spis treści Aneta Januszko-Szakiel Rafał Kopaczka Anna Szalko Magdalena Tomasiak Aneta Januszko-Szakiel Renata Patela

Transkrypt

1 1 ISSN

2 spis treści Aneta Januszko-Szakiel Rafał Kopaczka Anna Szalko Magdalena Tomasiak Aneta Januszko-Szakiel Renata Patela edytorial Zintegrowany System Biblioteczny Koha dostosowanie Biblioteki Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego do potrzeb studentów niewidomych i niedowidzących dokumenty życia społecznego w Bibliotece Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego sprawozdanie z II Krakowskiej Konferencji Bibliotek Naukowych Długoterminowa archiwizacja polskiego dziedzictwa cyfrowego z Erasmusem w Szwecji sprawozdanie Biblioteki Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego za rok 2012 Biblioteka Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego w 2012 roku struktura organizacyjna i pracownicy gromadzenie zbiorów opracowanie zbiorów udostępnianie zbiorów działalność naukowa 2

3 Szanowni Czytelnicy, ostatni rok okazał się dla nas przełomowy. Po długich przygotowaniach, przeanalizowaniu dostępnych na rynku programów bibliotecznych oraz licznych konsultacjach z przedstawicielami bibliotek krakowskich uczelni podjęliśmy decyzję o zmianie systemu bibliotecznego. Przystosowaniem systemu Koha do potrzeb Biblioteki KAAFM zajął się informatyk biblioteczny Rafał Kopaczka, wspierany przez oo. Janusza Kaczmarka. W numerze znajdziecie Państwo artykuł relacjonujący podjęte przez nich działania. Zmiana systemu wpłynęła na pracę całego naszego zespołu. Pracownicy Sekcji Opracowania Zbiorów zajęli się przystosowaniem opisów bibliograficznych do migracji do nowego sytemu. Wraz z pracownikami Sekcji Czasopism uczestniczyli w licznych szkoleniach przygotowujących do współpracy z Centrum NUKAT. Przystosowali również formularze opisów bibliograficznych w systemie Koha do polskich norm opracowania zbiorów. Więcej na ten temat znajdą Państwo w sprawozdaniu. Równie ważnym wydarzeniem była zorganizowana przez nas międzynarodowa konferencja. II edycję KKBN poświęciliśmy zagadnieniom trwałej ochrony polskich zasobów cyfrowych. Wszystkim prelegentom i przybyłym gościom serdecznie dziękujemy za udział. W numerze przeczytacie Państwo również o dostosowaniu naszej Biblioteki do potrzeb studentów niewidomych i niedowidzących oraz o gromadzonych przez nas dokumentach życia społecznego. życzę przyjemnej lektury 3

4 Rafał Kopaczka Zintegrowany System Biblioteczny Koha rozwój systemu Wdrożony testowo w 2012 roku w Bibliotece Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Zintegrowany System Biblioteczny (ILS Integrated Library System) Koha jest systemem typu Open Source, opartym na licencji GNU General Public Licence (GPL) w wersji 2.0 i późniejszych. Licencja umożliwia dowolne modyfikowanie kodu programu przez każdego zainteresowanego, zgodnie z jego potrzebami. Ponadto oprogramowanie oparte na GPL udostępniane jest bezpłatnie. Prace nad systemem Koha rozpoczęły się w 1999 roku. Początkowo był to projekt tylko jednej biblioteki Horowhenua Library Trust (HLT) z Nowej Zelandii. Jej poprzedni system biblioteczny był podatny na Problem Roku 2000, została więc zmuszona do szybkiej zmiany oprogramowania. Już od początku 2000 roku w HLT zaczęto używać systemu Koha 1.0. Opublikowanie wersji 1.0 spotkało się z dużym zainteresowaniem ze strony społeczności nie tylko programistów, ale też tłumaczy (co istotne, pierwszym językiem, na który rozpoczęto tłumaczenie systemu, był język polski), bibliotekarzy (opracowanie formatu MARC) oraz firm zewnętrznych, oferujących płatną pomoc techniczną. W kwietniu 2004 roku upubliczniono wersję 2.0. Spośród wprowadzonych zmian najistotniejszą była pełna obsługa formatu MARC. Umożliwiła ona przejście na system Koha bibliotekom, które opracowywały swoje zbiory zgodnie z tym formatem. Kolejna zmiana nastąpiła w roku Tym razem podyktowana była przejściem na nowy system indeksujący i wyszukujący dane. We wcześniejszych wersjach wyszukiwanie było prowadzone poprzez wysyłanie zapytań do bazy danych. W najnowszej wersji zajmuje się tym osobne oprogramowanie Zebra, udostępnione na licencji GPL. Umożliwia ono indeksowanie i przeszukiwanie tekstów zapisanych w różnych formatach (na przykład: XML, MARC) oraz wyszukiwanie zarówno pełnotekstowe, jak i przy użyciu operatorów Boole a. Program pozwala na indeksowanie przyrostowe danych, innymi słowy, można dodawać rekordy do wyszukiwania na działającym systemie bez potrzeby przebudowywania indeksów. Zebra oferuje obsługę protokołu Z39.50, stworzonego do zdalnego pobierania i wyszukiwania informacji. Jest on powszechnie używanym protokołem wymiany danych bibliograficznych pomiędzy bibliotekami. W Polsce wykorzystywany jest choćby do wyszukiwania rozproszonego w Katalogu KaRo. W 2008 roku, gdy upubliczniono wersję 3.0, liczba programistów zaangażowanych w projekt wzrosła do 68, natomiast liczba bibliotek korzystających z systemu 4

5 Koha dzisiaj wyniosła kilkaset. Wśród nich znajdują się zarówno duże biblioteki akademickie z kilkunastoma filiami, jak i biblioteki posiadające niewielkie księgozbiory. Aktualnie trwają prace nad wersją System Koha składa się z interfejsu użytkownika (Online Public Access Catalog) oraz interfejsu bibliotekarza. OPAC, poza standardowymi funkcjami, dostępnymi w większości systemów bibliotecznych, posiada też cechy Web 2.0. Użytkownicy mogą nie tylko dodawać komentarze czy tagi do konkretnych tytułów w katalogu, ale także tworzyć własne listy: tymczasowe (schowek) oraz stałe (zestawienia tematyczne). Ponadto system umożliwia użytkownikom sugerowanie zakupu książek oraz śledzenie ich statusu: od akceptacji przez dział gromadzenia, aż po udostępnienie egzemplarza do wypożyczenia. Dzięki oprogramowaniu Zebra można wyszukiwać w katalogu przy użyciu operatorów Boole a oraz zawężać wyszukiwania. Koha posiada rozbudowany system powiadomień. Informacja o niemal każdym zdarzeniu zarejestrowanym w systemie, a związanym z kontem czytelnika, może być wysłana do jego właściciela za pośrednictwem poczty elektronicznej lub SMS-em. Użytkownik sam decyduje, o których wydarzeniach, poza przypomnieniami o zbliżającym się terminie zwrotu lub jego przekroczeniu, zostanie powiadomiony. Wśród informacji wysyłanych do czytelnika znajdują się między innymi te o: wypożyczeniach, zwrotach, egzemplarzach gotowych do odbioru. Interfejs bibliotekarza podzielony jest na dziesięć modułów, spośród których omówionych zostanie krótko sześć pierwszych: Wypożyczalnia; Czytelnicy; Katalogowanie; Hasła Wzorcowe; Czasopisma; Gromadzenie; Szukanie; Raporty; Narzędzia; Administracja. Moduł Wypożyczalnia pozwala na realizację zamówień magazynowych oraz nadzorowanie wypożyczeń. Rejestracja czytelników oraz wszystkie operacje związane z obsługą czytelników wykonywane są w module Czytelnicy. Tutaj naliczane są opłaty za przetrzymane książki, dokonuje się wypożyczeń oraz zwrotów, można również prześledzić historie wypożyczeń. Rejestrowane są tu także wszystkie wysłane do czytelników powiadomienia. Dział opracowania książek korzysta z modułu Katalogowanie. Można w nim dodawać oraz modyfikować opisy książek i czasopism, dostępnych później w katalogu. Opisy tworzone są przy wykorzystaniu formularzy opisu bibliograficznego dla formatu MARC21. Wypełniony formularz jest zapisywany w bazie danych i jednocześnie dodawany do indeksów Zebra. Dzięki temu dodane opisy są od razu dostępne w katalogu. Zgodnie z formatem MARC21, niektóre pola w formularzu są kontrolowane, czyli tych pól nie wypełnia się, wpisując dane, a jedynie korzystając z wcześniej utworzonego hasła wzorcowego. Moduł Hasła Wzorcowe umożliwia dodawanie i edycję haseł wzorcowych. Standardowo zdefiniowane są w systemie indeksy haseł wzorcowych używane w Bibliotece Kongresu. Hasła wzorcowe tworzone są podobnie jak opisy bibliograficzne przy użyciu wcześniej zdefiniowanego szablonu, opracowanego zgodnie z normami dotyczącymi haseł wzorcowych. Moduł Czasopisma służy do zarządzania prenumeratami. Ułatwia bibliotekarzom kontrolowanie wpływu moduły 5

6 Koha w Bibliotece KAAFM kolejnych numerów czasopism. Gdy numer nie zostanie dostarczony w ustalonym terminie, system automatycznie może wysyłać monity dostawcy. Moduł umożliwia tworzenie list obiegowych dla tytułów czasopism. Osoby wpisane na taką listę są informowane o dostępnym egzemplarzu zaraz po jego wpłynięciu do biblioteki. Gromadzenie to moduł ułatwiający zarządzanie budżetem biblioteki oraz zamówieniami. Umożliwia ustalenie rocznego budżetu. Pracownicy mogą na bieżąco kontrolować wydatki oraz dostępne środki. Bibliotekarze przeglądają sugestie zakupów wprowadzone przez czytelników i decydują o ich akceptacji bądź odrzuceniu. W tym module tworzona jest lista dostawców, dostępna również dla modułu Czasopisma. Obecnie w Polsce jedynie kilka bibliotek używa systemu Koha. Największą z nich jest Biblioteka Główna Uniwersytetu Szczecińskiego wraz z filiami. Z Koha korzystają także Biblioteka Kolegium oo. Dominikanów w Krakowie oraz Biblioteka Centrum Studiów Zachodnich i Europejskich we Wrocławiu. Prace nad wdrożeniem systemu Koha w Bibliotece rozpoczęto w czerwcu 2012 roku. Podjęto współpracę z oo. Januszem Kaczmarkiem z Biblioteki Kolegium oo. Dominikanów w Krakowie. Pierwszym etapem było przeanalizowanie bazy danych systemu PATRON, którego używano w Bibliotece KAAFM od początku jej istnienia (2000 rok), oraz wybranie tabel do wyeksportowania. Wybraliśmy: bazę czytelników, kary, wypożyczenia oraz egzemplarze. Opisy książek były umieszczone w kilku tabelach bazy danych, dlatego zdecydowaliśmy się nie eksportować ich bezpośrednio z bazy, ale poprzez funkcję eksportu do formatu MARC21, oferowaną przez PATRON. PATRON wykorzystuje oprogramowanie bazodanowe MSSQL, a Koha MySQL, zatem koniecznym okazało się napisanie skryptu konwertującego bazę między tymi dwoma formatami. Po konwersji do wymaganego formatu możliwe było dalsze operowanie pozyskanymi danymi. Pozostał już tylko import ostatni etap przenoszenia danych z systemu PATRON do Koha. Tutaj nieodzowny okazał się skrypt, który wykorzystywał już funkcje dostępne w Koha. Po poprawnym imporcie danych pracownicy Sekcji Opracowania Zbiorów i Sekcji Czasopism przystąpili do poprawiania błędnych rekordów. Gdy baza danych została wgrana do Koha, można było przystąpić do dalszych prac, które są prowadzone do dziś. Na początku października 2012 roku Biblioteka KAAFM rozpoczęła współpracę z Centrum NUKAT. Obecnie jest to współpraca bierna Biblioteka ma dostęp do wszystkich rekordów zgromadzonych w bazie i może pobierać je przez witrynę NUKAT lub protokół Z Ułatwia to pracę w dziale opracowania, pod warunkiem, że opis książki został stworzony przez jakąkolwiek bibliotekę współpracującą czynnie z NUKAT wówczas pozostałe biblioteki mogą zaimportować go do własnej bazy. Zaczęliśmy zatem od zastąpienia możliwie największej liczby starych opisów pobranymi z bazy NUKAT. Przedsięwzięcia tego podjął się oo. Janusz Kaczmarek, który już wcześniej przeprowadził analogiczną operację w Bibliotece Kolegium oo. Dominikanów w Krakowie. Uznaliśmy, że na początku wymienione zostaną opisy książek z Czytelni Głównej, w dalszej zaś kolejności z magazynu oraz Czytelni Czasopism i Oddziału Informacji Naukowej. Z opisów bibliograficznych książek znajdujących się w Czytelni Głównej, dzięki odpowiednim skryptom, udało się zastąpić od razu około z nich. Dla kolejnych 5000 opisów znaleziono po kilka potencjalnie pasujących rekordów bibliograficznych w bazie NUKAT. Ta grupa opisów została przekazana bibliotekarzom, którzy mieli za zadanie porównać proponowane opisy z książkami znajdującymi się w Czytelni Głównej. Pozostałych 3000 nie udało się odnaleźć w bazie, co oznacza, że prawdopodobnie nie ma 6

7 ich w NUKAT. W takim przypadku bibliotekarze muszą wprowadzić je samodzielnie (Biblioteka KAAFM będzie mogła to uczynić dopiero po podjęciu czynnej współpracy z Centrum NUKAT). Równocześnie prowadzone były prace informatyczne polegające na dostosowaniu systemu Koha do potrzeb Biblioteki KAAFM. Z uwagi na planowane włączenie nowego systemu pod koniec stycznia 2013 roku, ograniczyliśmy się tylko do zmian niezbędnych dla prawidłowego działania systemu. Najważniejszą funkcją, której brakowało w systemie Koha, była obsługa zamówień magazynowych. Koniecznym okazało się dopisanie funkcjonalności podobnej do tej z systemu PATRON, który umożliwiał wydruk rewersów oraz zmianę statusu zamówień. Domyślnie system nie daje możliwości zamawiania egzemplarzy tylko do czytelni, dlatego niezbędne stało się stworzenie takiej opcji. Ponadto konieczne były zmiany w sposobie obsługi zamówień czasopism. Koha umożliwia zamawianie tylko jednego egzemplarza, co w przypadku czasopism zamknęło drogę do zamówienia kilku numerów z magazynu. Nadal prowadzone są prace związane z zastępowaniem opisów bibliograficznych książek z magazynu opisami pobranymi z katalogu NUKAT. W tym samym czasie wymieniane są również opisy czasopism. Obecnie prace informatyczne związane z systemem polegają głównie na wprowadzaniu poprawek i usuwaniu błędów zgłaszanych przez pracowników. Należy mieć na uwadze, że Koha jest systemem otwartoźródłowym, zatem w każdej chwili można go modyfikować według aktualnych potrzeb bibliotekarzy i użytkowników. bibliografia 1. DICKMEISS, Adam i in. Zebra User s Guide and Reference. W: Index Data [online] [dostęp 18 marca 2013]. Dostępny w Internecie: 2. ENGARD, Nicole. Koha 3.10 Manual. W: Koha Library Software [online] [dostęp 18 marca 2013]. Dostępny w Internecie: 3. KACZMAREK, Janusz. Wdrożenie zintegrowanego systemu informatycznego dla bibliotek Koha w Bibliotece Kolegium Filozoficzno- -Teologicznego oo. Dominikanów w Krakowie. W: FIDES. Biuletyn Bibliotek Kościelnych. 2011, nr 1 2 (32 33), s Koha Library Software. Official Website of Koha Library Software [online] [dostęp 19 marca 2013]. Dostępny w Internecie: 7

8 Anna Szalko dostosowanie Biblioteki Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego do potrzeb studentów niewidomych i niedowidzących Biblioteka Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego podejmuje nieustanne próby dostosowania instytucji do potrzeb osób niepełnosprawnych oraz stworzenia dobrych warunków do pełnego udziału w procesie kształcenia osobom niewidomym i niedowidzącym. Wśród studentów KAAFM jest wiele aktywnych, młodych osób, które, pomimo że zostały dotknięte niepełnosprawnością, postanowiły zdobyć wyższe wykształcenie. W 2012 roku grono studentów niepełnosprawnych liczyło 158 osób, w tym 63 osoby studiujące stacjonarnie, a 95 niestacjonarnie. Dysfunkcją wzroku dotkniętych jest 27 studentów. Osoby niewidome mają możliwość współpracy z opiekunem, który towarzyszy im podczas podróży na Uczelnię, w trakcie zajęć oraz wizyt w Bibliotece. Z osobami niewidomymi obecnie współpracuje dwóch asystentów. Wydawać by się mogło, że dysfunkcja wzroku jest jedną z najbardziej utrudniających studiowanie ułomności. Zdobywanie wiedzy to nieustanne czytanie i odkrywanie nowych faktów, a zaburzenia widzenia wiążą się z ograniczeniami w odbiorze i przetwarzaniu informacji. O ile kilka lat temu osoby niewidome i niedowidzące, decydujące się na studia, skazane były na pomoc rodziców i przyjaciół, o tyle w dobie rozwijających się technologii informatycznych ilość pomocnych narzędzi znacznie wzrosła. Dzięki komputerom, czytnikom, skanerom, programom powiększającym i odczytującym, osoby z wadą wzroku mogą samodzielnie lub z niewielką pomocą uczyć się i pokonywać kolejne stopnie edukacji. Należy pamiętać, że czytanie dla osób niewidomych i niedowidzących to przetworzenie tekstu na odpowiednio powiększony druk, nagranie dźwiękowe lub plik tekstowy, który odczytywany jest za pomocą programu udźwiękowiającego. Niestety taki sprzęt zazwyczaj jest bardzo kosztowny. Biblioteka uczelni wyższej, jako miejsce zapewniające dostęp do wiedzy naukowej, powinna ułatwiać niewidomym i niedowidzącym korzystanie z jej zbiorów. Pierwsze próby dostosowania Biblioteki KAAFM do potrzeb osób niepełnosprawnych zostały podjęte na początku 2011 roku. W ramach Europejskiego Funduszu Społecznego zakupiono komputer ze specjalistycznym sprzętem, który ułatwia osobom z wadą wzroku korzystanie z materiałów edukacyjnych w postaci cyfrowej. Monitor Lenovo ThinkCentre M90z uzupełniony został o myszkę z serii Track Ball, elektroniczną lupę Bierley oraz powiększoną klawiaturę w czarno-żółtej barwie, z dużymi klawiszami. Track Ball to odwrócona mysz 8

9 Fotografia 1. Komputer ze specjalistycznym sprzętem zakupiony w 2011 roku. Fot. Barbara Bogacka komputerowa, posiada powiększoną kulkę i przyciski. Została tak zaprojektowana, by osoby niepełnosprawne z łatwością i precyzją mogły poruszać kursorem po ekranie monitora. Rok 2012 był przełomowy dla naszej instytucji. Powiększyła się liczba specjalistycznego sprzętu. Zakupiono i zainstalowano programy ułatwiające pracę niewidomym. Przeprowadzono także szkolenia dla pracowników z obsługi tego sprzętu, aby bibliotekarze mogli jeszcze lepiej służyć pomocą osobom niepełnosprawnym. Uczestnicząc w projekcie Umiędzynarodowienie Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, finansowanym ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Biblioteka otrzymała siedem komputerów, powiększalnik biurkowy, trzy skanery, drukarkę brajlowską oraz oprogramowanie JAWS i MAGic. Tak dobrany zestaw sprzętowo-programowy zapewnia niewidomym i niedowidzącym prosty i co najważniejsze samodzielny dostęp do komputera, internetu oraz pełnej oferty edukacyjnej Uczelni. Program powiększający MAGic jest idealnie dostosowany do potrzeb użytkowników zarówno z niewielką, jak i znaczną wadą wzroku. Pozwala on na powiększenie ekranu nawet 36 razy. Posiada wiele konfigurowanych widoków, umożliwia śledzenie elementów ekranu poprzez poruszanie dużym i widocznym kursorem, można jednocześnie oglądać powiększoną i niepowiększoną część obrazu. Takie zabiegi umożliwiają osobom ze znaczną wadą wzroku samodzielne korzystanie z komputera, zasobów internetu, pisanie prac i tworzenie prezentacji multimedialnych. Program JAWS to zaawansowane narzędzie do odczytu ekranu i tekstu. Dzięki niemu osoby niewidome mogą usłyszeć internet, a także sprawnie i samodzielnie posługiwać się komputerem. JAWS odczytuje zarówno przyciski systemowe, jak i sam tekst. Zaletą programu jest duża ilość skrótów klawiaturowych, które usprawniają pracę. Zaawansowane opcje pozwalają na modyfikację tempa czytania, wybór głosu i oznaczenia kluczowych elementów do odczytania. JAWS należy do grupy programów zwanych Screen-Reader, które pozwalają na komputerową interpretację danych wyświetlanych na ekranie komputera i odczytanie ich za pomocą syntezatora mowy [Czerwińska, 2006, s. 324]. Poza specjalistycznym oprogramowaniem, Biblioteka KAAFM posiada biurkowy powiększalnik obrazu Optelec ClearView+, trzy skanery Plustek OpticSlim

10 Fotografia 2. Sprzęt zakupiony w 2012 roku (drukarka brajlowska). Fot. Barbara Bogacka oraz jeden HP Scanjet G2710. Powiększalnik umożliwia zmianę jasności, kontrastu i koloru obrazu. Posiada ruchomą platformę, ułatwiającą odczytanie wielkoformatowego tekstu. Dzięki systemowi rozpoznawania znaków OCR (ang. Optical Character Recognition) graficzny zeskanowany obraz zapisywany jest w modyfikowalnym formacie Word. Plik ten może być później odczytany poprzez programy typu JAWS [Walter, 2007, s. 107]. Niewątpliwym osiągnięciem w procesie dostosowywania Biblioteki KAAFM do potrzeb osób niewidomych był zakup drukarki brajlowskiej. Sprzęt typu View Plus Embosser umożliwia wydruk dokumentów w alfabecie Braille a, pismem punktowanym, a także wypukłej grafiki. Opisany wyżej sprzęt (skaner, program odczytujący JAWS i powiększający MAGic) zapewnia studentom niewidomym i niedowidzącym łatwy dostęp do drukowanej literatury. Każdy niewidomy czytelnik, odwiedzający Bibliotekę KAAFM, ma możliwość zeskanowania książki drukowanej i odsłuchania jej treści. Sprzęt przeznaczony dla osób niepełnosprawnych umieszczony został w dwóch agendach. Jeden komputer znajduje się w Oddziale Informacji Naukowej, sześć w Czytelni Głównej, w tym dwa w Pokoju Cichej Pracy. Fotografia 3. Sprzęt zakupiony w 2012 roku (powiększalnik). Fot. Barbara Bogacka 10

11 Wyciszone pomieszczenie wyposażone zostało także w skaner, powiększalnik i drukarkę brajlowską. Biblioteka KAAFM nie ustaje w próbach poprawy dostępu do zbiorów osobom niewidomych; wraz z Biurem Osób Niepełnosprawnych w najbliższym czasie planuje nawiązanie współpracy z Akademicką Biblioteką Cyfrową utworzoną przy Uniwersytecie Warszawskim. ABC udostępnia niewidomym materiały dydaktyczne zaadaptowane do ich potrzeb. Zbiory udostępniane są w wersji audio oraz w formatach tekstowych: txt, rtf, html i doc, współpracujących z programami typu Screen-Reader [Lubawy, 2012, s. 4]. Podstawą współpracy z ABC będzie wykupienie zdalnego dostępu do zasobów tej bazy dla studentów Krakowskiej Akademii. Biblioteka planuje czynnie włączyć się w powiększanie dorobku ABC poprzez skanowanie książek i czasopism, które nie są jeszcze dostępne w bazie. Zaspokajanie potrzeb osób niewidomych i niedowidzących w zakresie edukacji na uczelni wyższej polega przede wszystkim na udostępnieniu sprzętu i oprogramowania ułatwiającego im korzystanie z materiałów dydaktycznych i zdobywanie wiedzy. Biblioteka KAAFM, oferując dostęp do takiego sprzętu, włącza się w ten proces i stwarza studentom niepełnosprawnych lepsze warunki do studiowania. bibliografia 1. CZERWIŃSKA, Małgorzata. Kształcenie akademickie osób niewidzących szanse, możliwości, ograniczenia. W: Potrzeby osób niepełnosprawnych w warunkach globalnych przemian społeczno-gospodarczych. Red. Helena Ochonczenko, Agnieszka Nowicka. Kraków 2006, s LUBAWY, Henryk. Akademicka Biblioteka Cyfrowa od kuchni. W: Tyfloświat. 2012, Nr 4, s WALTER, Natalia. Nowe media. Poznań

12 Magdalena Tomasiak dokumenty życia społecznego w Bibliotece Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego definicje DŻŚ-ów Zgodnie z Podręcznym słownikiem bibliotekarza dokumenty życia społecznego to materiały biblioteczne o charakterze informacyjnym, normalizacyjnym, propagandowym, reklamowym, które są wynikiem działalności społecznej instytucji lub organizacji, posiadają krótkotrwałą wartość użytkową (służą doraźnej potrzebie), odzwierciedlają przejawy współczesnego życia, np. prospekty, plakaty, cenniki, ulotki, księgi adresowe, telefoniczne [Dokumenty życia społecznego, 2011, s. 70]. Warto przywołać jeszcze jedną definicję: zawarte w [DŻS-ach] wiadomości są często efemeryczne, unikatowe oraz niedostępne w innych materiałach. Zwykle przeznaczone są dla określonego kręgu odbiorców i najczęściej do pozaksięgarskiego sposobu rozpowszechniania. Charakteryzują się różnorodną formą i szatą graficzną, występują w postaci druków ulotnych, zwartych i ciągłych. Część z nich ma znikomą wartość, ale są bez wątpienia i takie, których wartość jako materiału źródłowego dla następnych pokoleń badaczy trudno przecenić [Dokumenty życia społecznego]. Z powyższych definicji wynika, że DŻS-y mogą stanowić znakomite źródło informacji oraz przedmiot badań. Zainteresowanie wywołują między innymi: ich treść, okoliczności powstania bądź sposób wykorzystania, a także forma utrwalenia. W badaniach naukowych DŻS-y spełniają różne funkcje: uzupełniają bądź zastępują źródła bezpośrednie, ilustrują (przy pomocy fotografii, grafik, znaków, barw czy symboli), komentują, opisują czy wreszcie wartościują rożne wydarzenia [Supruniuk, 2010, s. 25]. Celem kolekcjonowania dokumentów życia społecznego w Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego jest zachowanie świadectwa aktywności jednostek KAAFM, a także informacji (między innymi dzięki artykułom prasowym) o tym, jak Uczelnia postrzegana jest w środowisku. Głównym kryterium gromadzenia w Bibliotece KAAFM DŻS-ów jest ich ścisły związek z Uczelnią. Wszystko, co dotyczy KAAFM niezależnie od formy jest przedmiotem zainteresowania pracowników gromadzących DŻS-y. W strukturze organizacyjnej Biblioteki KAAFM nie wyodrębniono sekcji zajmującej się wyłącznie DŻS-ami. Z uwagi na to, że zbiór DŻS-ów jest niewielki, gromadzeniem i opracowaniem tych dokumentów zajmują się dwie osoby (jedna z Sekcji Gromadzenia, druga z Sekcji Udostępniania Zbiorów). Należy podkreślić, iż od początku istnienia Uczelni sukcesywnie gromadzono DŻS-y w bibliotecznym magazynie. Zbiór z roku na rok powiększał się, aż w roku DŻS-y w Bibliotece KAAFM działy 12

13 Fotografia 1. DŻS-y (materiały promocyjne KAAFM). Fot. Barbara Bogacka akademickim 2011/2012 rozpoczęto prace nad usystematyzowaniem materiałów. Po wstępnym rozpoznaniu tematyki przyporządkowano je do 11 działów: I. Biblioteka II. Wystawy w Bibliotece KAAFM III. Oficyna Wydawnicza AFM IV. Konferencje V. Konferencje Państwo, Gospodarka, Społeczeństwo VI. Wydarzenia kulturalne i edukacyjne VII. Prasa VIII. Informatory, druki ulotne, afisze IX. Regulaminy, rozporządzenia, dokumenty X. Materiały promocyjne XI. Inne DŻS-y podzielono chronologicznie, opracowano, opieczętowano i umieszczono w opisanych kopertach, teczkach oraz pudełkach. Wśród gromadzonych w Bibliotece KAAFM materiałów znajdują się na przykład: druki ulotne, broszury, afisze, plakaty, formularze, kwestionariusze ankiet, zakładki do książek, fotografie, regulaminy, materiały z wystaw, ogłoszenia, kartki okolicznościowe, pocztówki, zaproszenia, tablice informacyjne, katalogi publikacji, programy, wydruki slajdów, artykuły prasowe, zarządzenia, dzienniki praktyk, karty osiągnięć studentów, materiały promocyjne z logo Uczelni (kalendarze, kalendarzyki kieszonkowe, kubki, filiżanki, talerzyki, smycze reklamowe, torby, długopisy, podkoszulki, ołówki, teczki, koperty firmowe, podkładki, płyty CD), a także nekrologi. Pozyskiwaniem DŻS-ów zajmują się głównie pracownicy Biblioteki. Materiały dostarczają również pozostali pracownicy Uczelni odpowiedzialni za projekty, inicjatywy oraz przedsięwzięcia typu: konferencje, wykłady, wystawy. Dokumenty wpływające do Biblioteki zostają przyporządkowane do właściwego działu i opieczętowane. Na DŻS-ie umieszcza się numer działu oraz rok, z którego pochodzi. Wszystkie dokumenty opracowywane są pojedynczo i gromadzone w jednym egzemplarzu. Do końca 2012 roku opracowanych i wpisanych do Bazy Dokumentów Życia Społecznego zostało blisko 1000 dokumentów. Baza DŻS-ów tworzona jest w programie komputerowym Excel. Opis w bazie zawiera (w zależności od specyfiki działu) takie elementy jak: tytuł, autor, data i miejsce wydania bądź wydarzenia, opis fizyczny i uwagi, gdzie wpisywane są informacje niezbędne do zidentyfikowania DŻS-ów, zawierających mało danych formalnych. Opracowanie DŻS-ów może stwarzać pewne trudności, gdyż nie istnieje norma opisu bibliograficznego dla tego typu dokumentów. Na podstawie doświadczeń innych bibliotek do opisu DŻS-ów stosowane są przede wszystkim normy: 13

14 PN-N /A1:1997 Opis bibliograficzny. Książki (Zmiana A1); PN-N :2000 Opis bibliograficzny. Dokumenty elektroniczne; PN-N :1997 Opis bibliograficzny. Wydawnictwa ciągłe. Fotografia 3. DŻS-y (materiały promocyjne KAAFM i Oficyny Wydawniczej AFM). Fot. Barbara Bogacka W dziale Biblioteka znajdują się wszystkie materiały dotyczące Biblioteki KAAFM, między innymi: informatory, afisze, plakaty, druki ulotne z godzinami otwarcia, broszury informujące o bazach danych, ulotki dotyczące poszczególnych agend, formularze zamówień, kwestionariusze ankiet, zakładki do książek, zdjęcia, regulaminy korzystania z Biblioteki oraz wszelkie ogłoszenia. Fotografia 2. DŻS-y (materiały towarzyszące I Krakowskiej Konferencji Bibliotek Naukowych). Fot. Barbara Bogacka Bogata i różnorodna jest dokumentacja dotycząca Wystaw w Bibliotece KAAFM, obejmująca materiały prezentowane podczas wystaw (afisze, plakaty, zdjęcia, plansze, kopie zdjęć, opisy eksponatów, broszury, katalogi wystaw, druki ulotne oraz inne materiały), organizowanych zarówno przez Bibliotekę, jak i na jej terenie, przez zewnętrznych organizatorów [Tomasiak, 2011]. Katalogi publikacji, zakładki do książek, druki ulotne i kalendarze wydawnictwa, zostały przydzielone do działu Oficyna Wydawnicza AFM. Dział Konferencje to wszelkie materiały (między innymi: broszury, zaproszenia, programy, afisze, druki ulotne, wydruki slajdów, streszczenia referatów, zdjęcia) związane z konferencjami i sympozjami odbywającymi się w Uczelni, poza coroczną Konferencją Państwo, Gospodarka, Społeczeństwo, dla której wyodrębniono osobny dział. 14

15 Fotografia 4. DŻS-y (informatory KAAFM). Fot. Barbara Bogacka Wyodrębniono dział Regulaminy, rozporządzenia, dokumenty, do którego przyporządkowane zostały regulaminy studiów, zarządzenia Rektora, dzienniki praktyk, karty osiągnięć studenta oraz kwestionariusze ankiet. Najbardziej różnorodny, pod względem cech formalnych zgromadzonych materiałów, jest dział Materiały promocyjne. Można w nim znaleźć: kalendarze, kalendarzyki kieszonkowe, kubki, filiżanki, talerzyki, smycze reklamowe, torby, długopisy, podkoszulki, ołówki, teczki, koperty firmowe, a także podkładki z logo Uczelni. W ostatnim dziale Inne znalazły się pozostałe materiały, niezakwalifikowane do żadnej z powyższych kategorii, na przykład: nekrologi pracowników Uczelni, pocztówki oraz kartki okolicznościowe. Dział Wydarzenia kulturalne i edukacyjne obejmuje dokumenty (afisze, plakaty, zaproszenia, druki ulotne, broszury, katalogi wystaw, programy imprez, zdjęcia) związane między innymi z: inauguracjami, wystawami organizowanymi przez Uczelnię, wykładami otwartymi, spotkaniami autorskimi, seminariami, spotkaniami ze znanymi osobistościami, konferencjami prasowymi, Festiwalem Nauki w Krakowie, Juwenaliami i innymi inicjatywami studentów oraz pracowników naukowo- -dydaktycznych. Fotografia 5. DŻS-y (materiały promocyjne KAAFM i foldery towarzyszące wystawom). Fot. Barbara Bogacka Na szczególną uwagę zasługują materiały zgromadzone w dziele Prasa, czyli artykuły prasowe dotyczące Uczelni i jej pracowników, rankingi oraz reklamy. Bogaty zbiór tworzą dokumenty znajdujące się w dziale Informatory, druki ulotne, afisze. Zgromadzono tu broszury, druki ulotne, druki zwarte, zakładki do książek, afisze, plakaty. Informują one o Uczelni, poszczególnych kierunkach studiów, punktach ECTS. 15

16 udostępnianie DŻS-ów Część materiałów stanowią DŻS-y w formie elektronicznej. Są to między innymi: ogłoszenia, materiały pomocne przy tworzeniu wystaw, a także zdjęcia dokumentujące wydarzenia mające miejsce w Uczelni, w tym wystawy biblioteczne i konferencje. Wszystkie materiały zostały posegregowane w odpowiednie foldery tak, aby umożliwić łatwy dostęp do dokumentów. Systematycznie kopiowane i zapisywane są wszystkie aktualności ze strony internetowej Biblioteki oraz strony Uczelni. Zgromadzone materiały nie są aktualnie udostępniane użytkownikom Biblioteki. Planujemy jednak wprowadzenie usługi polegającej na prezencyjnym udostępnianiu w Czytelni Głównej wybranych DŻS-ów, po wcześniejszym mailowym bądź telefonicznym kontakcie oraz ustaleniu tematyki poszukiwanych materiałów. Planowane jest stworzenie nowej ogólnodostępnej bazy DŻS-ów. W tym celu prawdopodobnie przystosowana zostanie aplikacja DSpace. Osobom zainteresowanym tematyką DŻS-ów można polecić publikację Anety Firlej-Buzon Dokumenty życia społecznego w teorii i praktyce bibliotekarskiej w Polsce. Jest to obszerne omówienie tła historycznego, problemów terminologicznych, a także literatury dotyczącej DŻS-ów [Firlej-Buzon, 2002]. DŻS-y charakteryzują się różnorodnością zarówno treściową, jak i formalną, przez co mogą stwarzać problemy z odpowiednim ich usystematyzowaniem i opracowaniem. Należy jednak z ogromną uwagą przyglądać się każdemu dokumentowi. Z praktyki wynika, że trudno przewidzieć, co i w jakim zakresie może stać się przedmiotem badań naukowych oraz kiedy nastąpi zainteresowanie konkretnym dokumentem [Słomianowska-Kamińska, 2003, s. 157]. Fotografia 6. DŻS-y (informatory i materiały promocyjne KAAFM). Fot. Barbara Bogacka 16

17 bibliografia 1. Dokumenty życia społecznego. W: Podręczny słownik bibliotekarza. Oprac.: Grzegorz Czapnik, Zbigniew Gruszka, Hanna Tadeusiewicz. Warszawa 2011, s Dokumenty życia społecznego. W: Biblioteka Narodowa [online]. [dostęp 19 lutego 2013]. Dostępny w Internecie: 3. FIRLEJ-BUZON, Aneta. Dokumenty życia społecznego w teorii i praktyce bibliotekarskiej w Polsce. Warszawa SUPRUNIUK, Anna. Dokumenty życia społecznego szansa na sukces w nauce. W: Zbiory specjalne i regionalia w polskich bibliotekach naukowych i publicznych. Red. Radosław Gaziński. Szczecin 2010, s SŁOMIANOWSKA-KAMIŃSKA, Emilia. Opracowanie afiszy w Gabinecie Dokumentów Życia Społecznego Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Archeion. 2003, T. 105, s TOMASIAK, Magdalena. Wystawiennictwo jako narzędzie promocji książki w Bibliotece Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. W: Notes biblioteczny Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego [online] [dostęp 19 lutego 2013]. Dostępny w Internecie: 7. KUREK, Beata. Proces gromadzenia i opracowywania zbiorów w Oddziale Dokumentów Życia Społecznego Biblioteki Jagiellońskiej. W: Biuletyn EBIB [online]. Lipiec 2010 [dostęp 19 lutego 2013]. Dostępny w Internecie: 8. Polska Norma: PN-N /A1: Opis bibliograficzny. Książki (Zmiana A1). Warszawa Polska Norma: PN-N : Opis bibliograficzny. Dokumenty elektroniczne. Warszawa Polska Norma: PN-N : Opis bibliograficzny. Wydawnictwa ciągłe. Warszawa

18 Aneta Januszko-Szakiel sprawozdanie z II Krakowskiej Konferencji Bibliotek Naukowych Długoterminowa archiwizacja polskiego dziedzictwa cyfrowego W dniach października 2012 roku Biblioteka Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego zorganizowała drugą z cyklu Krakowską Konferencję Bibliotek Naukowych. II edycję KKBN poświęcono zagadnieniom trwałej ochrony polskich zasobów cyfrowych. Konferencja odbyła się pod patronatem 16. Targów Książki w Krakowie oraz Krakowskiego Zespołu Bibliotecznego. W obradach wzięli udział przedstawiciele instytucji bibliotecznych, archiwalnych, muzealnych oraz przedstawiciele innych branż, zainteresowanych i zajmujących się składowaniem i ochroną materiałów cyfrowych. Oficjalnego otwarcia konferencji dokonała prof. dr hab. Maria Kapiszewska, Prorektor ds. Nauki i Nauczania Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Podczas pierwszej, otwartej sesji wykłady eksperckie wygłosili goście z Niemiec, Holandii i Anglii oraz ze Szwajcarii. Obrady rozpoczęła Inge Angevaare, przedstawicielka The Netherlands Coalition for Digital Preservation. W referacie Long-term access to digital heritage. Threats and opportunities big and small prelegentka podzieliła się wiedzą i doświadczeniami wynikającymi z prac nad tworzeniem strategii ochrony cyfrowych zasobów w Holandii. Cechą charakterystyczną holenderskiego programu ochrony jest dążenie do utworzenia centralnego depozytu dla narodowej kolekcji cyfrowego dziedzictwa. Sprawozdanie z niemieckich inicjatyw archiwizacyjnych przedstawiła Sabine Schrimpf, reprezentująca książnicę narodową we Frankfurcie nad Menem. W komunikacie zatytułowanym Langzeitarchivierungsaktivitaeten. Das Kompetenznetzwerk nestor und einige Projekte der Deutschen Nationalbibliothek zwróciła szczególną uwagę na działania niemieckiej grupy roboczej Nestor, znanej w świecie między innymi z aktywnego udziału w pracach nad współtworzeniem katalogu kryteriów organizacji i funkcjonowania wiarygodnych, certyfikowanych archiwów cyfrowych. Niemiecka strategia archiwizacji polega na tworzeniu centralnej bazy wiedzy i opracowywaniu standardów postępowania z materiałami cyfrowymi. Nie powiodły się próby utworzenia centralnego depozytu dla cyfrowego zasobu w Niemczech. Mary Ren scharakteryzowała funkcjonalności komercyjnego systemu Ex Libris Rosetta, dedykowanego zadaniom zarządzania i trwałego przechowywania zasobów cyfrowych. Rozwiązanie archiwizacyjne Rosetta, opracowane przez Ex Libris Group, powstało na podstawie zaleceń modelu OAIS, standardu ISO w zakresie długoterminowej archiwizacji publikacji elektronicznych. 18

19 O możliwościach wdrożenia systemu Ex Libris Rosetta opowiedział przedstawiciel Biblioteki Politechniki w Zurychu Matthias Töwe. Prelegent zrelacjonował przebieg procesu zarządzania publikacjami elektronicznymi i ich trwałej archiwizacji na przykładzie projektu, w którym posłużono się oprogramowaniem Ex Libris Rosetta. Cezary Mazurek, Tomasz Parkoła oraz Marcin Werla przybliżyli efekty prac badawczo-rozwojowych realizowanych w Poznańskim Centrum Superkomputerowo- -Sieciowym. Prelegenci są pracownikami PCSS-u, bezpośrednio zaangażowanymi w rozwój usług archiwizacyjnych. Przedmiotem wypowiedzi była usługa darceo, opracowana z myślą o długoterminowym przechowywaniu danych źródłowych. Przedstawiciele Biblioteki Głównej Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie Krzysztof Sobkowiak, Kamil Panaś i Dorota Witczak w referacie W oczekiwaniu na PLATONA podnieśli kwestię stale rosnącego zapotrzebowania na usługi bezpiecznego i efektywnego Fotografia 1. Inge Angevaare. Fot. Barbara Bogacka Fotografia 2. Sabine Schrimpf. Fot. Barbara Bogacka 19

20 przechowywania danych cyfrowych w długim czasie. Dokonali również charakterystyki usługi powszechnej archiwizacji opracowanej w PCSS w ramach projektu Krajowy Magazyn Danych. Wypowiedź profesora Zdzisława Pietrzyka dotyczyła zasad ochrony, konserwacji i zabezpieczania zarówno tradycyjnych, jak i cyfrowych materiałów w Bibliotece Jagiellońskiej. Dyrektor BJ odniósł się do zagadnień bezpiecznego przechowywania zbiorów cyfrowych w kontekście prac nad tworzeniem Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej. Justyna Adamus-Kowalska z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach ustosunkowała się do problematyki zabezpieczania materiałów archiwalnych z perspektywy polskich regulacji prawnych oraz zaleceń Komisji Europejskiej. Prelegentka omówiła specyfikację MoReq2 Komisji Europejskiej, dotyczącą sprawnego zarządzania i właściwej archiwizacji dokumentów elek- Fotografia 3. Obrady II KKBN. Fot. Barbara Bogacka 20