyzje w tym zakresie mogą mieć zwielokrotniony efekt społeczny w postaci dużego zaangażowania obywateli w życie lokalne. Kalkulator Kosztów Zaniechania 23

25 Rozdział I Chcąc zaplanować efektywne rozwiązania w zakresie planowania polityki społecznej, warto zastanowić się nad przyczynami takiego stanu rzeczy. Dr hab. prof. SGH Piotr Błędowski, odwołuje się do trzech kategorii przyczyn zaniechania działań. 1. Prymat polityki interwencyjnej nad aktywizującą. W praktyce polityka społeczna, a w szczególności pomoc społeczna doprowadzają jednostkę lub rodzinę do pewnego momentu. Zadaniem standardowych systemów wsparcia funkcjonujących w Polsce jest doprowadzenie rodziny do pewnego progu finansowego. Pomoc państwa jest uwarunkowana kryterium dochodowym i świadczona do momentu, aż rodzina nie osiągnie pewnego pułapu finansowego. Takie działanie nie oznacza, że problemy zostały rozwiązane, oczywiście kosztuje a wydawane środki w dłuższej perspektywie czasowej nie zmieniają sytuacji rodziny. Wręcz przeciwnie, długotrwałe świadczenia pieniężne w pewnym sensie ubezwłasnowolniają klienta i nie mobilizują go do podejmowania działań na rzecz poprawy swojej sytuacji. W obecnym systemie pomocy społecznej jest nadal zbyt mało środków finansowych na działania aktywizujące szczególnie jeśli popatrzymy na świadczenia obligatoryjne. 2. Ograniczenia finansowe polityki rozumianej jako możliwość wyboru i ustalania hierarchii celów działania. Ograniczenia wynikające z ustanowienia świadczeń obligatoryjnych i fakultatywnych jako narzędzi pracy pracowników sektora pomocy społecznej. W kategorii świadczeń fakultatywnych w większości stawiając właśnie te aktywizujące. Zważywszy uwagę na fakt, iż polityka społeczna w myśleniu lokalnych decydentów jest postrzegana jako koszt, nie są oni skłonni przeznaczać środki na działania fakultatywne, wystarczająco niechętnie nastawieni nawet do wypłaty świadczeń obligatoryjnych. 3. Niedostateczny poziom świadomości znaczenia społecznych aspektów rozwoju zrównoważonego. Zrównoważony rozwój (często niefortunnie określany jako ekorozwój, choć kwestie ekologiczne są tylko jednym z jego elementów) to taki proces zmian społecznych, gospodarczych i środowiskowych, który zapewnia równowa- 24 Kalkulator Kosztów Zaniechania

26 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających gę pomiędzy zyskami i kosztami rozwoju i to w perspektywie przyszłych pokoleń, czyli jest odzwierciedleniem polityki i strategii ciągłego rozwoju gospodarczego i społecznego bez szkody dla środowiska i zasobów naturalnych, od których jakości zależy kontynuowanie działalności człowieka i dalszy rozwój (Lokalna Agenda 2001). Elementem tak rozumianego zrównoważonego rozwoju musi być spójność społeczna. 7 Tabela nr 1. Wybrane systemy polityki społecznej na rzecz inkluzji społecznej i problemy systemowe. Systemy polityki społecznej Pomoc społeczna i praca socjalna Polityka rynku pracy Integracja społeczna Ekonomia społeczna System PFRON owski System zdrowia Główne problemy Deficyt usług i rozbudowanej pracy socjalnej; dominacja świadczeń finansowych Słabość doradztwa i pośrednictwa pracy i zbyt mała deregulacja systemu usług; słabości instytucjonalne np. OHP, część PSZ Brak obligatoryjnej usługi OSL lub pracy środowiskowej; problemy KIS i CIS Niewielkie zatrudnienie socjalne i problemy spółdzielni socjalnych Niska efektywność wprowadzania ON na otwarty rynek pracy Ograniczony szybki dostęp do wielu świadczeń zdrowotnych Źródło: prezentacja prof. Mirosława Grewińskiego, konferencja Inwestycje w polityce społecznej, nakłady i koszty zaniechań, doświadczenia polskie i międzynarodowe organizowanej w ramach projektu Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających. 7 Artykuł na portalu Kalkulator Kosztów Zaniechania 25

27 Rozdział I Nie ulega wątpliwości, że zaniechanie działań wspierających i aktywizujących dla społeczności i jednostki ma daleko idące konsekwencje 8. Kumulowanie się problemów społecznych. Ujawnianie się kwestii społecznych w skali lokalnej i ich długookresowych konsekwencji. Zwiększenie ryzyka wykluczenia społecznego niektórych grup ludności. Zakłócenia w rozwoju społeczności lokalnych. Problemy te są dostrzegane coraz bardziej na poziomie UE i kraju, co widać również w wskazywanych krajowych dokumentach strategicznych: Priorytety Krajowego Programu do 2020 roku Cel: 1,5 mln ubogich i wykluczonych mniej! Usługi dla aktywności i profilaktyki ograniczenie wykluczenia dzieci i młodzieży. Gwarancje dla przyszłości młodzieży. Aktywna osoba i zintegrowana rodzina odpowiedzialne lokalne środowisko. Zapobieganie niepewności mieszkaniowej. Seniorzy bezpieczni, aktywni i potrzebni. Zarządzanie i zmiany strukturalne systemu integracji społecznej. Jak wynika z opisu dokumentów strategicznych i poruszając się w paradygmacie inwestycyjnej polityki społecznej warto podsumować jakie wyzwania stoją przed systemem polityki społecznej. Podnoszenie poziomu i jakości usług społecznych poprzez profesjonalizację służb społecznych. Podniesienie prestiżu zawodów tj. pracownik socjalny. Zintegrowanie polityki awansów z procesem edukacyjnym. Podział na pracowników administrujących środkami finansowymi i pracujących z rodziną nad dokonaniem zmiany. 8 prezentacja Dr hab. prof. SGH Piotr Błędowski, konferencja Inwestycje w polityce społecznej, nakłady i koszty zaniechań, doświadczenia polskie i międzynarodowe organizowanej w ramach projektu Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających. Warszawa Kalkulator Kosztów Zaniechania

28 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających Budowanie sytemu współpracy pomiędzy służbami społecznymi. Orientacja na człowieka. Budowanie odpowiedniego wizerunku społecznego służb społecznych. Wszystkie te wyzwania dotyczą każdego poziomu kreowania polityki społecznej. Zmiany jakie wymuszają na nas wcześniej zdefiniowane konsekwencje zaniechań działań społecznych muszą rozpocząć się od zmiany postrzegania systemu pomocy społecznej. Postrzeganie to jest często motywacją do podejmowania wyzwań oraz poświęcenia się trudnej pracy lidera lokalnego lidera zmiany społecznej. Kalkulator Kosztów Zaniechania 27

29 Rozdział II Rozdział II Model Kalkulatora Kosztów Zaniechania narzędzie w rękach innowatora społecznego Odnosząc się do aspektów implementacji produktów wypracowanych podczas realizacji projektu warto zastanowić się przez chwilę nad praktycznym zastosowaniem rozwiązań w pracy nad budowaniem rozwoju lokalnego. Popatrzmy na pracę i zaangażowanie pojedynczych liderów pełniących rolę iskier w swoich społecznościach lokalnych. Lider społeczny to najczęściej osoba przekonana do koniczności procesu zmiany, zaangażowana w pomaganie innym oraz z wysoką motywacją do podejmowania trudu inicjowania nowych rozwiązań. Takim liderem często bywa lokalny polityk, pracownik socjalny, członek organizacji pozarządowej czy innych struktur samoorganizacji obywateli. Lider widzi potrzebę zmiany, widzi często te problemy jakie wcześniej zostały opisane problemy niewydolnego i nieefektywnego systemu polityki społecznej. Obdarzony zapałem i wsparty przez innych, którzy są blisko i towarzyszą mu w jego poczynaniach, często napotyka na bariery związane z: brakiem środków, zrozumienia ze strony decydentów oraz lokalnej społeczności. Takie bariery często są związane ściśle z postrzeganiem polityki społecznej jako dodatkowego kosztu, a klientów pomocy społecznej jako osób leniwych i roszczeniowych. Taki obraz otoczenia polityki społecznej, często staje się przyczyną zaniechania działań w tym obszarze nie tylko przez lokalne władze, ale również przez lokalnych liderów. Lider napotyka na problemy i z biegiem czasu traci zapał i motywacje do podejmowania lokalnych 28 Kalkulator Kosztów Zaniechania

30 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających innowacji. Pod wpływem środków unijnych czy też zmieniającego się prawa wiele samorządów i jednostek pomocy społecznej wprowadzało okresowo nowatorskie działania w zakresie polityki społecznej. Działania te, nawet jak okazywały się efektywne, często znikały wraz ze środkami projektowymi. Nie znajdowały one kontynuacji finansowania ani też wsparcia u władz lokalnych i regionalnych. Jeśli działania inwestycyjne w obszarze polityki społecznej oraz innowacyjne projekty znalazły aprobatę u wójta czy prezydenta, to często i tak nie znalazł on dostatecznych argumentów, aby przekonać radnych, by zdecydowali się przeznaczyć środki na finansowanie dodatkowych usług społecznych. Wszystkie te sytuacje mają wspólne przyczyny związane z postrzeganiem polityki społecznej jako koszt, czy to przez lokalne władze czy przez społeczności. Oczywiście zmiana myślenia, zmiana postawy społecznej czy tez obalenie mitów i stereotypów to bardzo złożony i długotrwały proces. Spowodowanie tych zmian wymaga systemowego podejścia, a ich skuteczne przeprowadzenie będzie miało widoczny efekt w postaci decyzji podejmowanych na każdym etapie samorządności. To właśnie zmiana postaw wobec kwestii społecznych jest warunkiem koniecznym do zmiany polityki społecznej z interwencyjnej na aktywną, a w konsekwencji profilaktyczną. Oczywiście wpływ na zmianę postaw mogą mieć zarówno lokalni liderzy, organizacje pozarządowe czy samorządowcy, o których była mowa wyżej. Warto wykorzystać ich doświadczenie i zaangażowanie w proces zmian wskazówka ta szczególnie jest istotna dla instytucji regionalnych zaangażowanych w implementację nowych rozwiązań w polityce społecznej. Zaangażowanie i doświadczenia osób oraz instytucji w promowaniu innowacji społecznych warto wzmocnić poprzez dostarczenie im skutecznych narzędzi w pracy. Zaniechanie ich działań albo obniżenie ich motywacji do wprowadzania zmian społecznych jest wypadkową kilku elementów, które wiążą się nierozerwalnie ze sobą i powodują w pewnym sensie poczucie nieskuteczności. W samorządach nie ma zwyczaju planowania polityki społecznej albo planowanie jest traktowane jako zbędny obowiązek. Planowanie w tym zakresie to spełnianie obowiązku ustawowego posiadania przez gminy Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych. Ponadto znaczenie ma słabość argumentów empatycznych czy filantropijnych używanych podczas motywowania wydatków na politykę społeczną. Efekty działań pomocowych nie są tak szybko widoczne jak np. efekty projek- Kalkulator Kosztów Zaniechania 29

31 Rozdział II tów infrastrukturalnych. Innowatorzy społeczni to nadal zdecydowana mniejszość, a ich działania często postrzegane są jako nieekonomiczne. Zdarza się jeszcze niestety, że osoby zajmujące się zawodowo pomaganiem są postrzegane jako mało profesjonalne. Obraz ten nie wynika często z faktu np. posiadania niedostatecznego wykształcenia przez liderów społecznych, ale raczej z stereotypów postrzegania ludzi sukcesu przez pryzmat np. sytuacji materialnej. Sytuacja na rynku pracy i lansowanie trendów w kształceniu powoduje panowanie opinii, że społecznik to osoba, która nic innego nie umie robić, wiec wykonuje taki zawód. Wypalenie zawodowe i brak poczucia efektywności swojej pracy często jeszcze potęguje tę sytuację. Wszystkie opisane sytuacje można sprowadzić do pewnych braków i słabości systemu, który nie potrafi wykorzystać i wzmocnić dobrych przykładów i inicjatyw wdrażających instrumenty aktywnej polityki społecznej. Braki te to przede wszystkim komplementarność oddziaływania oraz zestaw narzędzi. By osiągnąć cele definiowane na poziomie państwa czy UE w zakresie inwestycji społecznych i aktywnej polityki społecznej należy wzmocnić te działania poprzez dostarczenie kompleksowych narzędzi wsparcia innowacji społecznych. Odpowiedzią na te wyzwania jest model Kalkulatora Kosztów Zaniechania. Model traktowany jako zestaw narzędzi, który zadziała tylko jako całość. Wyobraźmy sobie model w rękach wójta, który jest osobą wspierającą innowacyjne podejścia do polityki społecznej, rozumie konieczność podejmowania działań wspierających, jednak nie potrafi do swoich argumentów przekonać większości radnych, od których zależą decyzje finansowe w tym zakresie. W dotychczasowych dyskusjach posługiwał się argumentami o konieczności pomocy osobom bezrobotnym, zaleceniach dokumentów krajowych i unijnych oraz wykorzystując ośrodek pomocy społecznej i jego dane. W gminie była Gminna Strategia Rozwiązywanie Problemów Społecznych, która została wykonana przez firmę zewnętrzną za odpłatnością, ośrodek pomocy społecznej od lat realizuje tylko obligatoryjne formy wsparcia (dodajmy, że postrzegane jako nieskuteczne i drogie) sytuacja, która jest właściwa dla sporego procentu gmin w Polsce. Wójt świadomie staje się użytkownikiem modelu Kalkulatora Kosztów Zaniechania i korzysta z wszystkich narzędzi w sposób planowy. Rozpoczyna swoją pracę z narzędziem od uczestniczenia 30 Kalkulator Kosztów Zaniechania

32 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających w Systemie Szkoleń oraz zorganizowania szkolenia dla pracowników pomocy społecznej, liderów organizacji pozarządowych, którzy będą jego potencjalnymi sprzymierzeńcami w procesie zmiany. Alternatywą dla tego rozwiązania jest odszukanie Lidera Innowacji dostępnego w swojej okolicy i skorzystanie z jego wsparcia. Przygotowując sobie zaplecze w postaci sojuszników idei w przeszkolonych pracownikach, rozpoczyna pracę na budową GSRP wykorzystując narzędzie internetowe Generator Strategii. Narzędzie jest tak skonstruowane, by wypełnić je treścią zebraną po uruchomieniu partycypacji społecznej. Organizacja warsztatów partycypacyjnych i strategicznych włącza większość liderów i instytucji na terenie gminy, które mają wpływ na kreowanie polityki społecznej w proces planowania. Uczestniczenie w proces planowania wzmacnia poczucie odpowiedzialności za podjęte decyzje i plany. Ponieważ proces planowania odbywa się z udziałem mieszkańców GSRPS staje się jakby własnością społeczności lokalnej. Instytucje samorządowe na czele z wójtem, korzystają z Generatora konstruują GSRPS w oparciu o dane lokalne i zebrane analizy z spotkań partycypacyjnych. Ważnym elementem budowy GSRPS jest zaplanowanie realnych i efektywnych celów i nowych przedsięwzięć. Priorytetowo zapisano w GSRPS nowe projekty i formy wsparcia tworzenia warunków do rozwoju ekonomii społecznej. W między czasie wójt korzysta z forum wymiany doświadczeń oraz Katalogu Innowacji, z których czerpie wiedzę i doświadczenie w zakresie tworzenie i wspierania podmiotów ekonomii społecznej. Budując GSRPS korzysta również z Kalkulatora Kosztów Zaniechania, który pomaga mu policzyć potencjalne koszty niepodjęcia określonych działań wobec grup osób wykluczonych. Po zakończeniu pracy nad dokumentem strategicznym oraz analizie dobrych praktyk i konsultacjach z współpracownikami pojawia się pomysł wsparcia utworzenia spółdzielni socjalnej, której współzałożycielem będzie samorząd gminny i zatrudnienie w niej znajdą osoby bezrobotne. Przedsięwzięcie wiąże się z zainwestowaniem środków samorządu w utworzenie przedsiębiorstwa, zawiązaniu formalnego partnerstwa z organizacją pozarządową oraz ze stosowaniem klauzul społecznych w procedurach prawa zamówień publicznych. Po dopracowaniu projektu, przygotowaniu analizy podobnych przedsięwzięć z innych gmin oraz sporządzeniu prezentacji Wójt prezentuje wyniki swojej pracy na sesji Rady Gminy. Prezentacja ma na celu uzyskanie aprobaty radnych dla projektu utworzenia spółdzielni socjalnej. Oczywiście robiąc prezentacje Kalkulator Kosztów Zaniechania 31

33 Rozdział II wójt wskazuje na: cele w GSRPS (podkreślając ich partycypacyjny sposób powstawania), przykłady podobnych przedsięwzięć w Polsce, dokładne wyliczenia kosztów jakie gmina poniesie w przeciągu 7 lat z powodu tego, że zaniecha stworzenia 10 miejsc pracy dla kobiet długotrwale pozostających bez pracy i pobierających świadczenia z pomocy społecznej. Prezentacji dokonuje wspólnie z partnerem społecznym, który wzmacnia jego argumenty i ma za sobą wiele pozytywnych przykładów efektywnego działania lokalnego. Opracowana GSRPS w sposób partycypacyjny oraz samodzielnie (bez angażowania drogiej firmy zewnętrznej), ekonomiczne argumenty oraz pozytywne przykłady stanowią niepodważalne uzasadnienie innowacji, jaką samorząd może wprowadzić. Powstaje spółdzielnia socjalna, która daję 10 miejsc pracy, przygotowuje na zlecenie ośrodka pomocy społecznej posiłki, staje się aktywnym i rozwijającym się podmiotem ekonomii społecznej. Oczywiście ścieżka, która została opisana jest ścieżką hipotetyczną jednak ma unaocznić jak można wykorzystać narzędzie modelu KKZ w społeczności lokalnej w wprowadzaniu innowacji społecznych. W wykorzystaniu takiej ścieżki oczywiście kluczowe znaczenie ma postać lokalnego lidera. Sukces w przeprowadzaniu zmiany społecznej jest mocno uwarunkowany ilością liderów w społeczności lokalnej oraz ich kompetencjami. Instytut Spraw Publicznych 9 zebrał i wymienił listę najważniejszych kompetencji: determinacja w działaniu. kierowanie się poczuciem misji, autentyczna troska o dobro społeczności lokalnej. gotowość dopuszczenia innych do udziału w rozwiązywaniu problemów i świętowania sukcesów. umiejętność w rozwiązywaniu konfliktów. Wracając do powyższego przykładu te zmienne mają kluczowe znaczenie dla powodzenia planowanego przedsięwzięcia. Model KKZ jest narzędziem uzupełniającym w procesie planowania zmiany społecznej. Oprócz kompetencji lidera w procesie planowania ma również znaczenie stopień gotowości społeczności lokalnej do wchodzenia w proces zmiany. 9 T. Kazimierczy, K. Hernik społeczność lokalna w działaniu ISP, Warszawa Kalkulator Kosztów Zaniechania

34 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających Tu przez chwilę zatrzymamy się na teorii procesu adaptacji do zmiany. Każda zmiana, czy to przynosząca korzyści, czy straty wymaga przejścia przez 4 etapy: negacji, oporu, badania możliwości i zaangażowania. I choć w praktyce nie można ominąć żadnego z etapów, to czas pozostawania w nim jest różny i zależny od sprawy czy ludzi. Rysunek nr 2. Etapy przechodzenia przez proces zmiany w społeczności lokalnej i właściwe im zachowania. apatia stagnacja idealizowanie,,starych dobrych czasów negacja opór widoczna złość, wyśmiewanie nowych inicjatyw narzekanie negowanie nowych propozycji praca zespołowa optymizm nowe pomysły zaangażowanie plawanie zaangażowanie badanie możliwości budząc się zaangażowanie entuzjazm chętny udział w spotkaniach chaos Źródło: opracowanie własne. Planując proces zmiany konkretnej społeczności lokalnej należy dobrze określić i zdiagnozować etap w jakim się ona znajduje. Dobrze jest jeśli proces planuje lider z tej społeczności ewentualnie z wsparciem doradczym eksperta zewnętrznego bo określenie diagnozy na jakim etapie jest gmina jest prostsze i wymaga mniej nakładów czasowych i finansowych. Również dobór działań i narzędzi planowanych w procesie zmiany uzależniony jest od etapu w jakim rozpocznie się swoją prace. Ten obraz ma pokazać, jak ważnym dla tego procesu jest odpowiedni zestaw narzędzi, który jest do wykorzystania wewnątrz gminy. Kalkulator Kosztów Zaniechania jest narzędziem tanim w implementacji i korzystanie z niego Kalkulator Kosztów Zaniechania 33

35 Rozdział II pozwala obniżyć koszty nie tylko poprzez obliczenie kosztów zaniechania ale również kosztów przygotowania planów działania (np. poprzez unikniecie angażowania drogich firm konsultingowych). Przykład wykorzystania modelu KKZ w pracy jednostki samorządu terytorialnego i lokalnych liderów pokazuje uniwersalność narzędzi ich komplementarność a przede wszystkim trwałość. Nabyte umiejętności i doświadczenie podczas takiego procesu planowania np. GSRPS jest trwałym kapitałem pozostającym w ludziach i ich grupach. Raz nabyte umiejętności pozostają i procentują kolejnymi innowacjami. Jeśli liderowi korzystającemu z modelu KKZ uda się przejść w swojej pracy na etap zaangażowania społeczności w proces zmiany, to nowe pomysły i innowacje zaczną wyrastać jak grzyby po deszczu można zaryzykować tak optymistyczne i entuzjastyczne stwierdzenie chociaż z doświadczenia wiadomo, że polityka społeczna jest obszarem, w którym efekty pracy widać po kilku latach. W takiej perspektywie czasowej stanem idealnym jest przejście z policzenia kosztów zaniechania (w diagnozie w GSRPS wyliczonej dzięki KKZ) do policzenia wyraźnych korzyści finansowych z wdrożenia modelu. Mówiąc o kosztach zaniechania uruchamiamy mechanizmy myślowe odpowiedzialne za postawy ludzkie nastwione na oszczędzanie skądinąd ważne i aktualne w dobie kryzysu. Wyobraźmy sobie sytuacje, że dzięki uruchomionemu procesowi oszczędzania poprzez inwestowaniu w kapitał ludzki społeczność lokalna dojdzie do poziomu, łatwego policzenia konkretnych zysków. Korzystanie z modelu KKZ i wszystkich jego narzędzi pozwoli w przyszłości na oszacowanie takich właśnie danych. Jeśli jednostka samorządu terytorialnego poziomu gminy czy powiatu zdecyduje się na używanie modelu KKZ, w procesie kreowania i planowania aktywnej polityki społecznej, za kilka lat będzie dysponować porównywalnymi danymi diagnozy, zaplanuje systematyczny monitoring działań i oczywiście proces ewaluacji podejmowanych przedsięwzięć. Implementując korzyści z poziomu gminy czy powiatu na poziom regionalnych analogicznie można odnieść je do planowania procesu zmiany i pobudzania aktywności samorządu. Upowszechnienie modelu z poziomu województwa daje jednostkom regionalnym wspomagającym procesy przemian usystematyzowane narzędzie diagnostyczno-planistyczne. W szeroko opisanej diagnozie 34 Kalkulator Kosztów Zaniechania

36 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających problemu w strategii wdrażania projektu innowacyjnego autorzy wyodrębniają szereg problemów jaki są obserwowalne z poziomu regionu. W niniejszej publikacji są one szczegółowo opisane poniżej. Wdrażanie idei zmiany polityki społecznej interwencyjnej na aktywną, jest właściwe dla każdego poziomu instytucji do tego powołanych. Samorząd województwa pobudza inicjatywy gminne i powiatowe oraz monitoruje efekty podejmowanych działań z szczebla całego województwa. Do prowadzenia tego typu działań konieczna jest również dobra diagnoza, ujednolicony system planowania strategicznego oraz współpraca pomiędzy różnymi instytucjami. Zebranie ujednoliconych danych z jednostek samorządów gminnych czy powiatowych może być idealnym kluczem do zaplanowania trafnych działań regionalnych (np. projekty o zasięgu regionalnym). Kalkulator Kosztów Zaniechania 35

37 Rozdział III Rozdział III Model Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco wspierających opis projektu 3.1 Realizatorzy projektu Lider projektu Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej jest wojewódzką samorządową jednostką organizacyjną, powołaną w celu realizacji zadań Samorządu Województwa Mazowieckiego w zakresie polityki społecznej. MCPS działa w oparciu o Uchwałę Nr XV/66/99 Sejmiku Województwa Mazowieckiego, Uchwałę Nr 99/2004 z dnia 19 lipca 2004 r. powołującą Centrum oraz ustawę o samorządzie województwa. MCPS realizuje zadania wynikające z ustawy z dnia 12 marca 2004r. o pomocy społecznej, ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (z późn. zm.), ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (z późn. zm.) oraz ustawy z dnia 24 kwietnia 1997 roku o przeciwdziałaniu narkomanii (z późn. 36 Kalkulator Kosztów Zaniechania

38 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających zm.) MCPS jest realizatorem wielu przedsięwzięć i projektów na rzecz osób niepełnosprawnych, profilaktyki i wdrażania programów społecznych, koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, kampanii społecznych, działań w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki oraz wydawania zezwoleń na obrót hurtowy napojami alkoholowymi do 18 % zawartości alkoholu. www. mcps.mazowia.pl Partner Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, założona w 1906 roku, jako Prywatne Kursy Handlowe Męskie Augusta Zielińskiego, jest najstarszą uczelnią ekonomiczną w Polsce, a zarazem jednym z wiodących uniwersytetów ekonomicznych w Europie. Co roku mury uczelni opuszcza ponad nowych absolwentów. Statystycznie, co trzeci ekonomista w Polsce w XX w. był absolwentem SGH. Zmierzając do nadania swej działalności akademickiej wymiaru europejskiego, łączy ona ponad stuletnią tradycję z podejmowaniem zadań teraźniejszości oraz wyzwań przyszłości. W nauczaniu i wychowywaniu Szkoła dąży do przekazywania najnowszej wiedzy, umiejętności rzetelnej pracy oraz odpowiedzialności wobec społeczeństwa, a w badaniach naukowych kieruje się szacunkiem dla prawdy oraz pożytkiem społecznym. Uczelnia kształci i prowadzi badania w zakresie ekonomii oraz nauk o zarządzaniu, korzystając z dorobku innych nauk społecznych. SGH posiada jedną z najobszerniejszych w Polsce ofert studiów podyplomowych: obecnie uczelnia prowadzi ponad 120 jedno i dwusemestralnych programów podyplomowych w języku polskim. Ponadto szkoła oferuje studia podyplomowe w językach obcych: program kanadyjski (Canadian Executive MBA CEMBA) wspólnie z University of Quebec at Montreal oraz Executive Studies in Finance z Ernst&Young. www. sgh.waw.pl Partner Stowarzyszenie Radomskie Centrum Przedsiębiorczości jest niezależną organizacją pozarządową z siedzibą w Radomiu, funkcjonującą w obszarze działań społecznych i wsparcia małego i średniego biznesu, z wieloletnim doświadczeniem na rynku. Misją Stowarzyszenia jest wspieranie wszelkich inicjatyw społecznych, mających na celu zwalczanie bezrobocia i jego skutków oraz promowanie i wspieranie przedsięwzięć gospodarczych i osób przedsię- Kalkulator Kosztów Zaniechania 37

39 Rozdział III biorczych, przyczyniających się do rozwoju gospodarczego Miasta i Województwa oraz lokalnego rynku pracy. Głównie działania: pomoc osobom chcącym założyć przedsiębiorstwa prywatne, współpraca z krajowymi i zagranicznymi instytucjami, których pomoc organizacyjna i finansowa może służyć rozwojowi gospodarczemu regionu, tworzenie i uczestniczenie w lokalnych partnerstwach na rzecz rozwoju, edukacja na temat podstaw przedsiębiorczości w warunkach gospodarki wolnorynkowej, działania na rzecz integracji europejskiej oraz realizacji celów strategii rozwoju kraju i regionu, pomoc w organizowaniu miejsca pracy dla osób niepełnosprawnych oraz znajdujących się w szczególnie trudnych warunkach W swej działalności Stowarzyszenie Radomskie Centrum Przedsiębiorczości aktywnie współpracuje z innymi niezależnymi organizacjami pozarządowymi, instytucjami rynku pracy, instytucjami pomocy i integracji społecznej oraz jednostkami samorządu terytorialnego, administracją państwową i placówkami naukowymi i badawczymi. Stowarzyszenie Radomskie Centrum Przedsiębiorczości jest Ośrodkiem Krajowego Systemu Usług, www. srcp.radom.pl 3.2 Kluczowe definicje projektowe Polityka społeczna działalność państwa, samorządu i organizacji pozarządowych zmierzająca do kształtowania ogólnych warunków pracy i bytu ludności, prorozwojowych struktur społecznych oraz stosunków społecznych opartych na równości i sprawiedliwości społecznej, sprzyjających zaspokajaniu potrzeb społecznych na dostępnym poziomie 10. Ryzyko Społeczne/ Kwestia społeczna bariera w społeczeństwie, uniemożliwiająca mu osiągniecie pełnej satysfakcji, rozwoju, realizacji potrzeb. Np. długotrwała choroba i starość (niesamodzielność), niepełnosprawność, uzależnienia, bezrobocie, sieroctwo społeczne, bezdomność, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych. 10 A. Kurzynowski, Polityka społeczna. Globalna i lokalna, szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1999, s Kalkulator Kosztów Zaniechania

40 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających Instrumenty polityki społecznej narzędzia służące realizacji działań w obszarze polityki społecznej, według prof. Jolanty Supińskiej sklasyfikowane ze względu na rodzaj użytych zasobów i wykorzystanej wiedzy, jako: instrumenty prawne, ekonomiczne, informacyjne, kadrowe, kształtowania przestrzeni (instytucjonalne). Istotne również w tym kontekście jest pojęcie dobra publicznego, niemieszczące się w powyższej typologii 11. Aktywna polityka społeczna opiera się na trzech założeniach 12 : ograniczania skali pasywnych transferów socjalnych przez wprowadzenie wsparcia warunkowanego, powiązanego z uczestnictwem ludzi w programach aktywizujących (określanych też, jako inkluzyjne lub reintegracyjne), koncentracji na zatrudnieniu lub odbudowaniu tzw. zdolności zatrudnieniowej, wykorzystania potencjału instytucji niepublicznych (organizacji pozarządowych) do prowadzenia programów aktywizujących i różnych wspieranych form aktywności na rynku pracy. Interwencyjna polityka społeczna przeciwieństwo aktywnej polityki społecznej; na potrzeby projektu przyjęto to określenie w stosunku do zespołu działań w obszarze polityki społecznej prowadzonych w sposób nieuporządkowany w odpowiedzi na występujące kwestie społeczne o charakterze wymagającym pilnej interwencji opartej na obowiązujących przepisach prawa oraz głównie na pasywnych transferach socjalnych 13. Prewencyjna polityka społeczna zespół działań w polityce społecznej, który tworzy warunki do prawidłowego (optymalnego dla danej osoby/środowiska) funkcjonowania, wspomaga dostęp osoby/środowiska do zasobów w społeczności lokalnej, wzmacnia istniejącą samodzielność i aktywność osoby/środowiska Red. G. Firlit-Fesnak, M.Szylko- Skoczny Polityka społeczna, str M. Rymsza W stronę aktywnej polityki społecznej, ISP, Definicja własna projektu MCPS, Sempruch G. Strategia wdrażania projektu innowacyjnego Kalkulator Kosztów Zaniechania, MCPS, J. Józefczyk, Perspektywy rozwoju pracy socjalnej w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej w Gdyni, str. 6-7 Kalkulator Kosztów Zaniechania 39

41 Rozdział III Innowacja społeczna nowe rozwiązania (m.in. usługi, produkty, procesy, modele działania, rynki usług, formy organizacji), które jednocześnie odpowiadają na potrzeby społeczne bardziej efektywnie niż istniejące rozwiązania oraz prowadzą do nowych lub poprawiają istniejące relacje i więzi społeczne, a także dają możliwość lepszego wykorzystania posiadanych zasobów Opis problemu, na który odpowiada projekt Obecny system pomocy społecznej jest w dużym stopniu pasywny, bierny, reaktywny i zachowawczy. Tworzenie planów pomocowych w gminach i powiatach odbywa się rutynowo w sposób typowy dla rokrocznie powtarzanych działań. Brakuje narzędzi analizy kosztów przedsięwzięć w polityce społecznej, co utrudnia planowanie działań pomocowych i analizę ich konsekwencji 16. W rezultacie spory odsetek osób przez wiele lat pozostaje w systemie pomocy społecznej, przekazując taki wzorzec funkcjonowania następnym pokoleniom. Ponadto osoby, które trafiają do systemu pomocy społecznej z powodu trudnej sytuacji życiowej, wynikającej między innymi z choroby, niepełnosprawności, bezrobocia czy ubóstwa, nie zawsze mają dostęp do adekwatnych usług wsparcia. W gminach i powiatach są pieniądze na pomaganie, bo działania pomocowe podejmujemy zbyt późno, reagujemy na istniejący problem, a nie jego przyczyny. Na interwencje możemy wydać każde pieniądze, efektem będzie tylko rosnąca grupa osób pobierających zasiłki Barbara Kucharska, zastępca dyrektora MCPS, koordynator merytoryczny projektu J.Caulier - Grice, A. Davis, R. Patrick, W. Norman, Defining Social Innovation, TEPSI Project, A. Kościołek, Raport z przeprowadzonych wywiadów pogłębionych dla potrzeb opracowana modelu prowadzenia aktywnej polityki społecznej w ramach projektu pt. Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających, Radom Kalkulator Kosztów Zaniechania

42 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających Samorząd, na którym spoczywa ustawowy obowiązek udzielania pomocy, zgodnie z przepisami, powinien zwiększyć zakres i intensywność wsparcia, co pociąga za sobą wzrost wydatków na pomoc społeczną. Dlatego ważne jest poszukiwanie nowych form pomocy i rozwiązań opartych na zasobach danej społeczności lokalnej, skutkujących wzrostem liczby osób, które zwiększają swoją samodzielność w pokonywaniu trudności i zaczynają funkcjonować w życiu rodzinnym, społecznym i zawodowym bez konieczności wsparcia ze strony szeroko rozumianej pomocy społecznej. Założenia projektu zostały wypracowane na 3 głównych zagadnieniach, które skłoniły projektodawców do pogłębienia badań i przyjrzenia się, dlaczego polityka społeczna prowadzona w samorządach jest mało efektywna, a mianowicie: 1. Koszty ponoszone na realizację zadań polityki społecznej na poziomie regionu, powiatu, gminy są liczone w sposób tradycyjny, 2. Brak jest uporządkowanej wiedzy, a także świadomości wśród decydentów oraz realizatorów lokalnej polityki społecznej w zakresie nowatorskich sposobów rozwiązywania problemów społecznych. 3. Zła jest jakość strategii rozwiązywania problemów społecznych. Podczas pierwszego etapu realizacji projektu przeprowadzono badania terenowe na reprezentatywnej grupie 72 samorządów województwa mazowieckiego (12 powiatów, 5 miast na prawach powiatu, 5 gmin miejskich, 10 gmina wiejsko- -miejskich, 40 gmin wiejskich). Badania opierały się na następujących technikach badawczych: kwestionariuszach ankietowych grupa 608 respondentów, indywidualnych wywiadach pogłębionych grupa 405 respondentów, zogniskowanych wywiadach grupowych 8 spotkań dla grup 6-12 osobowych, analizie dokumentów. Grupa respondentów to: starostowie, wójtowie, burmistrzowie, prezydenci miast, sekretarze gmin i powiatów, Przewodniczący i Radni Komisji polityki społecznej oraz komisji finansów, kierownicy, główni księgowi oraz pracownicy ośrodków pomocy Kalkulator Kosztów Zaniechania 41

43 Rozdział III społecznej, powiatowych centrum pomocy rodzinie, komendanci policji, lekarze, pielęgniarki środowiskowe, liderzy organizacji pozarządowych lub nieformalnych grup, przedstawiciele związków wyznaniowych. Równolegle przez zespół projektowy Partnera 2 metodą desk research została przeprowadzona analiza gminnych i powiatowych Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych z obszaru woj. mazowieckiego (314 samorządów). Stworzono i skatalogowano zbiór 223 aktualnych dokumentów strategicznych dostępnych on-line. Następnie dokonano analizy na podstawie 10% reprezentatywnej próby dokumentów SRPS. Główne wnioski płynące z badań są następujące: Obecny system prowadzenia polityki społecznej postrzegany jest jako interwencyjny i przypisane są mu cechy takie jak zachowawczość, pasywność, bierność, reaktywność i akcyjność. Pomoc społeczna to najbardziej niewdzięczna sfera działalności samorządowej. Często bywa marginalizowana i spychana na dalszy plan, bowiem osiągane przez nią efekty są słabo widoczne i nie odzwierciedlają poniesionych nakładów. Tworzenie planów działań pomocowych w gminach odbywa się w sposób rutynowy, typowy dla rokrocznie powtarzanych działań, przy znaczącym odwoływaniu się głównie do zeszłorocznych planów w tym zakresie. Samorządy opierają się na raz stworzonym i realizowanym wzorcu, oczywiście modyfikując go nieco w zależności od bieżących potrzeb. Brakuje informatycznych narzędzi planowania budżetu działań pomocowych. Niski poziom świadomości wszystkich podmiotów polityki społecznej a w szczególności władz samorządowych w zakresie wagi i znaczenia dokumentu, jakim jest strategia rozwiązywania problemów społecznych. Przedstawiciele samorządów wyraźnie dostrzegają istniejącą konieczność zaprowadzenia daleko głębszego stopnia koordynacji działań pomocowych dokonywanych przez różne urzędy, instytucje i organizacje społeczne. Brak jest instytucji, która gromadziłaby wiedzę dotyczącą efektywnych działań społecznych. 42 Kalkulator Kosztów Zaniechania

44 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających Wiedza respondentów na temat metod, narzędzi i sposobów działania przydatnych w obszarze planowania działań pomocowych jest dalece niewystarczająca. Jednym z pierwszych rezultatów prac i badań prowadzonych przez zespół projektowy, w tym przede wszystkim badaczy Szkoły Głównej Handlowej, jest potrzeba uporządkowania i nazwania ogółu założeń i działań dla różnych sposobów prowadzenia lokalnej polityki społecznej. W rezultacie określono trzy różne sposoby prowadzenia lokalnej polityki społecznej: Aktywna polityka społeczna. Interwencyjna polityka społeczna. Polityka społeczna oparta na profilaktyce. Aktywna polityka społeczna zgodnie z definicją dr Marka Rymszy 17 opiera się na trzech założeniach: ograniczania skali pasywnych transferów socjalnych przez wprowadzenie wparcia warunkowanego, powiązanego z uczestnictwem ludzi w programach aktywizujących (określanych też, jako inkluzyjne lub reintegracyjne), koncentracji na zatrudnieniu lub odbudowaniu tzw. zdolności zatrudnieniowej, wykorzystania potencjału instytucji niepublicznych (organizacji pozarządowych) do prowadzenia programów aktywizujących i różnych wspieranych form aktywności na rynku pracy. Interwencyjna polityka społeczna przeciwieństwo aktywnej polityki społecznej; na potrzeby projektu przyjęto to określenie w stosunku do zespołu działań w obszarze polityki społecznej prowadzonych w sposób nieuporządkowany w odpowiedzi na występujące kwestie społeczne o charakterze wymagającym pilnej interwencji opartej na obowiązujących przepisach prawa oraz głównie na pasywnych transferach socjalnych. Prewencyjna polityka społeczna zespół działań w polityce społecznej, który tworzy warunki do prawidłowego (optymalnego dla danej osoby/ 17 (red) T. Kaźmierczak, M.Rymsza W stronę aktywnej polityki społecznej, Warszawa 2003 Kalkulator Kosztów Zaniechania 43

45 Rozdział III środowiska) funkcjonowania, wspomaga dostęp osoby/środowiska do zasobów w społeczności lokalnej, wzmacnia istniejącą samodzielności aktywność osoby/środowiska. Zaniechanie zaś działań profilaktycznych może prowadzić do stopniowej degradacji zdolności do samodzielnego zaspokajania potrzeb życiowych osób czy grup w środowisku lokalnym. Może być również przyczyną obniżania się aktywności w pokonywaniu pojawiających się barier (trudności), które mogą prowadzić do kryzysu (realizacji ryzyka socjalnego). 3.4 Grupy docelowe projektu i ich potrzeby Grupy docelowe projektu podzielone na użytkowników i bezpośrednich odbiorców Celem projektu było stworzenie warunków do zwiększenia efektywności, spójności w prowadzeniu aktywnej polityki społecznej w samorządach w województwa mazowieckiego. Realizacja tych założeń nierozerwalnie wiązała się z potrzebami grup docelowych projektu a mianowicie: Najważniejszym zasobem niematerialnym są ludzie, bez których żadne środki i narzędzia nie będą mogły być sensownie wykorzystane. Użytkownicy KKZ: 1) władze samorządowe oraz pracownicy jednostek samorządu terytorialnego, w szczególności: starostowie, prezydenci miast, burmistrzowie, wójtowie, sekretarze gmin i powiatów, skarbnicy gmin i powiatów, radni, kierownicy i pracownicy jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, w tym ośrodków pomocy społecznej oraz powiatowych centrów pomocy rodzinie, przedstawiciele organizacji pozarządowych oraz publicznych instytucji pomocy społecznej. 44 Kalkulator Kosztów Zaniechania

46 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających Odbiorcy KKZ: klienci publicznych i pozarządowych instytucji pomocy społecznej, osoby korzystające z różnych form pomocy z powodu, co najmniej jednej spośród wybranych do projektu kwestii społecznych: bezrobocie, niepełnosprawność, osoby opuszczające zakłady karne, ubóstwo, bezdomność, uzależnienia, długotrwała choroba i starość (niesamodzielność), bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, sieroctwo społeczne, integracja cudzoziemców, społeczności lokalne gminy lub powiatu, przedstawiciele instytucji rządowych i samorządowych, instytucji publicznych i pozarządowych zajmujących się polityką społeczną, przedstawiciele środowiska naukowego. Najważniejsze potrzeby użytkowników projektu: Większość osób zajmujących się lokalnie polityką społeczną nie zna, ani nie korzysta z jakichkolwiek narzędzi planowania kosztów. Praktycy lokalnej polityki społecznej nie mają dostępu do narzędzi umożliwiających szybką wymianę informacji między instytucjami. Zbyt mała wiedza wśród potencjalnych użytkowników na temat szacowania kosztów działań pomocowych oraz kosztów, jakie rodzi zaniechanie działań aktywizujących. Bardzo niski poziom wiedzy pracowników i decydentów w zakresie skutecznego i efektywnego planowania polityki społecznej. Niestety aktywna polityka społeczna jest nadal traktowana w samorządach po macoszemu. W przypadku zasiłków nie ma kontrowersji, bo musimy je wypłacać. By przekonać radnych do przekazania większych środków na działania prewencyjne, nie wystarczą słowa. Potrzebne są konkretne dane. I tu przyda się Kalkulator Kosztów Zaniechania. Kiedy pokażę radnym, jakie koszty pochłonie brak decyzji, czyli pozostanie przy interwencyjnym modelu działania, będą to argumenty, z którymi trudno polemizować Anna Kwiecień wiceprezydent Radomia Kalkulator Kosztów Zaniechania 45

47 Rozdział III 3.5 Opis wdrażania projektu Rysunek nr 3. Harmonogram wdrażania etapy projektu. I Etap Badawczy II Etap testowania II Etap upowszechniania X.2012 II.2013 VI.2013 V.2014 VI.2014 XII.2014 Źródło: opracowanie własne I Etap Badawczy W pierwszej fazie projektu w badaniach realizowanych na próbie 72 gmin i powiatów w województwie mazowieckim udział wzięło ponad 1000 osób starostowie, prezydenci, burmistrzowie, wójtowie, sekretarze, skarbnicy gmin i powiatów, przewodniczący komisji polityki społecznej lub radni z tej komisji, przewodniczący komisji finansów lub radni z tej komisji, lekarze, liderzy organizacji pozarządowych, kierownicy i pracownicy ośrodków pomocy społecznej oraz powiatowych centrów pomocy rodzinie. Badania kwestionariuszowe 608 osób: starostowie, prezydenci miast, burmistrzowie, skarbnicy, kierownicy i księgowi ośrodków pomocy społecznej, policjanci, liderzy organizacji pozarządowych 46 Kalkulator Kosztów Zaniechania

48 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających Badania focusowe 66 osób: kierownicy i główni księgowi kierownicy działu pomocy środowiskowej, doświadczeni pracownicy socjalni ośrodków pomocy społecznej, powiatowych centrów pomocy rodzinie, pedagodzy szkolni, komendanci policji, doradcy zawodowi, pielęgniarki środowiskowe, liderzy organizacji pozarządowych, przedstawiciele związków wyznaniowych Wywiady indywidualne 405 osób Po przeprowadzonych badaniach zanalizowano i uporządkowano główne problemy i przyczyny mało efektywnej lokalnej polityki społecznej oraz określono dokładnie, jakie warunki zewnętrzne muszą zaistnieć by innowacja społeczna odniosła sukces. Efektywne wdrażanie modelu KKZ wymaga uwzględnienia wielu czynników mających wpływ na sukces przedsięwzięcia. Każda gmina jest inna, zatem wzięto pod uwagę lokalną specyfikę i przed rozpoczęciem wdrożenia dokonano analizy następujących obszarów dotyczących sposobu prowadzenia lokalnej polityki społecznej oraz funkcjonowania lokalnej społeczności: trafna diagnoza sytuacji i właściwy wybór partnerów, realizatorów zaplanowanych działań, dobór optymalnych narzędzi i sposobów postępowania w danym środowisku, indywidualnie dopasowanych do potrzeb danej społeczności lokalnej, sposób zarządzania gminą ukierunkowany na zwiększenie efektywności i spójności działań władz lokalnych, otwartość władz lokalnych na współpracę, pozytywne nastawienie do modelu partycypacyjnego i współdecydowania o ważnych kwestiach przez mieszkańców ze strony władz, stabilny lokalny układ polityczny (np. okres sprawowania władzy, pozycja danego prezydenta miasta, burmistrza lub wójta, istnienie i poziom natężenia konfliktów politycznych, w tym personalnych), aktywność społeczna mieszkańców (obecność lokalnych liderów, organizacji pozarządowych, ciekawych środowisk i inicjatyw społecznych, dotychczasowe doświadczenia w realizacji różnych przedsięwzięć społecznych). Kalkulator Kosztów Zaniechania 47

49 Rozdział III Jednym z wniosków badań focusowych jest fakt, ze niezależnie od rezultatów powyższych poszukiwań i analiz, najważniejszym decydentem, który przesądza o sposobie realizacji przedsięwzięcia na poziomie lokalnym zawsze będzie gmina lub powiat, a raczej ich naczelne organy wykonawcze wójtowie, burmistrzowie, prezydenci miast lub starostowie. Efektem kompleksowej i pogłębionej diagnozy problemu braku narzędzi do prowadzenia aktywnej polityki społecznej w środowiskach powiatu, gminy, województwa było opracowanie użytkowego modelu Kalkulatora Kosztów Zaniechania i jego 6 narzędzi. 1. Kalkulator Społeczny narzędzie informatyczne umożliwiające oszacowanie (w formie elektronicznej) kosztów zaniechania działań aktywizująco wspierających w odniesieniu do wybranych 10 kwestii społecznych w perspektywie 1 roku, 4 i 7 lat. Wybrane kwestie społeczne to: bezrobocie, niepełnosprawność, osoby opuszczające zakłady karne, ubóstwo, bezdomność, uzależnienia, długotrwała choroba i starość (niesamodzielność), bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, sieroctwo społeczne, integracja cudzoziemców. Kalkulator będzie opierał się na nowej metodologii badania kosztów zaniechania działań aktywizująco-wpierających w polityce społecznej. 2. Dyfuzor Innowacji Społecznych regionalny system dyfuzji innowacji społecznych w zakresie usług społecznych. Jest to system zarządzania wiedzą o innowacjach społecznych w zakresie usług społecznych w skali regionu oparty na narzędziu informatycznym. Celem głównym działania systemu jest usprawnienie przepływu wiedzy na temat nowatorskich sposobów rozwiązywania problemów społecznych (innowacji społecznych) opartych na usługach społecznych wśród przedstawicieli administracji publicznej (samorządowej, rządowej), pracowników naukowych, przedstawicieli biznesu, grup interesu oraz organizacji pozarządowych i grup nieformalnych. 3. Katalog Innowacji Społecznych zbiór nowatorskich projektów społecznych, wybranych, jako najbardziej efektywne i użyteczne w rozwiązywaniu 48 Kalkulator Kosztów Zaniechania

50 Kalkulator Kosztów Zaniechania wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań na Mazowszu w zakresie polityki społecznej, w obszarze analizy kosztów braku podejmowania działań aktywizująco-wspierających 10 kwestii społecznych, rekomendowanych, jako programy wykonawcze gminnych i powiatowych Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych. 4. Sieć Liderów Innowacji Społecznych sieć animatorów zmiany znających specyfikę danej społeczności lokalnej, którzy będą wspierali proces zmiany w sposobie prowadzenia aktywnej polityki społecznej wewnątrz danej społeczności, 5. Modelowa Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych (SRPS) narzędzie informatyczne, generator strategii służący do przygotowania gminnych i powiatowych strategii rozwiazywania problemów społecznych, opis tworzenia i sposobu realizacji SRPS z wykorzystaniem Kalkulatora Społecznego i Dyfuzora Innowacji Społecznych oraz wzór/struktura dokumentu, 6. System Szkoleń program edukacyjny w zakresie stosowania w praktyce nowego sposobu prowadzenia aktywnej polityki społecznej opartego na opracowanym w projekcie modelu, w tym publikacje opisujące założenia modelu oraz jego narzędzi. Rysunek nr 4: Model Kalkulatora Kosztów Zaniechania Źródło: Informator o projekcie Model Kalkulatora Kosztów Zaniechania Kalkulator Kosztów Zaniechania 49