III etap edukacyjny: klasa I-III gimnazjum /przedmiot uzupełniający/

Transkrypt

1 Tomasz Piotr Daczko ROZKŁAD MATERIAŁU ZAJĘĆ ARTYSTYCZNYCH I WYMAGANIA EDUKACYJNE Warsztaty retoryczne i recytatorskie III etap edukacyjny: klasa I-III gimnazjum /przedmiot uzupełniający/

2 R E T O R Y K A Wprowadzenie Sztuka układania i wygłaszania tekstów jest ważną składową umiejętności poprawnego i skutecznego posługiwania się językiem polskim tym ważniejszą, że mającą przełożenie praktyczne na funkcjonowanie w różnych dziedzinach życia. Ma wpływ na sukces szkolny ucznia, jego dalszą drogę edukacji, życie zawodowe. Jest niezbędna w wielu sytuacjach oficjalnych i prywatnych. Nowa podstawa programowa docenia wagę umiejętności przemawiania i otwiera różne drogi realizowania poświęconych jej zajęć w szkole. Retoryka i szereg implikujących ją kompetencji stanowią wspólną płaszczyznę kształcenia literacko-kulturowego i językowego oraz obligują nauczyciela i ucznia do bezpośredniego stosowania zdobytej wiedzy w praktyce językowej; wiążą umiejętności odbioru wypowiedzi z umiejętnościami tworzenia tekstów własnych. W ramach omawianych zajęć uczniowie powinni zyskać podstawowe wiadomości o retoryce jako sztuce pięknego wysławiania się i wygłaszania, jej korzeniach (bo przecież należy do naszego dziedzictwa kultury), zasadach, najważniejszych środkach stylistycznych i językowych. Opracowanie przemówienia jest złożoną procedurą, obejmującą sformułowanie problemu, poszukiwanie, ocenianie i przetwarzanie informacji, komponowanie wystąpienia, a wreszcie efektowne jego wygłoszenie. Poznawanie zasad retoryki i właściwych jej środków następuje przez kontakt z tekstami literackimi i publicystycznymi poddawanymi analizie i interpretacji, a także przez tworzenie wypowiedzi własnych: budowanie na wskazany temat, występowanie przed publicznością, a także uczestniczenie w dyskusjach i debatach (bo głos w dyskusji jest sprawdzianem skuteczności argumentowania i przekonywania). Nauczyciel prowadzący zajęcia dokona wyboru tekstów dawnych i współczesnych, będących wybitnymi lub charakterystycznymi przykładami oratorstwa różnych czasów oraz wspólnie z uczniami zaplanuje tematykę przygotowywanych przez nich. Przewidywane efekty zajęć: na zajęciach poświęconych retoryce uczniowie zyskają wiedzę i szczegółowe umiejętności składające się na ogólną kompetencję sprawnego posługiwania się językiem polskim; będą wiedzieć, czym jest retoryka, co stanowi jej przedmiot i do czego może być przydatna dzisiaj. W zakresie umiejętności odbioru wypowiedzi uczniowie będą: znać przynajmniej kilku najsłynniejszych mówców od starożytności aż po czasy współczesne i fragmenty ich (tematyka, skuteczność itp.); wiedzieć, jaki jest związek retoryki z demokracją; określać funkcje tekstu (informatywną, ekspresywną, impresywną, perswazyjną i poetycką); wskazywać środki językowe i stylistyczne (w tym retoryczne) decydujące o perswazyjności tekstu; rozpoznawać i oceniać różne typy perswazji (przekonywanie, nakłanianie, pobudzanie, propaganda, agitacja, reklama; perswazja uczciwa i nieuczciwa);

3 odróżniać perswazję od manipulacji; rozróżniać rodzaje argumentów (logiczne, rzeczowe i emocjonalne; uczciwe i nieuczciwe); rozpoznawać podstawowe chwyty erystyczne; rozpoznawać rodzaj mowy (np. osądzająca, uzasadniająca, popisowa; przemówienie okolicznościowe, np. toast, gratulacje, powitanie, laudacja, kondolencje, mowa pogrzebowa itp.) i określać właściwe dla niego środki; określić tezę przemówienia i temat (przedmiot) toczącej się dyskusji; wiedzieć, na czym polega kultura dyskusji (przemawiania) i krytycznie oceniać wykroczenia przeciw niej. W zakresie umiejętności tworzenia wypowiedzi uczniowie będą: zabierać głos w różnych rodzajach dyskusji (debata szkolna, burza mózgów, panel, forum itp.); jasno formułować myśli i budować tezy swoich wystąpień; popierać je uczciwymi argumentami; stosować słownictwo i frazeologię obowiązujące w kulturalnej dyskusji; budować wypowiedzi argumentacyjne na wskazane tematy: poprawnie skomponowane, we właściwej formie gatunkowej, z wykorzystaniem właściwych środków stylistycznych i językowych, poprzedzone gruntowną analizą tematu, z wykorzystaniem znalezionych materiałów (informacji), według podstawowych zasad logiki i retoryki; cytować wypowiedzi innych z podaniem źródeł; poprawnie wymawiać i akcentować wyrazy, zdania i dłuższe odcinki tekstu; celowo i świadomie relacjonować opinie i fakty (odróżniając jedne od drugich); stosować w wypowiedziach własnych zasady stylistycznego kształtowania (mówić poprawnie, jasno, pięknie, stosownie do tematu, sytuacji i odbiorcy); poprawnie wymawiać i akcentować wyrazy i zdania stosownie do intencji wypowiedzi. W zakresie analizy i interpretacji tekstów kultury uczniowie będą: analizować przykładowe przemówienia mówców dawnych i współczesnych (tzn. wskazywać tezę, argumenty, chwyty retoryczne itp.); posługiwać się terminami: retoryka, retor, orator, oracja, sofistyka, perswazja, erystyka; wyodrębniać w przemówieniu części kompozycyjne i formy podawcze (np. opowiadanie, argumentowanie, zbijanie kontrargumentów); rozpoznawać środki stylistyczne tworzące tzw. styl wysoki oraz środki i figury retoryczne istotne dla danego dzieła.

4 L.p. Temat zajęć L.g. Pojęcia, teksty kultury, materiały *Retoryka, czyli sztuka wymowy 1. Czym jest retoryka? retoryka, retor, erystyka 2. Dyskusja jako przedmiot retoryki. Trudna sztuka dyskutowania. dyskusja, monolog, dialog, dialog platoński, negocjacje, przykłady dyskusji publicznych emitowanych w telewizji Zamierzone osiągnięcia wymagania podstawowe wymagania ponadpodstawowe uczeń: uczeń: zna definicję retoryki, charakteryzuje wskazane przez siebie przykłady, wskazuje w tekstach przykłady charakterystyczne dla języka mówionego i pisanego, wskazuje przykłady sytuacji, w których przydaje się umiejętność skutecznego zabierania głosu, podejmuje próbę skonstruowania dwóch kilkuzdaniowych uzasadnień: konieczności wprowadzenia kary śmierci w Polsce i zlikwidowania kary śmierci w krajach, w których jest stosowana, podejmuje próbę wygłoszenia obu uzasadnień; definiuje pojęcia dyskusji i monologu, zna pojęcie dialogu platońskiego, zna podstawowe rodzaje dyskusji, zna podstawowe zasady dyskusji, wskazuje przykłady dyskusji publicznych emitowanych w telewizji, zna słownictwo przydatne w dyskusji, zna definicję negocjacji, podejmuje próbę zabrania głosu w dyskusji z zastosowaniem podstawowych jej zasad; zna różne definicje retoryki, analizuje wskazane przez siebie przykłady, uzasadnia wykorzystanie języka mówionego i pisanego w tekstach, wskazuje przykłady wydarzeń historycznych, w których istotną rolę odgrywały wypowiadane przez kogoś słowa i określa ich funkcję, konstruuje dwa kilkuzdaniowe uzasadnienia: konieczności wprowadzenia kary śmierci w Polsce i zlikwidowania kary śmierci w krajach, w których jest stosowana, wygłasza oba uzasadnienia; wskazuje podobieństwa i różnice między dialogiem i monologiem, definiuje podstawowe rodzaje dyskusji, wskazuje części składowe dialogu, analizuje publiczne dyskusje emitowane w telewizji i przeprowadzane w gronie rówieśników, wskazuje podobieństwa i różnice między negocjacją a dyskusją, zabiera głos w dyskusji, wykorzystując charakterystyczne dla niej słownictwo i stosując wszystkie jej zasady;

5 3. O perswazji w retoryce. metoda heurystyczna i perswazja teksty z różnymi typami perswazji 4. Najważniejszy jest słuchacz. mówca, słuchacz, manipulacja językowa J. Kornahauser Przemówienie *Retoryczna inwencja i dyspozycja 5. Pięć etapów pracy nad tekstem. etapy pracy nad tekstem 6. Inwencja retoryczna, czyli o czym będzie mowa. inwencja retoryczna zna pojęcie metody heurystycznej i perswazji, zna różne typy perswazji; zna podstawowe zasady, którymi powinien kierować się mówca zwracający się do słuchaczy, zna pojęcie manipulacji językowej, zna środki językowe sprzyjające manipulacji, wskazuje w reklamach telewizyjnych chwyty typowe dla manipulacji; zna sformułowane w starożytności etapy pracy nad tekstem, podejmuje próbę ich wykorzystania we własnej pracy; zna pojęcie inwencji retorycznej, zna elementy składowe inwencji retorycznej, podejmuje próbę sformułowania tezy i argumentów we wskazanym temacie, ćwiczy odczytywanie tekstu z jednoczesnym utrzymywaniem kontaktu wzrokowy z odbiorcą, podejmuje próbę stworzenia wypowiedzi mających na celu wywołanie pozytywnej i negatywnej reakcji słuchaczy; definiuje różne typy perswazji, przypisuje typy perswazji różnych sytuacjom; wykorzystuje w praktyce zasady, którymi powinien kierować się mówca zwracający się do słuchaczy, analizuje środki stosowane w manipulacji językowej na podstawie tekstu J. Kornahausera Przemówienie; wykorzystuje w pracy wiedzę na temat sformułowanych w starożytności etapów pracy nad tekstem; stosuje elementy składowe inwencji retorycznej w opracowaniu własnego wystąpienia, odczytuje tekst systematycznie utrzymując kontakt wzrokowy z odbiorcą i zachowując intonację właściwą dla mówcy, konstruuje wypowiedzi mające na celu wywołanie pozytywnej i negatywnej reakcji słuchaczy;

6 7. W poszukiwaniu tematu. Tytuły lepsze i gorsze. 8. Argument argumentowi nierówny. inwencja retoryczna argumenty: logiczne, rzeczowe i emocjonalne, erystyczne 9. Retoryczna dyspozycja. podstawowe części wystąpienia: wprowadzenie, rozwinięcie, zakończenie wzory kompozycyjne, tekst A. Schwarza zna podstawowe pytania stawiane w trakcie poszukiwania tematu wystąpienia, podejmuje próbę sformułowania odpowiedzi na pytania retorycznej inwencji; zna podstawowe zasady tworzenia tytułów, podejmuje próbę wyjaśnienia sensu tytułów utworów literackich poznanych w gimnazjum; zna trzy typy argumentów: logiczne, rzeczowe i emocjonalne, formułuje przykłady trzech typów argumentów, zna pojęcie argumentów erystycznych; zna podstawowe części wystąpienia: wprowadzenie, rozwinięcie, zakończenie, zna funkcje poszczególnych części wystąpienia, zna podstawowe wzory kompozycyjne: chronologiczne następstwo członów, drogę dedukcji, drogę indukcji i drogę osiągania kompromisu, podejmuje próby konstruowania wypowiedzi z zastosowaniem poszczególnych wzorów kompozycyjnych; konstruuje tematy różnych wystąpień, formułuje odpowiedzi na pytania retorycznej inwencji do wybranych tematów, opracowuje wystąpienia uwzględniające wszystkie odpowiedzi na pytania retorycznej inwencji; formułuje tytuły do różnych fragmentów tekstów publicystycznych i literackich, analizuje tytuły pod względem ich poprawności; formułuje spójną wypowiedź z wykorzystaniem trzech typów argumentów, wskazuje we współczesnym świecie przykłady argumentów erystycznych, analizuje funkcjonowanie argumentów erystycznych we fragmentach Pana Tadeusza i w kulturze masowej; formułuje spójną wypowiedź z uwzględnieniem wprowadzenia, rozwinięcia i zakończenia, analizuje funkcje poszczególnych części wystąpienia na wskazanych przykładach, konstruuje wypowiedzi świadomie stosując poznane wzory kompozycyjne, analizuje metody skutecznych na podstawie tekstu A. Schwarz;

7 *Retoryczna teoria elokucji 10. Odpowiednie dać rzeczy słowo. Zasady stylistyki retorycznej. 11. Tropy i figury retoryczne. *Mnemotechnika, czyli sztuka zapamiętywania 12. O sekretach osobliwych dla pamięci. Kilka słów o metodach mnemotechnicznych elokucja, typologia stylów i zasady stylistyki środki retoryczne: apostrofa, pytanie retoryczne, aluzja, dialogizm, gra słów, hiperbola, nagromadzenie, niedomówienie, poprawienie się, powątpiewanie, wykrzyknienie, zamilknięcie, zezwolenie przemówienie Józefa Piłsudskiego mnemotechnika podstawowe metody mnemotechniczne zna pojęcie elokucji, zna trzy kręgi zagadnień retorycznej elokucji: typologię stylów i zasady stylistyki, zasady doboru słów i ich przekształcania oraz wiedzę o okresie retorycznym, zna podstawowe zasady stylistyki retorycznej: poprawność wypowiedzi, jasność i przejrzystość wypowiedzi, dostosowanie języka do poruszanego tematu i odbiorcy, ozdobność wypowiedzi; zna najważniejsze środki retoryczne, wskazuje w tekstach środki retoryczne; zna i rozumie pojęcie mnemotechniki, zna podstawowe zasady wpływające na rozumienie czytanego tekstu, zna podstawowe techniki skutecznego uczenia się, podejmuje próbę wykorzystywania podstawowych technik skutecznego uczenia się i zapamiętywania w procesie przyswajania wiedzy, zna metody mnemotechniczne, świadomie stosuje zasady elokucji we własnych wystąpieniach, świadomie stosuje zasady stylistyki retorycznej we własnych wystąpieniach; określa funkcje wykorzystanych w różnych tekstach środków retorycznych, świadomie wykorzystuje środki retoryczne we własnych wystąpieniach; stosuje zasady wpływające na rozumienie czytanego tekstu, stosuje podstawowe techniki skutecznego uczenia się i zapamiętywania w procesie przyswajania wiedzy, stosuje metody mnemotechniczne w codziennej praktyce szkolnej;

8 *Sztuka wygłaszania, czyli nie co, ale jak mówić Wygłoszenie mowy zwieńczeniem pracy retora. 15. O mówcy doskonałym. Kodeks dobrego mówcy. pronuncjacja, mimika, gest zasady akcentowania wyrazów polskich i obcych kodeks kodeks dobrego mówcy podejmuje próbę wykorzystywania metod mnemotechnicznych; zna pojęcie pronuncjacji, zna zasady akcentowania wyrazów polskich i obcych, zna podstawowe zasady tzw. mowy ciała, ćwiczy umiejętność wypowiadania własnych myśli w sposób poprawny pod względem językowym, dykcyjnym i niewerbalnym (mimika, gesty); zna cechy mówcy doskonałego, podejmuje próbę wykorzystania wiedzy na temat mówcy doskonałego w praktyce, zna kodeks dobrego mówcy, stosuje niektóre zasady kodeksu dobrego mówcy w praktyce; stosuje zasady pronuncjacji w praktyce; wykorzystuje wiedzę z zakresu retoryki w praktyce, wykorzystuje w sposób świadomy kodeks dobrego mówcy we własnych wystąpieniach; Projekt edukacyjny Szkoła mówców (konkurs na najlepiej opracowane i wygłoszone przemówienie) Czas pracy nad projektem: 4 tygodnie Cele Uczniowie: praktycznie poznają zasady budowania i wygłaszania i będą potrafili: wygłaszać przemówienia na tematy związane z programem języka polskiego (np.z lekturą, postawami bohaterów literackich, zagadnieniami poprawności językowej), a także na interesujące ich tematy polityczne, społeczne, kulturalne, naukowe; związane z życiem szkoły i środowiska oraz treściami przedmiotów szkolnych; jasno sformułować swoje myśli i refleksje na wskazany temat; zbudować tezę swego przemówienia; uzasadniać wygłaszane tezy, sądy i opinie argumentami opartymi na samodzielnie znalezionych informacjach; zastosować w swoim przemówieniu podstawowe środki retoryczne; zastosować podstawowe zasady utrzymywania kontaktu mówcy ze słuchaczami.

9 Zakładane efekty Uczniowie: pracując w kilkuosobowych zespołach lub indywidualnie: przygotują przemówienia, przestrzegając kolejności etapów pracy nad tekstem (inwencja znajdowanie tematu, dyspozycja ułożenie zebranego materiału, elokucja nadanie kształtu językowego, mnemotechnika pamięciowe opanowanie tekstu, pronuncjacja wygłoszenie tekstu); zbiorą materiał potrzebny do wygłoszenia przemówienia, docierając do źródeł informacji (np. znajdując właściwą literaturę przedmiotu) i uporządkują go, stosując trójdzielną kompozycję (wprowadzenie, rozwinięcie, zakończenie); zbudują poprawną wypowiedź argumentacyjną: posiadającą jasną tezę popartą uczciwymi argumentami; wygłoszą przemówienia na forum klasy lub szkoły, stosując zasady poprawnej wymowy, akcentowania, utrzymywania kontaktu ze słuchaczami itp.; dokonają samooceny oraz ocenią przemówienia innych, wykorzystując posiadane wiadomości o zasadach retoryki. Przykładowe tematy, które uczniowie powinni doprecyzować, budując tezę i odnosząc do konkretnego materiału: laudacja (obrona, oskarżenie...) postaci literackiej lub konkretnego dzieła; polemika z apologetami lub przeciwnikami jakiegoś twórcy lub dzieła (np. polemika z Gombrowiczem na temat jego oceny twórczości Sienkiewicza, polemika z współczesnymi Mickiewiczowi, którzy krytycznie ocenili Pana Tadeusza itp.); przemówienie okolicznościowe (np. z okazji jubileuszu, przyznania tytułu, otrzymania nagrody itp. przez wybranego twórcę); o potrzebie uczenia się retoryki; ocena popularności literatury i filmów fantasy; ustosunkowanie się do tezy o końcu Galaktyki Gutenberga. Dla niektórych uczniów bardziej przyjazne zapewne będą tematy niezwiązane z literaturą, np.: dotyczące ekologii i ochrony środowiska; określające sposoby spędzania wolnego czasu i ich konsekwencje; postaw konsumpcyjnych w społeczeństwie; otwierającego zjazd absolwentów własnej szkoły. Podsumowanie Sztuka układania i wygłaszania tekstów jest ważną składową umiejętności poprawnego i skutecznego posługiwania się językiem polskim tym ważniejszą, że mającą przełożenie praktyczne na funkcjonowanie w różnych dziedzinach życia. Ma wpływ na sukces szkolny ucznia, jego dalszą drogę edukacji, życie zawodowe. Jest niezbędna w wielu sytuacjach oficjalnych i prywatnych. Nowa podstawa programowa docenia wagę umiejętności przemawiania i otwiera różne drogi realizowania poświęconych jej zajęć w szkole. Retoryka i szereg implikujących ją kompetencji stanowią wspólną płaszczyznę kształcenia literacko-kulturowego i językowego oraz obligują nauczyciela i ucznia do bezpośredniego stosowania zdobytej wiedzy w praktyce językowej; wiążą umiejętności odbioru wypowiedzi z umiejętnościami tworzenia tekstów własnych.

10 R E C Y T A C J A Warsztaty recytatorskie przeznaczone są dla uczniów, którzy pragną zająć się przygotowaniem do mówienia tekstów literackich. Często używamy do określenia tej umiejętności takich tradycyjnych terminów jak deklamacja lub recytacja. Deklamacja oznacza wygłaszanie utworu literackiego, jednak jako dosyć stary termin kojarzy się raczej ze sztucznie uroczystym i przesadnym sposobem mówienia. Ten styl mówienia może się wydawać obcy a nawet śmieszny. Recytacja to słowo nieco nam bliższe, choćby przez to, że występuje w wielu nazwach konkursów dla osób pragnących prezentować teksty literackie. Często jednak kojarzy się również ze szkolnym wygłaszaniem tekstu opanowanego na pamięć, dlatego będę raczej mówić tutaj o głosowej interpretacji tekstu, o mówieniu wiersza lub prozy. Piękne i mądre mówienie wymaga od adepta tej sztuki ciężkiej pracy i rzetelnego przygotowania. Aby móc dobrze mówić teksty literackie należy opanować następujące umiejętności: Oddychanie w procesie mówienia; Technikę artykulacji opartą na wiedzy o normach poprawnościowych; Przekaz głosowy akcentów; Frazowanie wypowiedzi; Intonacja i modulacja; Przestankowanie słuchowe; Przygotowanie tekstu do interpretacji głosowej; Zachowanie na scenie podczas prezentacji tekstu. Zdobycie tych poszczególnych umiejętności umożliwi nam elementarna wiedza oraz ćwiczenia, które proponuję w niniejszym planie. Ze względu na praktyczny charakter tych zajęć, wiedzę teoretyczną postaram się ograniczyć do minimum, zamieszczając jak najwięcej propozycji ćwiczeniowych.

11 L.p. Temat zajęć Liczba godzin Oddychanie w procesie mówienia Prawidła poprawnej wymowy. Technika artykulacji Przygotowanie tekstu do prezentacji scenicznej. Ignacy Krasicki Lew i zwierzęta Aleksander Fredro Osiołkowi w żłoby dano Adam Mickiewicz Przyjaciele Ignacy Krasicki Mysz i kot Zagadnienia, pojęcia, teksty kultury, materiały 2 -oddech dynamiczny, -mowa płynna, ekspresyjna, -tempo mówienia, gospodarowanie oddechem, operowanie zróżnicowaną skalą siły głosu, -oddech pełny z podparciem przeponowym -zasady sztuki pięknego mówienia. Bronisław Wieczorkiewicz, Sztuka mówienia. Poradnik. 3 -błędy dykcyjne, -niechlujność artykulacyjna. Bronisław Wieczorkiewicz, Sztuka mówienia. Poradnik. 10 -dobór tekstu, -etapy pracy nad tekstem, -interpretacja głosowa prozy, -interpretacja głosowa wiersza. Bronisław Wieczorkiewicz, Sztuka mówienia. Poradnik. Zamierzone osiągnięcia Wymagania podstawowe i ponadpodstawowe Uczeń: -dba o to, aby oddychanie stało się procesem świadomym i zależnym od jego woli, -ćwiczy celowe tempo mówienia, gospodarowanie oddechem, operowanie zróżnicowaną skalą siły głosu, -ćwiczy oddech bezgłośny i niewidoczny, wdech szybki (najlepiej jednocześnie ustami i nosem) i cichy, wydech długi, równomierny i dowolnie regulowany potrzebą tekstu, -zna zasady sztuki pięknego mówienia. -ćwiczy motorykę języka, -ćwiczy motorykę warg, -wykonuje ćwiczenia rozgrzewające aparat mowy, -wykonuje ćwiczenia dykcyjne -rozumie treść recytowanego tekstu, -wyraźnie wymawia, -prawidłowo oddycha, -właściwie przestankuje, -logicznie akcentuje, -poprawnie frazuje, -dobiera odpowiednią barwę dźwiękową głosu.