Karolina Wierczyńska Odpowiedzialność państwa za ekstraterytorialne naruszenia prawa międzynarodowego w świetle decyzji i orzeczeń ETPCz

Transkrypt

1 E PS Karolina Wierczyńska Odpowiedzialność państwa za ekstraterytorialne naruszenia prawa międzynarodowego w świetle decyzji i orzeczeń ETPCz Na każdym podmiocie ciąży obowiązek ponoszenia konsekwencji swoich działań lub zaniechań, jeśli stanowią one naruszenie istniejącego porządku. Także państwo musi ponosić odpowiedzialność za swoje naruszenia. Odpowiedzialność państwa w świetle jego ekstraterytorialnych naruszeń, czyli naruszeń poza jego terytorium państwowym, wydaje się być niezwykle kontrowersyjna nie tylko dlatego, że jest to dziedzina nieskodyfikowana wyraźnie i dodatkowo burzy odwieczny porządek związany z suwerennością państw na arenie międzynarodowej, ale i dlatego, iż kwestię odpowiedzialności państwa może podnieść zarówno państwo, jak i pokrzywdzona jednostka. I to właśnie prawa tej ostatniej są przedmiotem niniejszego opracowania w kontekście pozaterytorialnej odpowiedzialności państwa. 1. Odpowiedzialność państwa za naruszenie prawa międzynarodowego zagadnienia wstępne Na gruncie europejskim jednostka może dochodzić swoich praw przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka (dalej jako ETPCz lub Trybunał), jeśli wykaże, że państwo naruszyło wobec niej Europejską Konwencję Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej jako EKPCz lub Konwencja). Na mocy EKPCz, która jest dokumentem mającym przede wszystkim chronić prawa człowieka, wprowadzono mechanizm pozwalający jednostce złożyć skargę o dokonanie naruszenia przez państwo. Trybunał w wyroku ustala, czy państwo ponosi odpowiedzialność za naruszenia i jednocześnie może nałożyć na to państwo obowiązek wypłaty zadośćuczynienia za naruszenie praw i wolności osoby poszkodowanej (art. 41 EKPCz). W kontekście odpowiedzialności państwa za naruszenia, należy również wspomnieć o istniejącym projekcie Komisji Prawa Międzynarodowego o odpowiedzialności państw za naruszenia prawa międzynarodowego (dalej jako projekt). 1 Dokument ten należy uznać za odzwierciedlenie prawa zwyczajowego w zakresie odpowiedzialności międzynarodowej państw i dlatego należy z niego wywodzić podstawowe zasady dotyczące odpowiedzialności państw, choć nie odnosi się on bezpośrednio do praw jednostki i możliwości egzekwowania przez nią praw i wolności. W świetle projektu państwo jest odpowiedzialne za działania i zaniechania będące naruszeniem prawa międzynarodowego, jeśli da się te naruszenia państwu przypisać (art. 2) i jeśli te naruszenia stanowią pogwałcenie międzynarodowego zobowiązania. W myśl art. 4 projektu działania organów państwowych powinny być rozpatrywane jako akty państwa, jeśli dany organ wykonuje funkcje legislacyjne, wykonawcze sądownicze lub inne. W przypadku działania osób prywatnych, postępowanie takiej osoby lub grupy osób powinno być przypisane państwu w myśl prawa międzynarodowego, jeśli dana osoba czy osoby działają pod wpływem instrukcji albo pod kierownictwem, albo kontrolą tego państwa (art. 8). 2 Projekt, jako odzwierciedlenie prawa zwyczajowego, wskazuje, jakimi cechami musi się charakteryzować naruszenie, aby można je przypisać państwu. Wśród tych cech należy wymienić: powstanie naruszenia; możliwość przypisania go państwu; wykazanie wykonywania przez państwo kontroli wobec podmiotu dokonującego naruszenia (lub kierowania nim, lub wydawania wskazówek). Ani projekt, ani Konwencja nie odnoszą się bezpośrednio do ekstraterytorialnych naruszeń państw. W przypadku projektu można wnioskować, że naruszenia ekstraterytorialne państwa, tj. naruszenia dokonane poza jego terytorium państwowym, powinny być rozpatrywane w świetle sformułowanych zasad ogólnych odpowiedzialności państwa, jeśli tylko działanie lub zaniechanie da się przypisać państwu. Aby wskazać, jak kształtuje się odpowiedzialność państwa za naruszenia prawa międzynarodowego, należy przyjrzeć się orzecznictwu ETPCz. Poniższe rozważania zostaną ograniczone do naruszeń prawa międzynarodowego, jakimi są naruszenia praw człowieka, jako że te zagadnienia obejmuje jurysdykcja Trybunału. Artykuł I EKPCz stanowi: Wysokie Układające się Strony zapewniają każdemu człowiekowi, podlegającemu ich jurysdykcji, prawa i wolności określone w rozdziale I konwencji. Z brzmienia tego postanowienia można wnosić, że jurysdykcją ETPCz objęte są osoby przebywające na terytorium państw-stron Konwencji, bez względu na obywatelstwo tych osób, w szczególności bez względu na to, czy mają obywatelstwo jednego z państw-stron Konwencji. To sformułowanie nie oznacza jednak, że jurysdykcja Trybunału musi być ograniczona tylko do terytorium państwa-strony. W czasie konfliktów zbrojnych, walki z terro- 1 Draft Articles On State Responsibility For Internationally Wrongful Acts with commentaries 2001, na stronie: english/commentaries/9_6_2001.pdf 2 W komentarzu do projektu zaznaczono, że kierowanie, dawanie wskazówek czy obejmowanie kontrolą nie musi występować łącznie, por. Draft articles..., s. 48, pkt 7. 30

2 ryzmem, w czasie interwencji humanitarnej, w czasie akcji czy patroli przygranicznych nietrudno o ekstraterytorialne naruszenia praw i wolności obywateli innego państwa. W myśl art. I wystarczy, jeśli jednostka wykaże, że w danym momencie podlegała jurysdykcji danego państwa, aby udowodnić, iż jest ono odpowiedzialne za naruszenia wobec niej. Przyjęcie takiego założenia oznacza m.in., że odpowiedzialność na zasadzie terytorialnej jurysdykcji zostanie rozszerzona i oparta również na obywatelstwie sprawcy naruszenia. 2. Odpowiedzialność państwa w praktyce ETPCz 3 wprowadzenie Trybunał w sprawie Loizidou przeciwko Turcji, 4 badając kwestię jurysdykcji na podstawie art. I zaznaczył, że nie należy ograniczać jurysdykcji ETPCz jedynie do terytorium państwstron Konwencji. Trybunał wskazał przy tym trzy możliwe obszary, w których akty państwa będą rodzić odpowiedzialność na podstawie Konwencji. 5 Po pierwsze, Trybunał wymienił sprawy ekstradycji i ekspulsji, które mogą spowodować odpowiedzialność państwa. Państwo dokonujące ekstradycji może ponosić odpowiedzialność w myśl Konwencji, jeśli prawa osoby ekstradowanej będą naruszane w państwie, do którego ją przekazano (np. będzie torturowana czy zabita co jest sprzeczne z postanowieniami EKPCz). 6 Po drugie, praktyka Trybunału wskazuje, że można rozszerzyć jego jurysdykcję, jeśli akty władz wywołują skutki poza granicami państwa-strony Konwencji, np. jeżeli przedstawiciele władz dokonują aktów poza granicami swojego państwa i w efekcie tych działań mogą naruszyć prawa jednostki lub w jakiejś mierze ograniczać suwerenność innego państwa. 7 Po trzecie, jurysdykcję Trybunału można rozszerzyć, jeśli wskutek akcji zbrojnej (legalnej lub nielegalnej) państwo-strona Konwencji efektywnie kontroluje określone terytorium niebędące jego terytorium państwowym. 8 Trybunał wielokrotnie wskazywał, że te kierunki rozszerzania odpowiedzialności państwa w świetle Konwencji poza terytorium państwowe należy uznać za wyjątki od reguły i, co do zasady, jurysdykcja Trybunału ma charakter terytorialny. 9 Ze spraw, w których wyjątkowo odchodzi się od jurysdykcji terytorialnej, da się wyprowadzić szczególne standardy, którymi kieruje się ETPCz i będzie się kierował przy rozpatrywaniu odpowiedzialności ekstraterytorialnej państwa. Fundamentalne znaczenie mają w tym wypadku sprawy Loizidou p. Turcji, Banković i inni p. Belgii i innym, Ilascu p. Rosji i Mołdawii, Öcalan p. Turcji czy Issa p. Turcji. Dodatkowo, w wielu innych sprawach Trybunał potwierdzał standardy wywiedzione z wcześniejszych stanów faktycznych, dlatego praktykę w tym zakresie należy uznać za ugruntowaną i stałą Odpowiedzialność państwa za działania samozwańczego rządu nieuznawanego przez społeczność międzynarodową. Sprawa Loizidou przeciwko Turcji i sprawa Cypru przeciwko Turcji Jedną z pierwszych spraw podejmujących odpowiedzialność państwa w interesującym nas zakresie była sprawa greckiej Cypryjki Titiny Loizidou przeciwko Turcji. 10 Sprawa ta dotyczyła tureckiej inwazji na północną część Cypru, w rezultacie której skarżąca została wraz z innymi wypędzona z północnego Cypru i utraciła swój dobytek. Władze Tureckiej Republiki Północnego Cypru (TRPC), podmiotu nieuznawanego przez żadne państwo na świecie oprócz Turcji, odmawiały jej dostępu do ziemi czy nawet wypłaty odszkodowania za utracone mienie. Loizidou skierowała swoją skargę przeciwko Turcji, uznając, że ta jest bezpośrednio odpowiedzialna za uniemożliwienie jej dostępu do ziemi. Trybunał szczegółowo omówił kryterium pełnej kontroli, która musi się pojawić, aby można mówić o wykonywaniu jurysdykcji na danym terytorium. W przedmiotowej sprawie ustalił, że nie ma konieczności ustalania, czy Turcja sprawowała szczegółową kontrolę nad policją i działaniami władz północnego Cypru. Jest to oczywiste i wynika z dużej liczby wojska zaangażowanego w akcje na tym terytorium, wykonującego pełną kontrolę na tej części wyspy. Taka kontrola nakłada odpowiedzialność na podmiot za działania policji i akcje władz TRPC. Turcja powinna też zapewnić przestrzeganie praw i obowiązków wynikających z Konwencji na terytorium północnego Cypru. 11 Podsumowując, Turcję uznano za winną naruszenia Konwencji, ponieważ w pełni kontroluje terytorium północnego Cypru na skutek przeprowadzonej tam w latach 70. XX w. militarnej interwencji. Konieczność przestrzegania postanowień Konwencji wynika w tym przypadku bezpośrednio z faktu sprawowania kontroli na wyspie. Nie ma potrzeby dowodzić, jak szczegółowa była kontrola nad policją i działaniami władz, wystarczy dowiedzenie, że państwo wykonuje ogólną kontrolę nad danym terytorium. 12 W swoim kolejnym wyroku dotyczącym kwestii inwazji tureckiej i okupacji północnego Cypru, a mianowicie w sprawie Cypru przeciwko Turcji, doktryna pełnej kontroli została nieznacznie rozwinięta. W tej sprawie Cypr zarzucał Turcji naruszenie wielu postanowień Konwencji na północnym Cyprze w związku z jej interwencją zbrojną. Między innymi chodziło o wyjaśnienie kwestii zaginionych osób, utratę mienia przez wypędzonych i niemożność korzystania z niego. Trybunał uznał, że ponieważ Turcja wykonuje pełną kontrolę, jej odpowiedzialność nie może być ograniczona tylko do działań żołnierzy czy funkcjonariuszy, ale musi też być rozciągnięta na akty lokalnej administracji, która kontynuuje działania dzięki tureckiemu poparciu zbrojnemu i innemu wsparciu. 13 Jak można zauważyć, doktryna pełnej kontroli wiąże się z wykonywaniem na danym terytorium aktów władzy publicznej czy to przez wojsko, czy też podległą administrację. Pełna kontrola sprawowana przez Turcję, oznacza także, że Cypr nie mógł wykonywać na północnym Cyprze swoich obowiązków wynikających z Konwencji a mianowicie zapewnić przestrzegania praw człowieka na całym swoim terytorium Wszystkie cytowane wyroki i decyzje ETPCz można znaleźć na stronie: 4 Sprawa Loizidou p. Turcji (Zagadnienia wstępne), skarga nr 15318/89, wyrok z r., 61 i n. 5 ETPCz potwierdzał to wielokrotnie później w swoich orzeczeniach i decyzjach; por. np. decyzja w sprawie M. Pad p. Turcji, skarga nr 60167/00, wyrok z r., 52 i n. 6 Por. sprawa Soering p. Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 14038/88, wyrok z r., Por. sprawa Öcalan p. Turcji, skarga nr 46221/99, wyrok z r. 8 Por. sprawa Issa i inni p. Turcji, skarga nr 31821/96, wyrok z r. 9 Por. sprawy: Manoilescu i Dobrescu p. Rumunii i Rosji, skarga nr 60861/00, decyzja z r., 101; Mansur Pad p.turcji, skarga nr 60167/00, decyzja z r., Zob. sprawa Loizidou p. Turcji (Zagadnienia wstępne) Sprawa Loizidou p. Turcji, skarga nr 15318/89, wyrok z r., Sprawa Loizidou p. Turcji, Sprawa Cypr p. Turcji, skarga nr 25781/94, wyrok z r., Spostrzeżenia ETPCz z tych spraw potwierdzono również w innych, m.in.: sprawa Djavit An p. Turcji, skarga 20652/92, wyrok z r.,

3 2.2. Odpowiedzialność państwa za precyzyjne naloty powietrzne. Sprawa Banković i inni przeciwko Belgii i innym W sprawie wytoczonej przed Trybunałem przez rodziny zabitych w czasie bombardowania stacji Radiowo-Telewizyjnej Srbijs (RTS) 15 w Kosowie przez państwa działające z ramienia NATO, skarżący próbowali dowieść, że choć była Jugosławia nie była stroną Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, to skarżący i ich zmarli krewni podlegali jurysdykcji pozwanych państw w rozumieniu art. I Konwencji. Skarżący twierdzili, że byli objęci jurysdykcją pozwanych państw na skutek bombardowania RTS, a więc w rezultacie nalotów byli objęci kontrolą państw pozwanych. Wnioskowali, że biorąc pod uwagę rozmiar operacji powietrznej, jej logistykę kontrola wojsk Paktu nad przestrzenią powietrzną, była bliska pełnej kontroli sprawowanej przez Turcję na północnym Cyprze. Skargę uznano za niedopuszczalną, w decyzji wydanej r. Trybunał uznał, że Konwencja obowiązuje zasadniczo w kontekście regionalnym, w przestrzeni prawnej państw- -stron (espace juridique). Była Jugosławia nie była stroną Konwencji, a więc Konwencja nie mogła się do niej bezpośrednio odnosić. Jak podkreślił Trybunał EKPCz, w zamyśle jej twórców, nie miała być stosowana na całym świecie, nawet w odniesieniu do działania państw-stron. Aby uniknąć luki czy próżni w przepisach, ETPCz opowiadał się za stosowaniem Konwencji na terytorium, gdzie normalnie stosowano by Konwencję, ale z pewnych powodów się tego nie robi. 16 Z tego względu Trybunał nie doszukał się istnienia jakiegokolwiek związku jurysdykcyjnego pomiędzy osobami, które były ofiarami zaskarżonego czynu i pozwanymi państwami, a więc że (i odmówił uznania, iż) skarżący i ich zmarli krewni podlegali jurysdykcji pozwanych państw w związku z ekstraterytorialnym charakterem omawianego czynu Odpowiedzialność państwa za działania separatystów. Sprawy Ilascu i inni przeciwko Mołdawii i Rosji i Assanidze przeciwko Gruzji Sprawa Ilascu przeciwko Mołdawii i Rosji 18 dotyczyła skargi obywateli mołdawskich na to, że zostali oni aresztowani przez osoby mające insygnia wojsk rosyjskich w imieniu Republiki Naddniestrza separatystycznego reżimu na terytorium Mołdawii, m.in. za działania anty-sowieckie i przeciwko legalnej władzy Naddniestrza. Trybunał rozważając odpowiedzialność Mołdawii i Rosji przypomniał wcześniejsze ustalenia dotyczące odpowiedzialności ektraterytorialnej państwa, podkreślając, że odpowiedzialność państwa ma przede wszystkim charakter terytorialny, ale może być ograniczona, jeśli państwo nie może wykonywać władzy na swoim terytorium wskutek militarnej okupacji, aktów rebelii czy aktów innego państwa wspierającego ruchy separatystyczne na danym terytorium. 19 Państwo może być uznane za odpowiedzialne za naruszenia, jeśli wskutek akcji zbrojnych (legalnych lub nie) wykonuje pełną kontrolę nad danym terytorium, niebędącym jego terytorium państwowym. Z aktu kontroli wypływa obowiązek zapewnienia praw i obowiązków określonych w Konwencji, niezależnie od tego, czy kontrolę sprawują siły zbrojne czy podległa administracja lokalna. Państwo ponosi odpowiedzialność także za działania swoich podwładnych przekraczających swoje kompetencje, lub działających wbrew otrzymanym instrukcjom. Mołdawia nie wykonuje pełnej władzy w Naddniestrzu z powodu istniejącego tam reżimu separatystycznego. Odnośnie do odpowiedzialności Mołdawii, ETPCz ustalił, że niezależnie od braku pełnej kontroli w regionie Mołdawia ma pozytywne obowiązki, wynikające z Konwencji, aby podjąć wszelki dostępne środki dyplomatyczne, ekonomiczne, prawne i inne w celu zabezpieczenia praw i wolności określonych w Konwencji w rejonie Naddniestrza. 20 I w tym zakresie Ilascu może się domagać ochrony swoich praw i wolności przed naruszaniem ich przez separatystów wspieranych przez Rosję. Odnośnie do odpowiedzialności Rosji 21 Trybunał ustalił, że Federacja Rosyjska ponosi odpowiedzialność za bezprawne działania separatystów z Naddniestrza, jako że wspierała politycznie i militarnie utworzenie reżimu w Naddniestrzu i pomimo poźniejszego zawieszenia broni w rejonie nadal wspierała separatystów militarnie, politycznie i ekonomicznie. Zdaniem Trybunału, współpraca z nielegalnym reżimem niesie za sobą odpowiedzialność za akty tego reżimu. Ponadto, Trybunał ustalił, że bez pomocy ze strony Rosji reżim nie mógłby przetrwać. A zatem istnieje więź pomiędzy działaniem Federacji Rosyjskiej a sytuacją skarżących, a to implikuje stwierdzenie, że znajdowali się oni w zasięgu jej jurysdykcji. Podobnie przedstawia się stan faktyczny w sprawie Tengiza Assanidze przeciwko Gruzji. 22 Skarżący był burmistrzem Batumi i członkiem Rady Najwyższej w autonomicznej republice Adżarii na terytorium Gruzji. Został on oskarżony o handlowanie bronią oraz nielegalne interesy związane z finansowaniem przemysłu tytoniowego i skazany na 8 lat pozbawienia wolności. Później jednak prezydent republiki go ułaskawił, z tym że władze adżarskie nie wypuściły go na wolność. Trybunał uznał, że Gruzja ratyfikowała Konwencję w całości bez zastrzeżeń dotyczących regionu autonomicznego Adżarii, nie wskazywała również na żadne trudności związane z przestrzeganiem Konwencji w tym regionie. Adżaria jest integralną częścią Gruzji, podlega zatem jej kompetencjom i kontroli. 23 I choć można jej przypisać pewne działania, to nie ona jest odpowiedzialna w świetle Konwencji, ale Gruzja, która jest jej stroną. 24 Trybunał podkreślił, że władze Gruzji są odpowiedzialne za działania swoich podwładnych i że do kompetencji ETPCz nie należy rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy instytucjami, sądami czy politykami gruzińskimi i adżarskimi są to wewnętrzne sprawy państwa. W świetle Konwencji to Gruzja jest odpowiedzialna za naruszenia, i to ona ma za nie odpowiadać Odpowiedzialność państwa za działania poza granicami jego terytorium: sprawa Issa i inni przeciwko Turcji W sprawie Issa i inni przeciwko Turcji 25 ETPCz rozpatrywał sprawę irackich pasterek, które wypasając owce w rejonie północnego Iraku, zostały zatrzymane przez tureckich żołnierzy. 15 Vlastimir i Borka Banković, Živana Stojanović, Mirjana Stoimenovski, Dragana Joksimović i Dragan Suković p. Belgii, Czechom, Danii, Francji, Niemcom, Grecji, Węgrom, Islandii, Włochom, Luxemburgowi, Niderlandom, Norwegii, Polsce, Por tugalii, Hiszpanii, Turcji i Zjednoczonemu Królestwu (dalej jako Banković i inni przeciwko Belgii), skarga nr 52207/99, decyzja z r. 16 Banković i inni p. Belgii, Banković i inni p. Belgii, Sprawa Ilascu i inni p. Mołdawii i Rosji, skarga nr 48787/99, wyrok z r. 19 Ilascu i inni p. Mołdawii i Rosji, 314 i n. 20 Sprawa Ilascu i inni p. Mołdawii i Rosji..., Sprawa Ilescu i inni p. Mołdawii i Rosji..., Sprawa Assanidze p. Georgia, skarga nr 71503/01, wyrok z r. 23 Sprawa Assanidze p. Georgia..., Sprawa Assanidze p. Georgia..., Sprawa Issa i inni p. Turcji, skarga nr 31821/96, wyrok z r. 32

4 Kobietom nakazano się oddalić, mężczyźni zostali zmuszeni do pozostania z żołnierzami, a ponieważ nie powrócili, kobiety rozpoczęły poszukiwania. Mężczyzn odnajdowano w kolejnych dniach, wszyscy byli zabici, mieli rany po postrzałach, odcięte języki, genitalia, wydłubane oczy. Turcja potwierdziła, że w okolicy prowadziła operacje wojskowe, ale oddalone o 10 km od miejsca, które wskazały skarżące. Trybunał potwierdzając wnioski płynące ze sprawy Loizidou powtórzył, że Konwencja nie może być ograniczona do terytorium państw-stron i w wyjątkowych sytuacjach jurysdykcja państwa może rozciągać się poza jego terytorium. 26 Jednak zaznaczył, że w przeciwieństwie do stanu faktycznego ze sprawy Loizidou w sprawie Issa i inni wojska tureckie nie kontrolowały terytorium północnego Iraku, przeprowadzały tam jedynie akcje militarne. Trybunał nie wykluczył jednak możliwości, że w rezultacie akcji zbrojnych Turcja wykonywała czasowo pełną kontrolę na określonym terytorium północnego Iraku. Gdyby udowodniono, że pokrzywdzeni przebywali właśnie na tym określonym terytorium należałoby uznać, że znajdowali się w zasięgu jurysdykcji tureckiej. 27 Sprawę pasterek odrzucono ze względów dowodowych, skarżące nie dostarczyły wystarczających dowodów na to, aby bez najmniejszej wątpliwości można było orzec, że pokrzywdzeni znajdowali się w zasięgu przestrzeni prawnej (espace juridique) Turcji Odpowiedzialność państwa za działania jego agentów poza granicami jego terytorium. Sprawy Ramirez Sanchez przeciwko Francji, Öcalan przeciwko Turcji i Isaak przeciwko Turcji W czerwcu 1996 r. Komisja ETPCz uznała za niedopuszczalną skargę Wenezuelczyka Illicha Ramireza Sancheza przeciwko Francji. 28 Skarżący został schwytany w Sudanie dzięki pomocy Sudańczyków. W jego uprowadzeniu brali udział oficerowie francuscy i do Francji przetransportowano go francuskim samolotem. Skarżący został schwytany, ponieważ podejrzewano go o przygotowanie i wykonanie zamachu terrorystycznego, który miał miejsce we Francji w 1982 r., w tej sprawie wydano nakaz aresztowania wobec Ramireza Sancheza. Ramirez Sanchez złożył skargę przeciwko Francji, ponieważ, jak argumentował, przebywał na terenie Sudanu legalnie i Francja powinna była najpierw wydać międzynarodowy nakaz aresztowania, a zatem że m.in. naruszono art. V Konwencji, ponieważ został on bezprawnie wydalony przez Sudańczyków i porwany przez Francuzów i nakaz aresztowania okazano mu dopiero po schwytaniu. Komisja uznała, że w żaden sposób nie może podjąć działań w stosunku do Sudanu, jako że ten nie jest stroną Konwencji, a więc Komisja nie ma w tym wypadku kompetencji ratione personae. Ale co istotne, Komisja uznała, że skoro skarżący został schwytany przez francuskie władze i transportowany francuskim samolotem pozostawał we władzy, a zatem w zasięgu jurysdykcji Francji, pomimo że miało to miejsce poza jej terytorium. Stwierdzenie, że państwo może być odpowiedzialne za działania swoich agentów poza jego terytorium w znacznej mierze rozwija przepisy Konwencji. Trybunał potwierdził te spostrzeżenia w sprawie schwytanego na lotnisku w Nairobi przez tureckie siły bezpieczeństwa Abdullaha Öcalana, uważanego przez Turcję za kurdyjskiego terrorystę. 29 Abstrahując od innych kwestii poruszonych w wyroku, uznał on, że skarżący od momentu aresztowania przez siły tureckie znajdował się w pełnej władzy tureckiej, a zatem w zasięgu jurysdykcji Turcji, pomimo że przebywał poza jej terytorium. Nieco bardziej skomplikowany był stan faktyczny w sprawie Isaak przeciwko Turcji, 30 ale także dotyczył działań funkcjonariuszy (oraz inaczej niż w sprawie Ramireza Sancheza czy Öcalana także osób cywilnych) poza terytorium państwa. Skarga została uznana za dopuszczalną, na razie nie rozpatrzono jej co do meritum. W sprawie tej skarżący rodzina zmarłego domagają się orzeczenia o odpowiedzialności Turcji w kontekście śmierci członka ich rodziny Anastassiosa Isaaka, która nastąpiła w strefie buforowej pomiędzy północnym i południowym Cyprem. Zmarły brał udział w pokojowej manifestacji, manifestanci z obu stron wdarli się do strefy buforowej chronionej przez ONZ. Greccy Cypryjczycy zostali zaatakowani przez uzbrojoną policję i uzbrojonych tureckich Cypryjczyków. Siły tureckie pozwoliły swoim demonstrantom na użycie broni głównie pałek. Oficerowie działający z ramienia ONZ zeznali, że policjanci tureccy brali aktywny udział w bijatyce, zeznali też, że widzieli, jak ci bili zmarłego. W wyniku poniesionych obrażeń Isaak zmarł. Skarżący domagają się uznania, że przebywał w zasięgu tureckiej jurysdykcji, i to Turcja odpowiada za jego śmierć. Trybunał przypomniał, że państwo może być odpowiedzialne za działania jego agentów (przedstawicieli) poza jego terytorium. Odpowiedzialność w tym wypadku wynika z faktu, że art. I Konwencji nie może być interpretowany w ten sposób, iż pozwala państwu dokonywać naruszeń Konwencji na terytorium innego państwa, których nie może dokonywać na swoim. Dodatkowo, zgoda państwa na naruszenia czy pobłażliwe traktowanie dokonywania naruszeń przez osoby prywatne może także powodować odpowiedzialność państwa za naruszenia Konwencji. W szczególności dotyczy to działań samozwańczych władz, które nie są uznawane przez społeczność międzynarodową. Trybunał podkreślił, że żaden z policjantów tureckich nie zrobił nic, aby zapobiec walkom, zatrzymać atak, czy pomóc ofierze. Pomimo że akt wystąpił w strefie neutralnej, ETPCz stwierdził, że zmarły znajdował się we władzy i pod pełną turecką kontrolą poprzez działania swoich przedstawicieli. A to oznacza, że zmarły był w zasięgu tureckiej jurysdykcji, i to Turcja ponosi odpowiedzialność zgodnie z Konwencją. Na tej podstawie ETPCz uznał skargę za dopuszczalną w przedmiotowej sprawie Odpowiedzialność państwa za ekstraterytorialne akty jego sił zbrojnych działających z ramienia państw niebędących stroną Konwencji: sprawa Hussein przeciwko Albanii i innym W marcu 2006 r. ETPCz odrzucił skargę Saddama Husseina złożoną przeciwko państwom europejskim biorącym 26 Sprawa Issa i inni p. Turcji..., Sprawa Issa i inni p. Turcji..., Skargę uznano za niedopuszczalną m.in. z tego powodu, że Komisja uznała, iż nie wchodzi w zakres jej kompetencji ocena o bezprawności ekstradycji zastosowanej wobec skarżącego, a jego schwytanie nie naruszyło art. 5 Konwencji. Co do innych zarzutów dotyczących naruszenia art. 3 Konwencji, to Komisja uznała, że skarżący nie dostarczył na to dostatecznych dowodów, zob. I. Ramirez Sanchez p. Francji, skarga nr 28780/95, decyzja z r., na stronie: 29 Sprawa Öcalan p. Turcji, skarga nr 46221/99, wyrok z r., Maria Isaak i inni p. Turcji, skarga nr 44587/98, decyzja z r. 33

5 udział w okupacji Iraku z ramienia Stanów Zjednoczonych. 31 Skarga została odrzucona przez Trybunał na tej podstawie, że choć Trybunał zdawał sobie sprawę, że oskarżone państwa biorą udział wraz z wojskami amerykańskimi w okupacji Iraku skarżący nie dostarczył dostatecznych dowodów winy każdego z oskarżonych państw. Nie odniósł się do militarnej odpowiedzialności żadnego z oskarżonych państw, nie wyjaśnił struktur podległości pomiędzy siłami Stanów Zjednoczonych a pozostałymi państwami i w końcu nie wskazał, które konkretnie z państw odpowiada za jego uwięzienie i aresztowanie, a więc które z państw wskutek sprawowania pełnej kontroli należy uznać za odpowiedzialne w świetle Konwencji. Trybunał uznał, że skarżący nie wykazał więzi pomiędzy swoją sytuacją a państwami oskarżonymi, więzi która wskazywałaby, że znajduje się on w zasięgu jurysdykcji któregoś z tych państw. Decyzja w sprawie Husseina powinna być na tyle oceniana krytycznie, że niedługo po jej wydaniu, Hussein został skazany na śmierć w wyniku orzeczenia Irackiego Trybunału Nadzwyczajnego i ETPCz nie uznając jego skargi niejako przyłożył rękę do jego egzekucji. 3. Podsumowanie granice ekstraterytorialnej odpowiedzialności państwa w kontekście orzecznictwa ETPCz Jak już wielokrotnie wspomniano, Konwencja zasadniczo obejmuje ochroną osoby znajdującej się na terytorium państw-stron Konwencji. Jedynie w wyjątkowych przypadkach można kompetencję tę rozszerzyć poza terytorium danego państwa. Jak wskazywano w omawianym orzecznictwie, odpowiedzialność państwa poza jego granicami jest związana z wykonywaniem przez państwo pełnej kontroli na danym terytorium bądź przez swoich agentów, przedstawicieli, policję, wojsko, czy podległe władze lokalne. Wykonywanie pełnej kontroli, co także wynika z orzecznictwa, może być tymczasowe, być rezultatem okupacji wojskowej, umowy, prośby danego państwa, 32 i taka kontrola musi być zbliżona do kontroli wykonywanej przez państwo na własnym terytorium, np. obejmuje kompetencje w zakresie działania władz publicznych. Nie będzie pełną kontrolą wykonywanie pewnych kompetencji ograniczonych w zasięgu czy w stosunku do osób. Odpowiedzialność państwa może być także związana z działaniami jego agentów poza granicami danego terytorium i wiąże się z wykonywaniem pełnej kontroli nad daną osobą poza terytorium państwa, np. na pokładzie samolotu. Ponadto, państwo, nawet w braku pełnej kontroli ma obowiązki wynikające z art. 1 Konwencji, a mianowicie ma powziąć wszelkie dostępne środki ekonomiczne, prawne i inne będące w jego kompetencji, aby zapewnić obywatelom przebywającym na jego terytorium prawa i wolności określone w Konwencji, to samo dotyczy państwa, które dokonuje okupacji. Bez względu na to, czy działania okupacyjne są legalne czy nie państwo ma obowiązek przestrzegać przepisów Konwencji. Omawiając ekstraterytorialną odpowiedzialność państw należy wspomnieć o sytuacjach referowanych przez skarżących, w których ETPCz nie znalazł podstaw, aby uznać odpowiedzialność państwa za naruszenia, które wystąpiły poza jego terytorium. Sprawy te pozwalają zakreślić granice oddziaływania Konwencji. Na przykład w kilku sprawach Trybunał podkreślił, że udział państwa w postępowaniu sądowym przeciwko niemu w innym państwie, nie sprowadza się do wykonywania jurysdykcji ekstraterytorialnej. Oznacza to, że z faktu występowania państwa jako strony w postępowaniu przeciwko niemu, na terytorium innego państwa, nie wynika wykonywanie przez to państwo pełnej kontroli na danym terytorium i państwo to nie jest zobowiązane do zapewnienia praw i wolności określonych w Konwencji na terytorium, które nie jest jego własnym. 33 Do pewnych kwestii związanych z jurysdykcją ETPCz w zakresie odpowiedzialności ekstraterytorialnej państwa należy się odnieść krytycznie. W decyzji w sprawie Banković i inni, Trybunał uznał, że precyzyjne naloty powietrzne, w wyniku których zginęli ludzie, nie rodzą odpowiedzialności za działanie w myśl Konwencji, jeśli państwo w stosunku wobec którego zastosowano naloty nie było stroną Konwencji. To rozwiązanie należy oceniać krytycznie z dwóch powodów. Po pierwsze, tworzy to szarą strefę dla dalszych działań militarnych państw- -stron Konwencji poza ich terytorium. Po drugie w sprawie Cypr przeciwko Turcji, ETPCz zdecydował się objąć jurysdykcją Turcji obszar północnego Cypru, aby, jak argumentował, nie pozostawiać luki w stosowaniu Konwencji. A zatem, decyzja o niedopuszczalności skargi Bankovicia ze względu na brak powiązania jurysdykcyjnego, to nic więcej jak pozostawianie właśnie takiej luki w stosowaniu Konwencji. Trybunał uzasadniał swoją decyzję faktem, że Konwencja nie była, w zamyśle jej twórców, aktem, który miał być stosowany na całym świecie, choć jak łatwo zauważyć była Jugosławia leży w środku Europy i Konwencja powinna się do niej odnosić, zwłaszcza że swoimi późniejszymi decyzjami ETPCz objął jurysdykcją sytuacje w krajach pozaeuropejskich, jak choćby w sprawie Öcalana. Należy pozytywnie oceniać fakt, że w sprawie Issa i inni przeciwko Turcji, ETPCz stwierdził, że państwo można uznać za odpowiedzialne za naruszenia Konwencji, nawet jeśli wykonywało pełną kontrolę na określonym terytorium tylko czasowo. Natomiast ta kwestia nie została na razie rozwinięta w dalszym orzecznictwie Trybunału, czego dowodem jest decyzja w sprawie Husseina, czyli decyzja o niedopuszczalności skargi. Czy zatem EKPCz odnosi się do działań sił zbrojnych poza granicami Rady Europy? Jak wynika z dotychczasowego orzecznictwa, Trybunał przede wszystkim orzeka o odpowiedzialności państwa na podstawie sprawowanej przez to państwo pełnej kontroli na danym terytorium, kontroli, która wiąże się z rzeczywistą obecnością przedstawicieli danego państwa na danym terytorium czy to w postaci wojsk, agentów, czy też podległej administracji lokalnej. Państwa-strony Konwencji działające na podstawie organizacji międzynarodowej (jak NATO w sprawie Banković) czy pod dowództwem innego kraju niebędącego stroną Konwencji (jak w sprawie Husseina) nie ponoszą odpowiedzialności za naruszenia Konwencji. Twórcom Konwencji nie chodziło o objęcie jej stosowaniem całego świata, ale taki skutek też zapewne jest daleki od ich ówczesnych oczekiwań. dr Karolina Wierczyńska Autorka jest wykładowcą Szkoły Europejskiej na Politechnice Gdańskiej. 31 Saddam Hussein p. Albanii, Bułgarii, Chorwacji, Czechom, Danii, Estonii, Węgrom, Islandii, Irlandii, Włochom, Litwie, Łotwie, Niderlandom, Polsce, Portugalii, Rumunii, Słowacji, Słowenii, Turcji, Ukrainie i Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 23276/04, decyzja z r. 32 Por. jak wyżej sprawy: Banković i inni p. Belgii, 71; Loizidou p. Turcji (Zagadnienia wstępne), Zob. Treska p. Albanii i Włochom, skarga nr 26937/04, decyzja z r.; Kalogeropoulou i inni p. Niemcom i Grecji, skarga nr 59021/00, decyzja z r.; McElhinney p. Irlandii i Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 31253/96, decyzja z r. 34