1. Pojęcie i gatunek literacki ewangelii 1.1. Pojęcie ewangelia Znaczenie semantyczne

Transkrypt

1 1. Pojęcie i gatunek literacki ewangelii 1.1. Pojęcie ewangelia Znaczenie semantyczne Słowo ewangelie kojarzy się z reguły z czterema księgami, opisującymi życie i działalność Jezusa Chrystusa, a które nazywamy: Ewangelią Mateusza, Marka, Łukasza lub Jana. W Nowym Testamencie słowo εὐαγγέλιον ewangelia występuje wyłącznie w liczbie pojedynczej i nie jest określeniem księgi, tylko pojęciem teologicznym. Liczba mnoga ewangelie jako nazwa czterech ksiąg pojawia się po raz pierwszy w Apologii św. Justyna ( 165 r.). W tym samym okresie św. Ireneusz mówi o jednej ewangelii w poczwórnym kształcie. W terminologii chrześcijańskiej słowo εὐαγγέλιον (ewangelia) jest zatem używane w podwójnym znaczeniu: teologicznym i literackim, jako określenie ksiąg oraz gatunku literackiego pism, które opowiadają o życiu i działalności Jezusa. Etymologia tego słowa jest prosta. Składa się ono z dwóch leksemów: εὖ dobrze i ἀγγελία posłanie, nowina, wiadomość, które razem mają znaczenie: dobra nowina. O jaką dobrą nowinę chodzi? Jaką treść semantyczną posiada to słowo? Biorąc pod uwagę środowisko, w jakim powstawały ewangelie, należy szukać znaczenia tego pojęcia w literaturze grecko-hellenistycznej oraz w starotestamentalnej (Septuaginta) i judaistycznej. Wyniki tych badań nie wystarczą jednak, aby określić pełną treść pojęcia ewangelia. Należy jeszcze zbadać, w jakim znaczeniu posługuje się tym terminem Nowy Testament: czy przejmuje on znaczenie greckie lub starotestamentalne, czy też w słowo ewangelia wkłada nowe treści. W języku greckim klasycznym słowo εὐαγγέλιον oznaczało początkowo nagrodę za dobrą wiadomość lub ofiarę dziękczynną składaną z okazji otrzymania dobrej wiadomości. W grece hellenistycznej się było ono określeniem pomyślnej wiadomości o zwycięstwie militarnym oraz występowało w terminologii związanej z kultem cesarzy. W LXX terminologia εὐαγγελίζεσθαι lub εὐαγγελίζειν oznacza: oznajmiać radosną nowinę, przychodzić z radosnym poselstwem, a εὐαγγελιζόμενος oznajmującego dobrą nowinę Znaczenie określenia ewangelia w logiach Chrystusa 1) Chrystus, głosząc Królestwo Boże, powołuje się na proroctwa starotestamentalne, a zwłaszcza na proroka Izajasza. W synagodze w Nazarecie cytuje Iz 61,1-2:

2 2 Duch Pański spoczywa na mnie, ponieważ Mnie namaścił i posłał Mnie, abym ubogim niósł dobrą nowinę (εὐαγγελίζεσθαι), więźniom głosił wolność, a niewidomym przejrzenie: abym uciśnionych odsyłał wolnymi, abym obwoływał rok łaski od Pana. Zwinąwszy księgę oddał słudze i usiadł; a oczy wszystkich w synagodze były w Nim utkwione. Począł więc do nich mówić: Dziś spełniły się te słowa Pisma, któreście słyszeli (Łk 4,18-21). W logionie tym Chrystus stwierdza, że z Jego przyjściem realizuje się proroctwo Izajasza o nadejściu Królestwa Bożego, a ewangelia, którą głosi, jest tą dawno oczekiwaną dobrą nowiną (Mt 11, 3-5). 2) W mowie eschatologicznej ewangelia oznacza tu treść kerygmy o królestwie Bożym (Mt 24, 14) Tradycja popaschalna 1) Jezus głosił Ewangelię o królestwie Bożym, natomiast Kościół pierwotny aktualizował treść Ewangelii i ubogacał ją nowymi elementami. Ślady najstarszej kerygmy pierwotnego Kościoła można odnaleźć w Dziejach Apostolskim. Przykładem może być wypowiedź Piotra z jego przemówienia z okazji chrztu setnika Korneliusza: [Bóg] posłał słowo synom Izraela, zwiastując (εὐαγγελιζόμενος) pokój przez Jezusa Chrystusa. Ten jest Panem wszystkich (Dz 10, 36). W wypowiedzi Piotra Chrystus przez swoje dzieło zbawcze stał się Panem wszystkich i centralną treścią Ewangelii. 2) W okresie popaschalnym pojęcie ewangelii wyraża jednak nie tylko treść przepowiadania, lecz określa także samo przepowiadanie: Tak i Pan rozporządził zwiastującym ewangelię z ewangelii żyć ( ). Jaka jest więc moja zapłata? Aby głosząc ewangelię bez wynagrodzenia, nie korzystać z praw, jakie daje mi ewangelia (1 Kor 9, ) Ewangelia św. Marka Określenie ewangelia występuje u Marka aż 8 razy: 1, ; 8, 35; 10, 29; 13, 10; 14, 9 i 16, 15, gdy u Mateusza tylko 4 razy, a Łukasz zupełnie je pomija. 1) W Mk 1, 1 termin ewangelia jest tytułem dzieła: Ἀρτὴ τοῦ εὐαγγελίοσ Ἰησοῦ Χριστοῦ Początek ewangelii Jezusa Chrystusa. Genetivus Jezusa Chrystusa ma dwa znaczenia: ewangelia Jezusa Chrystusa lub ewangelia o Jezusie Chrystusie. Ewangelia Marka nie tylko więc opowiada o Chrystusie, lecz jest także Jego dziełem. 2) W Mk 1, ; 13, 10; 14, 9 i 16, 15 ewangelia jest określeniem, które należy do terminologii misyjnej w środowisku hellenistycznym. Na treść tego słowa składają się następujące aspekty: przepowiadanie Chrystusa i Kościoła jest dobrą nowiną od Boga; obecność królestwa Bożego w osobie i działalności Jezusa Chrystusa jako przedmiot przepowiadania, uniwersalny charakter Ewan-

3 3 gelii, która jest skierowana do wszystkich ludzi i postuluje wiarę oraz nawrócenie. 3) W dwóch logionach Jezusa w drugiej Ewangelii pojawia się zwrot z powodu Mnie i ewangelii (Mk 8, 35; 10, 29). W ten sposób następuje utożsamienie Chrystusa z Jego Ewangelią. Głoszona przez Kościół i spisana w Kościele ewangelia uobecnia osobę, słowa i dzieła Jezusa Chrystusa, a księga ewangelii nie tylko przekazuje treść zbawczego orędzia Jezusa, lecz jest jednym ze sposobów Jego obecności w Kościele. Dlatego księga ewangelii jest w Kościele przedmiotem kultu, otacza się ją szczególną czcią, okadza, kładzie na ołtarzu, uroczyście wynosi, a jej proklamacji towarzyszą zapalone świece Gatunek literacki ewangelii Pojęcie gatunku Gatunek literacki jest kategorią podrzędną w stosunku do rodzaju literackiego. Przez gatunek literacki rozumie się zespół intersubiektywnie istniejących reguł, określający budowę poszczególnych dzieł literackich. Gatunek literacki określa sposób komponowania dzieła i jest istotnym elementem komunikacji literackiej. Gatunki literackie ulegają w procesie historii przeobrażeniu zarówno w zakresie swojej struktury, jak i funkcji. Jednak każdy gatunek posiada pewne cechy stałe, które nie podlegają zmianom i pozwalają go zidentyfikować na różnych etapach jego rozwoju. Warunkiem funkcjonowania gatunku literackiego jest jego właściwe odczytanie przez czytelników. Dokładne określenie gatunku literackiego jest dla odbiorcy wskazówką, jak należy odczytywać i rozumieć dany tekst literacki Próba określenia gatunku literackiego ewangelii Oceniając wyniki współczesnych badań nad ewangeliami należy stwierdzić, że historia literatury nie potrafi wskazać gatunku literackiego, który całkowicie przypominałby ewangelie. Porównywanie ewangelii z różnymi typami tekstów starożytnych pokazuje jednak, że ewangelie najbardziej zbliżają się do biografii hellenistycznej. W obydwu rodzajach tekstów zauważa się następujące cechy wspólne: 1) łączenie elementów historycznych i biograficznych z celami kerygmatycznymi; 2) ukazywanie najbardziej typowych, charakterystycznych cech bohatera oraz najważniejszych wydarzeń z jego życia; 3) brak systematycznego i chronologicznego przedstawienia rozwoju bohatera; 4) posługiwanie się elementami mitycznymi, kultowymi, czy apologetycznymi jako środkami literackimi.

4 4 2. Geneza ewangelii 2.1. Etapy historyczne i literackie Podstawowym źródłem ewangelii synoptycznych jest życie i nauczanie Jezusa Chrystusa. Jezus nie zostawił jednak po sobie żadnych pism, ani też nikt z Jego słuchaczy nie notował Jego słów oraz nie opisywał wydarzeń z Jego życia i działalności. Tego rodzaje pisma pojawiły się wiele lat później. Do ukazania się pierwszych pisemnych relacji o słowach i czynach Jezusa Chrystusa ewangelia była przepowiadana ustnie. Redakcja ewangelii ma więc za sobą długi okres formowania się. Pierwszą informację na ten temat podaje Łukasz, który wymienia cztery etapy powstawania ewangelii, jak ilustruje to następujący schemat: I. Wydarzenie (źródło ewangelii) II. Świadectwo Kościoła (przekaz) III. Redakcja (ewangeliści) IV. Aktualizacja Wielu usiłowało uporządkować opowiadanie o dokonanych wśród nas sprawach (Łk 1, 1). Jak to przekazali nam ci, którzy od początku byli naocznymi świadkami i sługami słowa (Łk 1, 2). Wydało się i mnie [stosownym] wszystko po kolei starannie prześledzić i opisać ci (Łk 1, 3). Dostojny Teofilu, abyś został o nich pouczony i poznał niezawodność tych słów (Łk 1, 1-4). Badania genezy ewangelii obejmują trzy pierwsze etapy, czyli: 1) życie i słowa Jezusa (źródło ewangelii); 2) przepowiadanie Kościoła popaschalnego, czyli tradycję; 3) ostateczną redakcję ewangelii. Natomiast czwartym okresem, czyli aktualizacją, zajmuje się hermeneutyka biblijna, która ma na uwadze cele praktyczne, kerygmatyczne Jezus Chrystus jako źródło Ewangelii Podstawowym źródłem ewangelii jest Jezus Chrystus, Jego osoba, życie i działalność. Dysponujemy dziś jednak ewangeliami, które są rezultatem ostatniego etapu długiego procesu formowania się tradycji. Aby więc odtworzyć autentyczne nauczanie Jezusa oraz wydarzenia z Jego życia i działalności, trzeba przedostać się przez te warstwy literackie i historyczne, jakie poprzedzają redakcję ewangelii. Nie jest to łatwe zadanie, gdyż poszczególne etapy tego procesu obejmują długi okresy czasu i przebiegały w zróżnicowanych warunkach, w środowiskach, które różniły się kulturą i mentalnością oraz problemami, jakie Kościół pierwotny musiał doraźnie rozwiązywać. Dotarcie do historycznych

5 5 słów i czynów Jezusa utrudnia też fakt, że Chrystus mówił po aramejsku, a ewangelie zostały zredagowane po grecku. Powstaje więc pytanie: Czy wychodząc od ewangelii kanonicznych można dojść do autentycznych słów (ipsissima verba) i czynów (ipsissima facta) Jezusa? Czy obraz Chrystusa przekazany przez ewangelistów odpowiada prawdzie historycznej, czy też jest tylko wyrazem wiary pierwotnego Kościoła? Otóż możliwość dotarcia do historycznego Jezusa gwarantują trzy fakty: 1) tworzenie się tradycji przedpaschalnej w gronie uczniów Jezusa; 2) oryginalność słów i czynów Jezusa; 3) aramejskie podstawy języka i stylu ewangelii synoptycznych Tradycja przedpaschalna Opowiadanie o działalności Chrystusa rozpoczynają ewangeliści od faktu powołania pierwszych uczniów, którzy będą świadkami Jego słów i czynów. Marek i Mateusz umieszczają opis powołania uczniów zaraz po sumarycznym przedstawieniu pierwszego wystąpienia Jezusa (Mk 1, 16-20; Mt 4, 18-22; por. Łk 5, 1-11). Z grupy tych uczniów, którzy stale Jezusowi towarzyszyli, byli świadkami Jego nauczania i czynów, wybiera On dwunastu. Opis ukonstytuowania grupy Dwunastu podają wszyscy synoptycy (Mk 3, 13-19; Mt 10, 1-4; Łk 6, 12-16; por. Dz 1, 13). Wspólne przebywanie z Chrystusem wraz z innymi apostołami daje gwarancję autentycznego świadectwa o życiu i nauczaniu Jezusa. Apostołowie są tego świadomi i często powołują się na fakt, że byli naocznymi świadkami wydarzeń, które przekazują w swoim przepowiadaniu. Kiedy po zdradzie Judasza apostołowie wybierali jego następcę, to Piotr powiedział w swoim wystąpieniu, że powinien to być jeden z tych, którzy towarzyszyli nam przez cały czas, kiedy Pan Jezus przebywał z nami, począwszy od chrztu Janowego aż do dnia, w którym został wzięty od nas do nieba, stał się razem z nami świadkiem Jego zmartwychwstania (Dz 1, 21-22). Również w mowie w dzień Pięćdziesiątnicy (Dz 2, 32; por. 3, 15) oraz w mowie wygłoszonej w domu setnika Korneliusza, po jego nawróceniu (Dz 10, 39), Piotr stwierdza, że apostołowie są naocznymi świadkami życia i działalności Chrystusa. Na osobiste doświadczenie i znajomość zarówno czynów, jak i nauczania Chrystusa powołuje się bardzo wyraźnie autor Pierwszego Listu św. Jana: Co było od początku, co usłyszeliśmy, co zobaczyliśmy naszymi oczyma, co ujrzeliśmy i [czego] ręce nasze dotykały, o Słowie życia ( ) i zobaczyliśmy, i świadczymy, i oznajmiamy wam ( ), co zobaczyliśmy i usłyszeliśmy, głosimy również i wam (1 J 1, 1-3). Pomiędzy przedpaschalną i popaschalną wspólnotą uczniów Jezusa istnieje zatem nieprzerwana ciągłość, która stanowi gwarancję dotarcia przez ewangelie synoptyczne do autentycznego nauczania i do prawdziwego obrazu Chrystusa oraz Jego nauczania.

6 6 Dodatkowym argumentem potwierdzającym autentyczność tradycji przedpaschalnej jest sposób jej przekazywania. Otóż w Palestynie przekazywano tradycję ustną metodą pamięciową. W tym celu zostały wypracowane rozmaite metody mnemotechniczne, ułatwiające zapamiętanie tekstu. Do takich najbardziej popularnych środków mnemotechnicznych należało stosowanie rymu i rytmu oraz rozmaitych figur stylistycznych, jak: aliteracja, chiazmy, inkluzje, paralelizmy, schematy liczbowe itp Oryginalność słów i czynów Jezusa Kryterium oryginalności (zwane także criterion of dissimilarity), przyjmuje zasadę, że te słowa i czyny Jezusa należy uważać za autentyczne, które nie posiadają żadnych paralel ani w Starym Testamencie, ani w judaizmie, ani też w Kościele pierwotnym. Na oryginalność nauki i czynów Chrystusa zwrócili już uwagę Jego świadkowie i słuchacze. Opowiadanie Marka o pierwszym wystąpieniu Jezusa w synagodze w Kafarnaum kończy się refleksją słuchaczy, którzy zdumieli się tak, że jeden drugiego pytał: «Co to jest? Nowa jakaś nauka z mocą» (Mk 1, 27). Przykładem oryginalności w postępowaniu Chrystusa jest Jego stosunek do grzeszników. Jezus odnosił się do nich ze zrozumieniem i miłosierdziem, na skutek czego nazwano Go żarłokiem i pijakiem, przyjacielem celników i grzeszników (Łk 7, 34). Kiedy powołał On do swego grona celnika Lewiego w Kafarnaum i następnie przybył na ucztę do jego domu, do której zasiedli wraz Jezusem liczni celnicy i grzesznicy (Mk 2, 15 i par.), wywołało to ogólną konsternację i zgorszenie uczonych w Piśmie i faryzeuszów (Mk 2, 16). Oburzenie faryzeuszy bierze się stąd, że zarówno Tora (Kpł 10, 10), jak i pielęgnowana przez nich tradycja nakazywały absolutną separację grzeszników od sprawiedliwych. W scenie namaszczenia Jezusa przez jawnogrzesznicę podczas uczty, faryzeusz, który Go zaprosił, także wyraża swoje zgorszenie: Ten, gdyby był prorokiem, poznałby, kim i jaka [jest ta] kobieta, że jest grzesznicą (Łk 7, 39). Jezus uzasadnia swoje postępowanie wobec grzeszników nową interpretacją tekstów Starego Testamentu (np. Oz 6, 6 w Mt 9, 13) oraz ilustruje przypowieściami o miłosierdziu Boga, który przebacza grzesznikom i powołuje ich do swego królestwa (Mt 18, ; Łk 15). Jest to nowy, oryginalny i całkowicie obcy środowisku semickiemu rys działalności Chrystusa. Innym przykładem są słowa Chrystusa wypowiedziane nad chlebem i winem podczas Ostatniej Wieczerzy: «Bierzcie, jedzcie, to jest Ciało Moje». I wziąwszy kielich, i dzięki uczyniwszy dał im, mówiąc: «Pijcie z niego wszyscy, to jest bowiem Krew Moja» (Mt 26, i par.). Idea spożywania ciała i krwi jest nie do pogodzenia z mentalnością semicką i nie ma absolutnie żadnych paralel w Starym Testamencie, czy też w judaizmie. Dobrym komentarzem do tych słów jest przekazana przez Jana mowa Chrystusa w synagodze w Kafarnaum o chlebie, którym jest On sam, oraz reakcja na nią słuchaczy. Kiedy Jezus powiedział: «Chlebem, który ja wam dam, jest Moje Ciało» ( ), zaczęli się oni

7 7 sprzeczać między sobą, mówiąc: «Jak może On dać nam swoje Ciało do spożycia?» (J 6, 51b-52). O dosłownym rozumieniu tych szokujących Judejczyka słów świadczy fakt, że wielu odeszło, nawet spośród uczniów Jezusa (J 6, 66), a mimo to nie skorygował On sensu swojej wypowiedzi Przekazywanie ewangelii Istnienie tradycji ustnej potwierdza prolog Łukasza (Łk 1, 1-4) oraz zakończenie Ewangelii św. Jana (J 21, 25). Zasadniczą treść tej ustnej archaicznej kerygmy formowanej przez apostołów, świadków wydarzeń przedpaschalnych, tworzą słowa i czyny Jezusa, a przede wszystkim opowiadanie o Jego śmierci i zmartwychwstaniu. Przykładami najstarszego przepowiadania są mowy apostołów w Dziejach Apostolskich. Św. Piotr w pierwszym wystąpieniu w dzień zesłania Ducha Świętego tak formułuje kerygmat o Chrystusie: Jezusa Nazarejczyka, męża, którego posłannictwo Bóg potwierdził wam niezwykłymi czynami, cudami i znakami, jakich Bóg przez Niego dokonał wśród was, o czym sami wiecie, tego męża, który z woli postanowienia i przewidzenia Bożego został wydany, przybiliście rękami bezbożnych do krzyża i zabiliście. Lecz Bóg Go wskrzesił (Dz 2, 22-24). Podobne elementy zawiera druga mowa Piotra, wygłoszona po uzdrowieniu chromego: Bóg (...) wsławił Sługę swego Jezusa, wy jednak wydaliście Go i zaparliście się Go przed Piłatem ( ). Zabiliście dawcę życia, ale Bóg wskrzesił Go z martwych, czego my jesteśmy świadkami (Dz 3, 13-15). Na fakcie śmierci i zmartwychwstania Chrystusa koncentrują się również: przemówienie Szczepana (Dz 7, 52-53), przemówienie Piotra po chrzcie setnika Korneliusza (Dz 10, 36-40), mowa Pawła na Areopagu w Atenach (Dz 17, 31) i przed królem Agryppą (Dz 26, 23). Przepowiadanie apostołów sięga historycznych korzeni, lecz nie jest reporterskim odtworzeniem wydarzeń, kroniką, czy fotografią. Słowa i czyny Jezusa są przekazywane w pełniejszym, głębszym rozumieniu, dzięki przeżyciu wydarzeń paschalnych oraz światłu Ducha Świętego. Wyraźnie stwierdza to czwarta Ewangelia w związku z wypowiedzią Jezusa po oczyszczeniu świątyni: «Zburzcie tę świątynię, a Ja w trzech dniach wzniosę ją na nowo». ( ) On zaś mówił o świątyni swego ciała. Gdy zmartwychwstał, przypomnieli sobie uczniowie Jego, że to powiedział, i uwierzyli Pismu i słowu, które wypowiedział Jezus (J 2, 19-22). Uczniowie nie rozumieli także sensu uroczystego wjazdu Chrystusa do Jerozolimy: Ale, gdy Jezus został uwielbiony, wówczas przypomnieli sobie, że to o nim było napisane (J 12, 16). Fakty z życia Chrystusa oraz Jego słowa były w okresie popaschalnym nie tylko pełniej i głębiej rozumiane, lecz także reinterpretowane. Przykładem może być pierwsza mowa św. Piotra w dzień zesłania Ducha Świętego. Św. Piotr interpretuje w niej śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa w świetle Ps 16, Interpretację wprowadza zwrot: Ponieważ Dawid mówi o Nim (Dz 2, 24-28).

8 8 Na ślady reinterpretacji najstarszego kerygmatu o śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa wskazują także dwie wypowiedzi w l Kor 15: zgodnie z zapowiedzią Pisma (l Kor 15, 3b. 4b) oraz Chrystus umarł za nasze grzechy (l Kor 15, 3). Wpływ na formę i treść ustnej tradycji pierwotnego Kościoła oraz na jego refleksję popaschalną wywierały uwarunkowania życiowe środowiska, sytuacja społeczno-kulturalna, aktualna problematyka wspólnot, słowem: to wszystko, co współczesna biblistyka rozumie pod pojęciem Sitz im Leben. Na Sitz im Leben ustnej tradycji składały: życie liturgiczne, kerygmat misyjny i katecheza, zwłaszcza katecheza chrzcielna, poszukiwanie wskazań etycznych i nowych rozwiązań problemów pierwszych wspólnot kościelnych Redakcja Ewangelii W ostatnim okresie ustnego przekazu ewangelicznej tradycji pojawiają się pierwsze zbiory pisemne. Do ich redakcji zostały wykorzystane gatunki literackie, które występowały już w tradycji ustnej. Uczeni dopatrują się śladów takich kompozycji w różnych kompleksach tekstów w ewangeliach synoptycznych, jak na przykład w Mk 2, 1 3, 6; 4, 1-34; 4, 35 6, 32; 10, Nie jest jednak łatwo wykazać, że wszystkie te zbiory czynów, czy logiów Jezusa pochodzą z tradycji przedliterackiej, a nie od ewangelisty. Współcześnie przyjmuje się więc tylko dwa bloki tekstów jako pewne ślady tradycji przedliterackiej: historię męki Chrystusa i zbiory Jego logiów u Mateusza i Łukasza. Źródłem dla autorów ewangelii synoptycznych była zarówno tradycja ustna, jak i pisemne przekazy, z których wybierali oni selektywnie pewne partie. Uporządkowanie tego materiału, forma redakcji, powiązanie z kontekstem jest już rezultatem własnych koncepcji teologicznych i literackich. Zasadniczy wpływ na redakcję miały sytuacje Kościołów, w których żyli ewangeliści i do których adresowali swoje dzieła. Wkład własny ewangelisty najbardziej uwydatnia się: w słownictwie, stylu i doborze rodzajów literackich; w strukturze dzieła, w ideach teologicznych. Wprawdzie ewangelie synoptyczne mają ogólnie podobną budowę, opartą o schemat geograficzny, to jednak każda z nich ma własną architekturę teologiczną. Na przykład Ewangelia Marka ukazuje dwie idee kompozycyjne: stopniowe objawianie się Jezusa w różnych środowiskach oraz paralelnie do tego reakcje wiary i niewiary. Mateusz znowu zgrupował logia i czyny Jezusa w duże bloki, a Łukasz koncentruje budowę swojej Ewangelii wokół idei Jerozolimy. Każdy z ewangelistów ma też własne, ulubione idee teologiczne, w aspekcie których redaguje materiał przejęty z tradycji. Na przykład dla Marka centralną ideą jest przedstawienie Jezusa jako Syna Bożego. Od niej zaczyna swoją Ewangelię (Mk 1, 1) i doprowadza do punktu kulminacyjnego w wyznaniu setnika pod krzyżem (Mk 15, 39). Dla Mateusza Jezus jest przede wszystkim Mesjaszem, nowym Mojżeszem i Prawodawcą, dla Łukasza zaś Zbawicielem.

9 9 W Ewangelii Mateusza dominuje idea sprawiedliwości, wypełnianie woli Boga i miłosierdzie, u Łukasza modlitwy i radości. Ewangeliści reinterpretują materiał tradycji, dodają własne refleksje, lecz nie deformują przez to ani osoby, ani też orędzia Jezusa, gdyż ich pracy redakcyjnej towarzyszy asystencja Ducha Świętego. Ewangelie odzwierciedlają sytuacje życiowe ewangelistów oraz ich Kościołów. Autorzy ewangelii żyli problemami i potrzebami zarówno swoich Kościołów, jak i tych, do jakich adresowali swoje dzieła. Marek, pisząc do Kościoła w Rzymie, wyeksponował ideę Jezusa jako Syna Bożego, gdyż w środowisku adresatów jego Ewangelii była bardzo popularna idea cesarza jako boga. Największe znaczenie nadaje też wyznaniu setnika pod krzyżem, gdyż w Rzymianie liczyli się ze słowem oficera rzymskiego. Mateusz znowu, kierując swoje dzieło do judeochrześcijan, korzysta więcej niż pozostali synoptycy z tekstów Starego Testamentu, a w Kazaniu na Górze szczegółowo przedstawia nową interpretację Prawa (Mt 5 7). Wprowadza do opisu chrztu Chrystusa dialog pomiędzy Chrystusem i Janem Chrzcicielem (Mt 3, 14-15), gdyż wśród judeochrześcijan palestyńskich był wciąż jeszcze żywy kult osoby Jana Chrzciciela. Relacje ewangelistów nie są historią we współczesnym znaczeniu, nie przekazali oni nauczania i czynów Jezusa w formie kronikarskiej, lecz w formie kerygmy, przepowiadania. Ewangelie służyły przede wszystkim umacnianiu wiary, rozszerzaniu się Kościoła i porządkowaniu życia chrześcijańskiego, zgodnie z nauczaniem i wolą Chrystusa. Mimo tej formy, przekaz ewangelii wyraża istotną prawdę i daje autentyczny obraz Jezusa Chrystusa. 3. Problem synoptyczny 3.1 Określenie problemu synoptycznego Ewangelie Mateusza, Marka i Łukasza mają wiele wspólnych cech literackich. Są one wprawdzie pod wieloma względami podobne do Ewangelii św. Jana, ale podobieństwa do czwartej Ewangelii nie są tak wymowne, jak pomiędzy nimi. Ze względu na te podobieństwa trzy pierwsze ewangelie nazwano ewangeliami synoptycznymi od greckiego słowa σύνουις spojrzenie obejmujące całość; przedstawienie czegoś w taki sposób, aby można to ogarnąć jednym spojrzeniem 1. Dlatego zestawia się je obok siebie, co daje możliwość ogarnięcia ich jakby jednym rzutem oka. Wzajemne zbieżności pomiędzy ewangeliami synoptycznymi są bardzo dobrze widoczne, gdy zestawi się teksty Marka: 1, 40-45; 8, 34 9, 1; 11, 27-33; 13, 5-8 z tekstami paralelnymi Mateusza i Łukasza. Podobieństwa dotyczą: struktury ogólnej, kolejności fragmentów, identycznych słów i zwrotów. Obok tych podobieństw istnieją także różnice w układzie 1 Od słów: σσν + ὁράφ dostrzegać coś jednym spojrzeniem.

10 10 treści, w kolejności wydarzeń i opisach okoliczności przytaczanych faktów oraz w redakcji tych samych słów Chrystusa. Wyjaśnienie istniejących podobieństw i różnic pomiędzy Mk, Mt i Łk nazywa się problemem synoptycznym Układ treści i kolejność fragmentów We wszystkich trzech ewangeliach synoptycznych zauważa się podobną strukturę: działalność Jana Chrzciciela kuszenie i chrzest Jezusa działalność w Galilei podróż do Jerozolimy działalność w Jerozolimie męka i śmierć wydarzenia paschalne. Obok większości materiału wspólnego, każdy z synoptyków ma swój własny i wyłączny materiał (Mt ma 330 wierszy własnych, Mk 28, Łk 531). Uwagę zwraca także kolejność niektórych fragmentów. Na przykład wszyscy synoptycy opowiadają w tej samej kolejności o uzdrowieniu paralityka, powołaniu celnika Lewiego (Mateusza), o uczcie Jezusa z celnikami i o jego dyskusji na temat postu (Mk 2,1-22; Mt 9,1-17; Łk 5,17-39). Ewangeliści nie zachowują jednak zawsze ten sam porządek, często przerywają tok opowiadania, włączając swój własny materiał Identyczność słownictwa Na przykład słowa o odpuszczeniu grzechów, skierowane do paralityka (Mk 2,10-11 i par.), logion o ocaleniu lub utracie życia dla Jezusa (Mk 8,35; Mt 16,25; Łk 9,24), wzmianka o prośbie Józefa z Arymatei o wydanie mu ciała Jezusa (Mk 15,43; Mt 27,58; Łk 23,52), identyczne cytowanie tekstów Starego Testamentu (Mk 1,3; Mt 3,2; Łk 3,4). Często jednak w opisach tych samych wydarzeń i wypowiedzi Jezusa synoptycy posługują się różnym słownictwem. Przykładem może być tekst Ojcze nasz (Mt i Łk), czy słowa ustanowienia Eucharystii Próby wyjaśnienia problemu synoptycznego Hipoteza tradycji ustnej Według tej teorii zgodności należy tłumaczyć wspólną tradycją ustną, a różnice odmiennym Sitz im Leben poszczególnych środowisk. Hipoteza ta nie tłumaczy jednak niektórych zgodności literackich.

11 Hipoteza ewangelii pierwotnej (Urewangelii) Podstawę tej hipotezy stanowi założenie, że wspólnym źródłem trzech ewangelii synoptycznych był jeden tekst hebrajski lub aramejski, który zawierał cały opis życia Jezusa. Poszczególne ewangelie są niezależnymi tłumaczeniami tego semickiego źródła. Hipoteza ta słusznie zauważa, że redakcję ewangelii kanonicznych poprzedza tradycja i źródła, lecz nie tłumaczy ona literackiej zależności synoptyków, skoro niezależnie tłumaczyli źródło hebrajskie, czy aramejskie Hipoteza wzajemnego korzystania Poprzednie teorie zakładały, że pomiędzy synoptykami nie było żadnej literackiej zależności. Tymczasem zbieżności pomiędzy trzema pierwszymi ewangeliami są tak duże, że absolutnie nie można pominąć wzajemnych literackich kontaktów. Zauważał je zresztą już św. Augustyn. Hipoteza zależności wychodzi więc z założenia, że autorzy ewangelii korzystali wzajemnie ze swoich dzieł, czyli byli od siebie literacko zależni. Teoria ta posiada różne warianty w zależności od tego, jaką kolejność ewangelii przyjmują poszczególni uczeni. Najwięcej zwolenników miały trzy warianty tej teorii: Mt Mk Łk; Mt Łk Mk i Mk Mt Łk Teoria dwóch źródeł Mateusz i Łukasz korzystali z dwóch źródeł, a mianowicie z ewangelii Marka oraz z drugiego źródła, które zaginęło. Za materiał tego nieznanego źródła przyjęto hipotetycznie wspólny materiał Mateusza i Łukasza, jakiego nie posiada Marek. Są to zasadniczo sentencje i mowy, czyli logia Chrystusa. Przyjęto je skrótowo oznaczać literą Q od niemieckiego słowa Quelle (źródło). Nie wyjaśnia to jednak do końca problemu synoptycznego. Obydwaj synoptycy posiadają jeszcze materiał własny, czyli dostępny tylko Mateuszowi, czy tylko Łukaszowi. Bliższe określenie tego materiału nie jest możliwe. Prawdopodobnie nie należy tu mówić o źródłach, lecz o różnych ośrodkach tradycji. Większość materiału własnego synoptyków pochodzi z tradycji ustnej, natomiast część może pochodzić ze źródła Q, z którego synoptycy swobodnie korzystali i to, co jeden opuścił, drugi mógł wprowadzić do swojej ewangelii. Źródło własne Mk Q Źródło własne Mt Łk Schemat teorii dwóch źródeł

12 Za twierdzeniem, że Ewangelia Marka posłużyła jako źródło dla Mateusza i Łukasza, przemawiają następujące argumenty: porządek perykop u synoptyków oraz językowe i rzeczowe poprawki dokonane przez Mateusza i Łukasza w materiale Marka. Wszyscy synoptycy przyjęli identyczną makrostrukturę, której podstawą jest geograficzny rozkład życia i działalności Jezusa. Schemat ten wypełnia jednak Mateusz i Łukasz w nieco odmienny sposób. Mateusz i Łukasz przewyższają Marka w bogactwie i doborze słownictwa oraz w poprawności języka. Wielokrotnie korygują i wygładzają prosty, popularny język Marka. Mocniejszym argumentem, przemawiającym za pierwszeństwem Marka, są rzeczowe korekty dokonane przez synoptyków w jego tekście. 12