Część ogólna szczególna i wojskowa

Transkrypt

1 Prawo karne Część ogólna szczególna i wojskowa redakcja naukowa Teresa Dukiet-Nagórska Teresa Dukiet-Nagórska, Stanisław Hoc Anna Jaworska-Wieloch, Michał Kalitowski, Olga Sitarz Leon Tyszkiewicz, Leszek Wilk, Piotr Zawiejski SERIA AKADEMICKA

2 Prawo karne Część ogólna szczególna i wojskowa redakcja naukowa Teresa Dukiet-Nagórska Teresa Dukiet-Nagórska, Stanisław Hoc Anna Jaworska-Wieloch, Michał Kalitowski, Olga Sitarz Leon Tyszkiewicz, Leszek Wilk, Piotr Zawiejski Zamów książkę w księgarni internetowej SERIA AKADEMICKA WARSZAWA 2016

3 Stan prawny na 1 września 2016 r. Recenzent Prof. dr hab. Maria Szewczyk Wydawca Agata Jędrasik Redaktor prowadzący Grażyna Polkowska-Nowak Opracowanie redakcyjne JustLuk Łamanie JustLuk Poszczególne rozdziały napisali: Teresa Dukiet-Nagórska: część I rozdz. II, III; część II rozdz. IX (pkt 1, 2.2, ), X; część III rozdz. XV, XVIII (pkt 1, 3), XIX; część IV rozdz. XXIV, XXXI, XXXII Stanisław Hoc: część IV rozdz. XXI, XXII, XXIII; część V Anna Jaworska-Wieloch: część II rozdz. IX (pkt 2.1, 2.4, , 2.5.6); część III rozdz. XVI Michał Kalitowski: część III rozdz. XIV; część IV rozdz. XXVI, XXXIII, XXXIV, XXXV Olga Sitarz: część II rozdz. V, VII, IX (pkt 2.3, 3), XI; część III rozdz. XVII, rozdz. XVIII (pkt 2), XX; część IV rozdz. XXV, XXVIII, XXIX Leon Tyszkiewicz: część I rozdz. I; część II rozdz. VIII; część III rozdz. XII, Leszek Wilk: część IV rozdz. XXVII, XXX, XXXVI, XXXVII, XXXVIII Piotr Zawiejski: część II rozdz. IV, rozdz. VI, część III rozdz. XIII Copyright by Wolters Kluwer SA, 2016 ISBN: Dział Praw Autorskich Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

4 Spis treści 5 SPIS TREŚCI Wykaz skrótów Wstęp Część pierwsza Wiadomości wstępne Rozdział I. Ogólne wiadomości o prawie karnym Pojęcie prawa karnego Podział prawa karnego Specyfika prawa karnego Funkcje prawa karnego Modele prawa karnego materialnego Nauki związane z prawem karnym Rozdział II. Zasady prawa karnego Pojęcie zasady prawa karnego Zasada nullum crimen, nulla poena sine lege Zasada nullum crimen sine periculo sociali (nie ma przestępstwa bez społecznego niebezpieczeństwa) i zasada proporcjonalności Zasada osobistej odpowiedzialności i zasada indywidualizacji odpowiedzialności Zasada nullum crimen sine culpa (nie ma przestępstwa bez zawinienia) Zasada humanitaryzmu Zasada in dubio pro reo (w razie wątpliwości na korzyść sprawcy) Rozdział III. Źródła prawa karnego, jego normy i ich wykładnia Ogólnie o źródłach polskiego prawa powszechnie obowiązującego Źródła polskiego prawa karnego uwagi szczegółowe Kodeks karny podstawowym źródłem prawa karnego... 62

5 6 Spis treści 4. Pozakodeksowe prawo karne Normy prawnokarne i ich budowa Odrębności wykładni przepisów prawnokarnych Część druga Nauka o przestępstwie Rozdział IV. Pojęcie przestępstwa i podziały czynów zabronionych Pojęcie przestępstwa Przestępstwo jako czyn człowieka Problematyka zaniechania Typ czynu zabronionego pod groźbą kary. Bezprawność czynu Społeczna szkodliwość czynu Przestępstwo jako czyn zawiniony Podziały czynów zabronionych. Czyn zabroniony jako zbrodnia albo występek Materialne i formalne typy czynów zabronionych Typizacje narażenia na niebezpieczeństwo Czyn zabroniony jako działanie lub zaniechanie Typy podstawowe i zmodyfikowane (kwalifikowane i uprzywilejowane) Powszechne i indywidualne czyny zabronione Umyślne i nieumyślne czyny zabronione Czyny ścigane z urzędu, z urzędu na wniosek pokrzywdzonego i z oskarżenia prywatnego Rozdział V. Ustawowe znamiona czynu zabronionego Uwagi wprowadzające Przedmiot ochrony Strona przedmiotowa Podmiot Strona podmiotowa Inne podziały znamion czynu zabronionego Rozdział VI. Bezprawność i wina Bezprawność w prawie karnym materialnym Wina w prawie karnym materialnym Rozdział VII. Formy stadialne i zasady odpowiedzialności za nie Uwagi wprowadzające Przygotowanie Usiłowanie Dokonanie

6 Spis treści 7 Rozdział VIII. Współdziałanie przestępne Pojęcie współdziałania przestępnego i ogólne problemy z nim związane Sprawcze postacie współdziałania Niesprawcze postacie współdziałania Zasady odpowiedzialności za współdziałanie Rozdział IX. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną Uwagi ogólne Okoliczności wyłączające byt przestępstwa Okoliczności wyłączające karalność Rozdział X. Jedność wielość czynów i przestępstw Jeden czyn jeden czyn zabroniony Zbieg przepisów ustawy Typizacje przewidujące wieloczynowość (przestępstwa wieloczynowe) Ciąg przestępstw Realny zbieg przestępstw czy zbieg podlegających wykonaniu kar Przestępstwa podlegające współukaraniu Podsumowanie Rozdział XI. Obowiązywanie polskiej ustawy karnej w czasie, w miejscu i co do osób Czas popełnienia czynu zabronionego Zmiana ustawodawstwa przed wydaniem wyroku Zmiana ustawodawstwa po wydaniu prawomocnego wyroku Miejsce popełnienia czynu zabronionego Zasada terytorialności oraz bandery Zasady obowiązywania polskiej ustawy karnej za czyny popełnione za granicą Część trzecia Środki oddziaływania właściwe prawu karnemu i ich stosowanie Rozdział XII. Kara i ewolucja środków penalnych Ogólna charakterystyka kary Ewolucja katalogu kar Pojawienie się innych niż kara środków penalnych Rozdział XIII. Kary Katalog kar Kara grzywny Kara ograniczenia wolności Kara pozbawienia wolności

7 8 Spis treści 5. Sekwencyjne orzeczenie terminowej kary pozbawienia wolności oraz kary ograniczenia wolności Rozdział XIV. Środki karne Środki karne w polskim prawie karnym charakterystyka ogólna Pozbawienie praw publicznych Zakazy Wymiar środków karnych Rozdział XV. Przepadek i środki kompensacyjne Wprowadzenie Przepadek Środek kompensacyjny Nawiązka Rozdział XVI. Środki związane z poddaniem sprawcy próbie Uwagi wstępne Warunkowe umorzenie postępowania karnego Warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności Warunkowe przedterminowe zwolnienie Skrócenie kary ograniczenia wolności i wykonywania środków karnych Rozdział XVII. Wymiar kary i środków karnych Ustawowy wymiar kary Sądowy wymiar kary Mediacje w sprawach karnych Rozdział XVIII. Ustanie i ograniczenie karalności, zatarcie skazania Przedawnienie Amnestia, abolicja i akt łaski Zatarcie skazania i przestępstwa, za których skazanie nie podlega zatarciu Rozdział XIX. Środki zabezpieczające Rozdział XX. Odpowiedzialność karna, konsekwencje popełnienia czynu określonego w ustawie karnej przez nieletniego, odpowiedzialność podmiotów zbiorowych Uwagi wprowadzające Postępowanie z nieletnimi Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych

8 Spis treści 9 Część czwarta Wybrane typizacje części szczególnej kodeksu karnego Rozdział XXI. Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne Uwagi ogólne Wojna napastnicza (art. 117) Eksterminacja (art. 118) Masowe zamachy (art. 118a) Przemoc wobec grupy osób (art. 119) Stosowanie środków masowej zagłady (art. 120) Wytwarzanie środka masowej zagłady (art. 121) Niedopuszczalne sposoby lub środki walki (art. 122) Zabójstwo wojenne (art. 123) Inne naruszenie norm prawa międzynarodowego (art. 124) Zamach na dobro kultury (art. 125) Niedopuszczalne użycie znaków (art. 126) Publiczne nawoływanie do popełnienia czynu lub jego pochwalanie (art. 126a) Niedopełnienie obowiązku należytej kontroli (art. 126b) Penalizacja czynności przygotowawczych (art. 126c) Rozdział XXII. Przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej Uwagi ogólne Zdrada główna (art. 127) Zamach stanu (art. 128) Zdrada dyplomatyczna (art. 129) Szpiegostwo (art. 130) Czynny żal (art. 131) Dezinformacja wywiadowcza (art. 132) Pomówienie Narodu Polskiego (art. 132a) Znieważenie Narodu lub Rzeczypospolitej Polskiej (art. 133) Zamach na życie Prezydenta RP (art. 134) Czynna napaść i znieważenie Prezydenta RP (art. 135) Czynna napaść lub znieważenie przedstawiciela obcego państwa (art. 136) Znieważenie znaku lub symbolu państwowego (art. 137) Wymóg wzajemności oraz działania na szkodę państwa sprzymierzonego Możliwość stosowania środka karnego Rozdział XXIII. Przestępstwa przeciwko obronności Uwagi ogólne Zamach terrorystyczny (art. 140) Służba w obcym wojsku (art. 141)

9 10 Spis treści 4. Zaciąg do obcego wojska (art. 142) Uchylanie się od służby wojskowej (art. 143) Uchylanie się od odbywania służby (art. 144) Uchylanie się od służby zastępczej (art. 145) Rozdział XXIV. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu Uwagi ogólne Typy zabójstwa Typizacje, których skutkiem jest narażenie na niebezpieczeństwo (art. 160 i 161) oraz przestępstwo nieudzielenia pomocy (art. 162) Rozdział XXV. Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i bezpieczeństwu w komunikacji Uwagi ogólne Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji Rozdział XXVI. Przestępstwa przeciwko środowisku Uwagi ogólne Powodowanie zniszczenia w przyrodzie (art. 181) Zanieczyszczenie środowiska (art. 182) Składowanie lub sprowadzanie odpadów (art. 183) Niewłaściwe postępowanie z materiałami promieniotwórczymi (art. 184) Typy kwalifikowane Pozostałe przestępstwa przeciwko środowisku (art ) Rozdział XXVII. Przestępstwa przeciwko wolności Uwagi ogólne Pozbawienie wolności (art. 189) Groźba karalna (art. 190) Zmuszanie (art. 191) Obraza uczuć religijnych (art. 196) Zgwałcenie (art. 197) Formy eksploatacji prostytucji (art. 204) Rozdział XXVIII. Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece Uwagi ogólne Znęcanie się (art. 207) Niealimentacja (art. 209) Rozdział XXIX. Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej Uwagi ogólne Zniesławienie pomówienie (art. 212)

10 Spis treści Kontratyp dopuszczalnej krytyki (art. 213) Zniewaga (art. 216) Naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217) Rozdział XXX. Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową Uwagi ogólne Złośliwe lub uporczywe naruszanie praw pracowniczych (art. 218) Naruszenie obowiązków w zakresie bhp (art. 220) Rozdział XXXI. Przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych i samorządowych Uwagi ogólne Ochrona funkcjonariuszy publicznych Przestępstwa o charakterze korupcyjnym Przestępstwo przywłaszczenia funkcji (art. 227) i przestępstwo przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez funkcjonariusza publicznego (art. 231) Rozdział XXXII. Przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości Uwagi ogólne Przemoc lub groźba względem sądu (art. 232) Znęcanie się w celu uzyskania wypowiedzi o określonej treści (art. 246) Fałszywe zeznania (art. 233) Publiczne rozpowszechnianie wiadomości z postępowania przygotowawczego (art. 241) Naruszenie zakazu sądowego (art. 244) Znęcanie się nad osobą pozbawioną wolności (art. 247) Rozdział XXXIII. Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu Uwagi ogólne Wzięcie zakładnika (art. 252) Udział w zbiegowisku (art. 254) Udział w grupie lub związku przestępczym (art. 258) Nielegalny wyrób i handel bronią palną oraz amunicją, nielegalne ich posiadanie (art. 263) Nielegalne przekroczenie granicy (art ) i nielegalne ułatwianie pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art ) Rozdział XXXIV. Przestępstwa przeciwko ochronie informacji Charakterystyka ogólna Przestępstwo ujawnienia lub wykorzystania informacji niejawnych (art. 265)

11 12 Spis treści 3. Przestępstwo ujawnienia informacji uzyskanych w związku z pełnioną funkcją (art. 266) Przestępstwo nielegalnego uzyskania informacji (art. 267) Przestępstwo niszczenia informacji (art. 268) Przestępstwo niszczenia danych informatycznych (art. 268a oraz 269) Przestępstwo zakłócania pracy systemu komputerowego (art. 269a) Wytwarzanie, obrót urządzeniami i oprogramowaniem do przestępstw komputerowych (art. 269b) Rozdział XXXV. Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów Uwagi ogólne Fałsz materialny dokumentu (art ) Fałsz intelektualny dokumentu (art. 271) Wyłudzenie poświadczenia nieprawdy (art. 272) Używanie dokumentu poświadczającego nieprawdę (art. 273) Zbycie dokumentu tożsamości (art. 274) Posługiwanie się cudzym dokumentem (art ), bezprawny transfer za granicę dokumentu stwierdzającego tożsamość innej osoby (art ) Bezprawne niszczenie dokumentów (art. 276) Niszczenie, usuwanie znaków granicznych (art. 277) Rozdział XXXVI. Przestępstwa przeciwko mieniu Uwagi ogólne Kradzież (art. 278) Kradzież z włamaniem (art. 279) Przywłaszczenie (art. 284) Oszustwo (art. 286) Przestępstwa rozbójnicze (art ) Paserstwo (art. 291 i 292) Rozdział XXXVII. Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu Uwagi ogólne Nadużycie zaufania (art. 296) Oszustwo finansowe (art. 297) Pranie brudnych pieniędzy (art. 299) Naruszenie interesów majątkowych uczestników obrotu gospodarczego przez nierzetelną dokumentację (art. 303) Rozdział XXXVIII. Przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi Uwagi ogólne

12 Spis treści Fałszerstwo pieniędzy, środków płatniczych i papierów wartościowych (art. 310 k.k.) Fałszowanie dokumentacji związanej z obrotem papierami wartościowymi (art. 311 k.k.) Część piąta Wybrane zagadnienia części wojskowej kodeksu karnego 1. Uwagi ogólne Rozkaz Działanie w ostatecznej potrzebie Kary i środki karne stosowane wobec żołnierzy Skorowidz O Autorach

13

14 Wykaz skrótów 15 WYKAZ SKRÓTÓW Akty prawne EKPC, Konwencja Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz z późn. zm.) k.k. z 1969 r. ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.) k.k.s. ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 186 z późn. zm.) k.k.w. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p. ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1666) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k.p.w. ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn.: z 2016 r. poz. 1713) k.w. ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz z późn. zm.) MPPOP Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167, zał.) TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz. Urz. UE C 202 z , s. 47) TUE Traktat o Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz. Urz. UE C 202 z , s. 13)

15 16 Wykaz skrótów TWE Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (Dz. Urz. UE C 321E z , s. 37) u.g.h. ustawa z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 471) u.o.i.n. ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1167) u.o.p.z. ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz z późn. zm.) u.p.n. ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 382 z późn. zm.) ustawa o SN ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1254) Czasopisma i publikatory Ann. UMCS Arch. Krym. Biul. PK Biul. SN CzPKiNP KPPubl. KSP NP OSA OSNKW OSNPG OSNwSK OTK OTK-A PiP PPK Prok. i Pr. Prok. i Pr.-wkł. PS PWP RPEiS St. Iur. St. Praw. WPP ZNUJ ZNUŁ Annales Universitatis Mariae Curie Skłodowska Archiwum Kryminologii Biuletyn Prawa Karnego Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Kwartalnik Prawa Publicznego Krakowskie Studia Prawnicze Nowe Prawo Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy, Seria A Państwo i Prawo Przegląd Prawa Karnego Prokuratura i Prawo Prokuratura i Prawo wkładka Przegląd Sądowy Przegląd Więziennictwa Polskiego Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Iuridica Studia Prawnicze Wojskowy Przegląd Prawniczy Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego

16 Wykaz skrótów 17 Inne ETPC SA SN TSUE Europejski Trybunał Praw Człowieka Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej

17

18 Wstęp 19 WSTĘP Na rynku wydawniczym dostępny jest podręcznik Prawo karne. Część ogólna, szczególna i wojskowa będący pracą zbiorową pod redakcją Teresy Dukiet Nagórskiej wydany w 2014 r. 1, a zatem uwzględniający stan prawny sprzed nowelizacji kodeksu karnego dokonanych w 2015 i 2016 r. Liczne zmiany stanu prawnego uwzględniono wprawdzie w jego wersji elektronicznej, niemniej jednak zostały podjęte prace nad opracowaniem nowej wersji podręcznika w dość zasadniczo zmienionym gronie autorów, pomiędzy którymi został przeprowadzony inny niż poprzednio podział tematów. Rezultat tych działań odzwierciedlający stan prawny zgodny z tekstem jednolitym kodeksu karnego opublikowanym w Dzienniku Ustaw z 2016 r. poz oddajemy do rąk Czytelników. Bez ryzyka popełnienia błędu można powiedzieć, że jest to nowy podręcznik, nie zaś podręcznik zaktualizowany i poprawiony. Autorzy wyrażają podziękowanie dla mgr. Jakuba Hanca za pomoc w sporządzaniu aktualnego wykazu zalecanej literatury. Autorzy Katowice, dnia 30 sierpnia 2016 r. 1 T. Dukiet Nagórska (red.), S. Hoc, M. Kalitowski, O. Sitarz, L. Tyszkiewicz, L. Wilk, P. Zawiejski, Prawo karne. Część ogólna, szczególna i wojskowa, Warszawa 2014.

19

20 21 Część pierwsza WIADOMOŚCI WSTĘPNE

21

22 Rozdział I. Ogólne wiadomości o prawie karnym 23 Rozdział I OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE KARNYM 1. Pojęcie prawa karnego [!] 1 Prawo karne to zespół norm prawnych, którego głównym zadaniem jest 1[NB] ochrona dóbr społecznych przed czynami szczególnie niepożądanymi za pomocą specjalnych środków stosowanych wobec sprawców tych czynów. Ta definicja wymaga rozwinięcia poprzez bliższe omówienie zawartych w niej podstawowych pojęć. 2 Czyny szczególnie niepożądane to przestępstwa, którymi są zbrodnie i występki, jak też wykroczenia oraz przewinienia dyscyplinarne. Katalog tych czynów, ulegający zmianom w historii, zależy od uznawanych w danej społeczności wartości i oceny sposobów zagrażania tym wartościom. 2[NB] Od niepamiętnych czasów specjalnym środkiem była reakcja na przestępstwo przybierająca postać kary, czyli połączonego z potępieniem zadania dolegliwości sprawcy przestępstwa. I tu obserwujemy historyczne zmiany. Są okresy surowego karania i okresy łagodzenia represji karnej. [H] W XIX w. pojawiają się obok kar inne środki stosowane wobec przestępców. Są nimi ulgi warunkowe (na ich określenie, w ślad za ustawodawcą, używa się nazwy środki związane z wyznaczeniem okresu próby ), polegające na rezygnacji z kary w całości albo w części, a czasem nawet ze skazania, jeżeli sprawca przestępstwa nie popełni nowego przestępstwa w okresie próby. Niekiedy ulga warunkowa łączy się z wolnością dozorowaną, w trakcie której sprawca przestępstwa pozostaje pod kontrolą i opieką specjalnie wyznaczonej osoby. Wprowadza się też środki zabezpieczające o charakterze leczniczym bądź izolacyjnym, które karę zastępują albo uzupełniają. Obok pojęć przestępstwa i kary, bez których trudno sobie wyobrazić dotychczasowe, sięgające zamierzchłej przeszłości istnienie prawa karnego, pod koniec XIX w. zna

23 24 Część pierwsza. Wiadomości wstępne czenia nabiera termin sprawca przestępstwa. Zwraca się uwagę na zróżnicowanie ludzi dokonujących przestępstw i dostrzega się potrzebę uwzględniania tego zróżnicowania przy stosowaniu coraz bogatszego zestawu sposobów reakcji na przestępstwo. O tej reakcji nie decyduje więc tylko samo przestępstwo, lecz także osoba jego sprawcy. Charakterystyczną konsekwencją tej przemiany jest stopniowe wyodrębnianie się postępowania z nieletnimi przestępcami. Ewolucja prawa karnego doprowadziła w XX w. do dołączenia do podstawowych jego pojęć terminu osoba pokrzywdzona. Zaczęto w możliwie szerokim zakresie uwzględniać interes pokrzywdzonego przestępstwem. Chodzi zwłaszcza o zapewnienie naprawienia szkody oraz o pojednanie między przestępcą i jego ofiarą. Pokrzywdzony stał się istotnym elementem prawa karnego. W przytoczonej wyżej definicji prawa karnego trudno to jednak uwidocznić. 2. Podział prawa karnego 2.1. Podział podstawowy 3 Podana w podrozdziale 1 definicja prawa karnego obejmuje prawo karne w najszerszym zakresie. Wprawdzie eksponuje czyny szczególnie niepożądane i specjalne środki, lecz jednak zawiera też pojęcie stosowania tych środków wobec sprawców owych czynów, z czego wynika, że szeroko pojęte prawo karne musi uwzględniać także normy regulujące to stosowanie. 3[NB] [!] W związku z tym, analogicznie do niektórych głównych gałęzi prawa, rozróżniamy w strukturze prawa karnego ujętego szeroko: 1) prawo karne materialne, 2) prawo karne procesowe, 3) prawo karne wykonawcze. 4 Prawo karne materialne określa, jakie czyny są zabronione pod groźbą kary, jakie za nie grożą kary, ewentualnie inne środki penalne, oraz zasady odpowiedzialności karnej np. wpływ na odpowiedzialność karną działania w stanie nietrzeźwości, niepoczytalności czy dokonania czynu zabronionego w obronie koniecznej. Prawo karne materialne nazwane jest skrótowo prawem karnym. 4[NB] 5 Prawo karne procesowe, zwane w skrócie postępowaniem karnym, reguluje kompetencje i tryb działania organów ścigania (prokuratury, policji) i wymiaru sprawiedliwości (sądów różnych szczebli). Znajdują tu unormowanie podstawowe zasady procesu karnego, jak również bardzo liczne kwestie praktyczno-techniczne związane z tym procesem. 5[NB]

24 [!] Ze Rozdział I. Ogólne wiadomości o prawie karnym 25 6 Prawo karne wykonawcze zawiera zbiór przepisów dotyczących wykonywania kar 6[NB] i innych środków orzeczonych przez sądy. Znaczna część tego prawa poświęcona jest wykonywaniu kary pozbawienia wolności i nazywana jest prawem penitencjarnym. W dalszych częściach tego podręcznika zajmujemy się tylko prawem karnym materialnym Podział prawa karnego materialnego 7 7[NB] względu na adresata norm prawa karnego dzielimy to prawo na: 1) prawo karne powszechne, 2) prawo karne szczególne. Adresatami norm prawa karnego powszechnego są wszyscy ludzie. Oznacza to, że przestępstwa i wykroczenia unormowane prawem karnym powszechnym w zasadzie (gdyż są pewne wyjątki) może popełnić każdy. [!] W przypadku prawa karnego szczególnego krąg adresatów jest ograniczony do pewnych kategorii osób. Do prawa karnego szczególnego zaliczamy: 1) prawo karne skarbowe, 2) prawo karne wojskowe, 3) prawo karne dyscyplinarne. 8 Prawo karne skarbowe obejmuje przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe skierowane przeciwko interesowi finansowemu państwa, jednostek samorządu terytorialnego lub Unii Europejskiej, które może popełnić zasadniczo osoba mająca w tym zakresie zobowiązania. 8[NB] Prawo karne wojskowe reguluje przestępstwa wojskowe, które może popełnić tylko żołnierz. Prawo karne dyscyplinarne jest ogromnie zróżnicowane, gdyż jest odrębnie unormowane dla różnych, szczególnie ważnych grup ludzi, zwłaszcza wykonujących pewne zawody, takie jak sędziego, adwokata, radcy prawnego, notariusza, nauczyciela akademickiego, lekarza. Prawo karne dyscyplinarne przewiduje kary za różnego rodzaju naruszenia obowiązków właściwych dla danego zawodu, nazywane przewinieniami dyscyplinarnymi. Odpowiedzialność dyscyplinarna ciąży też na studentach szkół wyższych. Odrębną pozycję w zakresie polskiego prawa karnego zajmuje prawo karne wykroczeń, które reguluje odpowiedzialność karną za mniej groźne czyny zabronione, uznane przez ustawodawcę za wykroczenia.

25 Prawo karne. Część ogólna, szczególna i wojskowa to publikacja opracowana przez grono Autorów związanych z Uniwersytetami Śląskim i Opolskim oraz praktyką prawa karnego. Zostały w niej uwzględnione zmiany stanu prawnego dokonane po roku 2014, a także najnowsze orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, Trybunału Praw Człowieka i Sądu Najwyższego. Zaletą opracowania jest bardzo przystępny, zwięzły sposób przedstawienia materiału. Aby podręcznik był jeszcze bardziej przystępny, zostały wprowadzone wyróżnienia służące wyeksponowaniu najistotniejszych pojęć i konstatacji. W publikacji umieszczono także piktogramy ułatwiające odnalezienie istotnych fragmentów oraz numery boczne umożliwiające szybkie odnalezienie w tekście książki pojęć z indeksu. Podręcznik jest przeznaczony przede wszystkim dla studentów wydziałów prawa i administracji. Może też być przydatny aplikantom sądowym, prokuratorskim, adwokackim oraz praktykom. zamówienia: infolinia , fax zamowienia@wolterskluwer.pl CENA 75 ZŁ (W TYM 5% VAT)