Uczulające działanie wybranych produktów kosmetycznych na skórę

Transkrypt

1 Uczulające działanie wybranych produktów kosmetycznych na skórę We współczesnym społeczeństwie istnieje silne dążenie do poprawy wyglądu zewnętrznego i zachowania młodości, poprzez stosowanie różnorodnych produktów kosmetycznych. Efektem tych oczekiwań jest intensywna produkcja na całym świecie coraz to większych ilości kosmetyków, które są oparte przede wszystkim na substancjach syntetycznych i chemicznych. Stosowanie ich sprzyja coraz to częstszemu występowaniu uczuleń skórnych. Celem niniejszej pracy było przedstawienie problematyki dotyczącej uczulającego działania wybranych produktów kosmetycznych na skórę: częstości występowania uczuleń, rodzaju i składników produktów, które wywołują reakcje alergiczne i niepożądane działania uboczne na skórę. Kosmetykiem jest każda substancja lub preparat przeznaczone do zewnętrznego kontaktu z ciałem człowieka: skórą, włosami, wargami, paznokciami, zewnętrznymi narządami płciowymi, zębami i błonami śluzowymi jamy ustnej, których wyłącznym lub podstawowym celem jest utrzymanie ich w czystości, pielęgnowanie, ochrona, perfumowanie, zmiana wyglądu ciała lub ulepszenie jego zapachu. 1 Niezależnie jednak od definicji, jaką przyjmuje się dla tych produktów, najważniejszą cechą powinna być pewność, iż kosmetyk wprowadzony do użytku, nie stanowi zagrożenia dla zdrowia człowieka. Jednak pomimo ostrych procedur obserwuje się występowanie objawów niepożądanych, rozumianych jako każde niekorzystne i niezamierzone działanie kosmetyku wprowadzonego do obrotu, używanego w zwykłych lub innych dających się przewidzieć warunkach, z uwzględnieniem szczególności jego wyglądu, prezentacji, oznakowania, wszystkich instrukcji użycia i innych wskazówek lub informacji pochodzących od producenta. 2 Kosmetyki to szeroki asortyment produktów, które służą do pielęgnowania, ochrony i upiększania ciała człowieka. Ze względu na liczne produkty kosmetyczne wprowadzono kilka rodzajów podziałów, aby znacznie łatwiej było je dobierać. Jednym z ogólniejszych 1 Noszczyk M., Kosmetologia pielęgnacyjna i lekarska, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Wydanie I, Warszawa 2010, s Hałat Z., Reakcje niepożądane po użyciu kosmetyków, Alergia 2003/2, s

2 kryteriów dzielących kosmetyki jest również ich funkcja. Pod kątem tego kryterium kosmetyki należałoby podzielić na: pielęgnujące, ochronne, czyszczące, upiększające, zapachowe (wyroby perfumeryjne). Następny jest podział pod względem kryterium części ciała, a więc wyróżniamy kosmetyki przeznaczone dla: włosów, paznokci, do ciała, twarzy. Kolejnym kryterium podziału kosmetyków jest grupa docelowa, w tym przypadku kosmetyki dzieli się na kosmetyki dla: mężczyzn, kobiet, nastolatków, dzieci. Podział ten jest tylko umowny, ponieważ większość kosmetyków ma charakter uniwersalny i można je przypisać do kilku grup. W tej sytuacji dobór ich do naszych potrzeb odbywa się jedynie na podstawie zapotrzebowania oraz gustu klienta. Niestety, bardzo często kosmetyki zawierają liczne substancje, które powodują niepożądane objawy skórne. Do najczęstszych preparatów kosmetycznych, które mogą powodować uczulenia w zależności od kryterium części ciała i funkcji można zaliczyć: - kosmetyki do pielęgnacji i upiększania włosów: preparaty czyszczące (szampony), preparaty do koloryzacji włosów, rozjaśniające włosy, trwałej ondulacji, depilacji. - kosmetyki do pielęgnacji i upiększania twarzy: mydła, preparaty do demakijażu, toniki, emulsje, kremy, maski, podkłady, preparaty nawilżające, fotoprotekcyjne, wybielające, hamujące proces starzenia się skóry, szminki, cienie i kredki do powiek, tusz do rzęs, kremy pod oczy, kremy i pianki do golenia, płyny do golenia. - kosmetyki do pielęgnacji ciała: balsamy, żele, płyny do higieny intymnej, dezodoranty, wody toaletowe i kolońskie, perfumy. - kosmetyki do pielęgnacji i upiększania paznokci: lakiery, podkłady, utwardzacze. 3 Tabela 1. Najczęstsze kosmetyki uczulające i miejsce występowania objawów niepożądanych. Obszar ciała Twarz Powieki Usta Najczęstsze kosmetyki uczulające Kremy nawilżające, maseczki, preparaty z filtrami przeciwsłoneczne, podkłady, pudry, róże, perfumy, kosmetyki do demakijażu, farby do włosów, wody po goleniu. Cienie do powiek, kredki, tusze, kosmetyki, farby do włosów, środki rozjaśniające, lakiery do paznokci. Pomadki, błyszczyki, pasty do zębów. 3 Wojciechowska M., Gocki J., Bartuzi Z., Alergia na kosmetyki Pol. Merk. Lek, 2008 XXV, s

3 Uszy Szyja i dekolt Kończyny Dłonie Owłosiona głowy Pachy skóra Kosmetyki do włosów (farby), perfumy. Kremy, farby do włosów, środki rozjaśniające. Depilatory chemiczne, woski, balsamy do ciała. Mydła, Kremy nawilżające, kosmetyki do demakijażu, perfumy, kosmetyki używane do pielęgnacji paznokci (lakiery, zmywacze, żele, akryle). Farby do włosów, preparat, do trwałej ondulacji, lakiery do włosów, perfumy, środki rozjaśniające. Dezodoranty, antyperspiranty, depilatory. Narządy płciowe Środki do higieny intymnej, mydła. Źródło: opracowanie własne. Kobiety i mężczyźni używają do pielęgnacji skóry innych produktów, dlatego grupach płci rankingi najczęściej uczulających kosmetyków różnią się. 4 Tabela 2. Najczęściej uczulające kosmetyki powodujące nadwrażliwość wśród kobiet i mężczyzn. w Płeć Kobiety Mężczyźni Najczęściej uczulające kosmetyki. 1. Dezodorant 2. Zapachowe mleczko kosmetyczne(np. balsam do ciała) 3. Tusz do rzęs 4. Perfumy, woda toaletowa. 5. Szampon do ciała i włosów. 1. Dezodorant 2. Szampon do ciała i włosów 3. Perfumy/woda toaletowa 4. Kosmetyki używane po goleniu 5. Zapachowe mleczko kosmetyczne ( np. balsam do ciała) Źródło: Opracowanie na podstawie: Doryńska A., Problemy dermatologiczne w salonie kosmetycznym i fryzjerskim, Instytut Dermatologii, Kraków Doryńska A., Problemy dermatologiczne w salonie kosmetycznym i fryzjerskim, Instytut Dermatologii, Kraków

4 Kosmetyki do pielęgnacji i upiększania włosów Preparaty do koloryzacji włosów Głównym składnikiem farb do włosów jest para-fenylenodiamina (PPD), która posiada silne właściwości alergizujące. Ponadto uczulenie mogą powodować inne aminy aromatyczne takie, jak siarczan p-toluenodwuaminy, o-fenylenodwuamina, p-nitro-fenylenodwuamina, p- nitroaminofenol. W farbach do włosów uczula także rezorcyna, przeciwutleniacze, parabeny, hydrochinon, czy też tak powszechny nikiel. 5 Niekorzystna reakcja po zastosowaniu farb do włosów może objawiać się świądem, zmianami rumieniowo zapalnymi, które występują w obrębie skóry owłosionej głowy, przechodzących na granicę skóry gładkiej (czoło), skóry wokół oczu, końcówkach uszu oraz na tylnej powierzchni szyi. Nasilenie zmian może powodować także obrzęk twarzy i wokół oczu. W ciężkich przypadkach może towarzyszyć temu utrata włosów, przebarwienia i przeczosy. 6 Rysunek 4. Zapalenie kontaktowe skóry w odpowiedzi na farby do włosów. Źródło: Majewski S Atlas Dermatologii Klinicznej Wyd. Med. Urban & Partner, Wrocław 2002, s. 63. Środki rozjaśniające włosy Alkaliczne substancje zawarte w preparatach do rozjaśniania włosów powodują wyjałowienie włosa, przyśpieszają proces oksydacji oraz nadmierne wysuszenie włosa, włosy 5 Noszczyk M., Kosmetologia pielęgnacyjna i lekarska, Wyd. Lek. PZWL, Wyd. I, W-wa 2010, s Majewski S., Atlas Dermatologii Klinicznej WydanieMedyczne Urban & Partner, Wrocław 2002, s

5 stają się łamliwe i kruche. Mogą powodować także odczyny uczuleniowe w postaci zaczerwienienia, świądu, obrzęku, a nawet sączenia. Zmiany występują na owłosionej skórze głowy, a także na szyi, karku i powiekach. Trwała ondulacja Niepożądane objawy występujące na skutek wykonania trwalej to podrażnienie, rumień, a także nasilona reakcja pęcherzową na skórze otaczającej owłosioną skórę głowy. Niewłaściwie wykonany zabieg, zbyt duże stężenie preparatu, zbyt długi czas ekspozycji, niedokładne spłukanie płynu, zbyt późne użycie neutralizatora, częste powtarzanie zabiegu może spowodować łamliwość, suchość i wypadanie włosów. Tioglikolan glicerolu po trwałej ondulacji mogą pozostawać we włosach co najmniej przez trzy miesiące, co u osoby uczulonej jest niekorzystne i powoduje zaczerwienienie skóry. 7 Szampony do włosów W szamponach substancjami które mogą uczulać są konserwanty, środki powierzchniowo czynne (laurylosiarczan sodu - SLS). Ponadto stosuje się barwniki (typu azotowego lub trifenylometanowego) i zapachy które mogą powodować alergie. Pomimo tego szampony mają słabą siłę alergizującą, ponieważ czas kontaktu ze skórą jest zbyt krótki, a jeżeli występują uczulenia, to ze względu na ich zasadowy charakter. Dolegliwości związane ze stosowaniem szamponu ograniczają się do zaczerwienienia, łuszczenia, świądu, pieczenie skóry głowy, łamliwość włosów, wysuszenie, pieczenia oczu wynikającego z nieostrożnego stosowania. 8 Preparaty depilujące Stosowanym środkiem, który może powodować uczulenie jest tioglicerol. Mogą także wystąpić reakcje podrażnienia, spowodowane bardzo zasadowymi ph. Często spotykane jest kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia, rzadko jednak wywołują one alergiczny wyprysk 7 Marzec A., Chemia kosmetyków- surowce półprodukty preparatyka wyrobów, Wyd. III Toruń 2009, s.182, Jurkowska S., Produkty kosmetyczne, Wydanie I, Dąbrowa Górnicza 2001, s Marzec A., Chemia kosmetyków- surowce półprodukty preparatyka wyrobów, Wydanie III Toruń 2009, s. 174, Jurkowska S., Produkty kosmetyczne, Wyd. I, Dąbrowa Górnicza 2001, s , Martini M-C., Placek W., Kosmetologia i Farmakologia skóry., Wyd. Lek. PZWL, W-wa 2007, s

6 kontaktowy i zapalenie mieszków włosowych w miejscu stosowania preparatu. Natomiast w przypadku depilatorów mechanicznych, jakimi są woski, czynnikiem uczulającym jest colofan, który u osób wrażliwych może wywołać zmiany. 9 Kosmetyki do pielęgnacji i upiększania twarzy Nadwrażliwość i podrażnienia wywołane preparatami do pielęgnacji twarzy mogą być zależne od składników takich jak: podłoża i rozpuszczalniki (lanolina, eurycyna, glikol propylenowy, wosk pszczeli, mirystynian izopropylu, kalafonia, alkohol izopropyle nowy), konserwanty, antyoksydanty, filtry przeciwsłoneczne, substancje zapachowe, substancje barwiące, a także składniki stanowiące o istocie działania preparatu np. ekstrakty roślinne. Przyczyną nietolerancji mogą być także produkty kosmetyczne, zawierające zjełczałe podłoże tłuszczowe mogą wywołać uczulenia, podrażnienia skóry i miejscowe stany zapalne. Podczas jełczenia w preparacie dochodzi bowiem do systematycznego powstawania związków drażniących. Zmiany lokalizują się w miejscu kontaktu kosmetyku z skórą (np. twarz, szyja, powieki, policzki i dłonie). 10 Kremy i preparaty do demakijażu, a także maseczki na ogół powodują uszkodzenia skóry, spowodowane zawartą substancją uczulającą w swoim składzie lub w efekcie niewłaściwie dobranego kremu (na przykład uczulenie na któryś ze składników), ważną rolę odgrywa też nieodpowiednie stosowanie kosmetyku do rodzaju skóry, np. kremu tłustego na cerę mającą skłonność do przetłuszczania się. Natomiast peelingi ze względu na zwartość drobinek, mogą posiadać właściwości drażniące. Kosmetyki do makijażu, dostępne są w różnych postaciach jak puder sypki, puder prasowany, podkład w kremie lub fluid, korektory, róże, kredki do oczu, tusze do rzęs, cienie do powiek, szminki, błyszczyki. Preparaty te częściej uczulają, ponieważ w swoim składzie zawierają znaczną ilość barwników oraz dodatków zagęszczających, nabłyszczających i konserwantów, substancji zapachowych, środków z filtrami przeciwsłonecznymi. Ponadto kosmetyki kolorowe mogą zawierać talk, który posiada działanie kancerogenne, a wymieszany z innymi kosmetykami i wydzielanym serum, zaburza oddychanie skóry i zapycha pory. Może więc przyczynić się do powstawania stanów zapalnych skóry. 9 Martini M-C., Placek W., Kosmetologia i Farmakologia skóry, Wyd. Lekarskie PZWL, W-wa 2007, s Marzec A., Chemia kosmetyków- surowce półprodukty preparatyka wyrobów, Wyd. III Toruń 2009, s

7 Podkłady zawierają w swoim składzie parafiny i oleje silikonowe, a ich warstwa na skórze skutecznie zapycha pory, więc ich stosowanie może powodować podrażnienie, reakcje alergiczne i powstawanie wyprysków. Natomiast w pudrach najczęściej przyczyną uczuleń są barwniki oraz substancje zapachowe; reakcja na te produkty objawia się najczęściej zaczerwienieniem i przebarwieniem skóry twarzy. 11 Szminki zawierają wiele alergenów takich jak substancje zapachowe (aldehyd cynamonowy, absolut mchu dępowego, izoeugenol), konserwanty, barwniki (eozynę), substancje fotoprotekcyjne (oksybenzon), lanolinę, kalafonię, żywice (Shellac) mogą powodować zapalenie czerwieni warg, uczucie pieczenia, suchości, powstawanie rumienia i pęcherzyków w okolicy ust. 12 Uczulające składniki zawarte w tuszach do rzęs to konserwanty, substancje zapachowe, barwniki i kalafonia. Powodują podrażnienie, rumień, bolesność i obrzęk powiek. Cienie do powiek powodują częściej reakcje podrażnienia niż alergie i mogą być wywołane barwnikami. Kosmetyki do pielęgnacji ciała Spośród preparatów do pielęgnacji ciała najczęściej uczulają dezodoranty i perfumy, a także balsamy. Dezodoranty i antyperspiranty zawierają składniki antybakteryjne redukujące florę bakteryjną okolicy pach. Wśród substancji, które mogą powodować reakcje z podrażnienia są sole glinu, natomiast za reakcje alergiczne odpowiedzialne są częściej substancje zapachowe. Substancje zapachowe zastosowane dezodorantach i antyperspirantach mogą wywołać zapalenie skóry, ponieważ penetracja antygenów przez skórę okolicy pachowej zachodzi łatwiej, co sprzyja występowaniu uczulenia. 38 W dezodorantach występuje wiele związków chemicznych, w tym hydroksycytronellal i aldehyd cynamonowy, które powodują zmiany w dołach pachowych. 13 Najczęstszymi alergenami są perfumy, a zmiany pojawiają się zwykle w miejscu ich aplikacji, najczęściej na szyi i nadgarstkach (rys.4.). 14 Kompozycja zapachowa perfum zawiera zwykle około 50 składników w postaci syntetycznych substancji zapachowych, olejków eterycznych, balsamów, środków 11 szukać a czego unikać w kosmetykach-kolorowych/. 12 Noszczyk M., Kosmetologia pielęgnacyjna i lekarska, Wyd. Lek. PZWL, Wyd. I, W-wa 2010, s Kieć - Świerczyńska M., Kręcisz B., Świerczyńska-Machura D., Uczulenie na kosmetyki. Środki zapachowe,medycyna Pracy 2004/ 55 (2), s Majewski S., Atlas Dermatologii Klinicznej, Wyd. Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2002, s

8 konserwujących, a każdy z tych składników może stać się przyczyną alergii kontaktowej. Zapach perfum wzmacnia się dzięki temperaturze ciała i utrzymuje się nawet do piętnastu godzin. Pod wpływem promieniowania UV niektóre perfumy mogą powodować zmiany pigmentacji lub podrażnienie skóry. 15 Rysunek 5. Kontaktowe zapalenie skóry w odpowiedzi na perfumy. Źródło: Majewski S., Atlas Dermatologii Klinicznej, Wyd. Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2002, s. 63. Kosmetyki do pielęgnacji i upiększania paznokci, sztuczne paznokcie Kosmetyki do pielęgnacji i upiększania paznokci to: lakiery podkładowe, pokrywające, powierzchowne, barwne i bezbarwne, zmywacze. W celu przedłużania i upiększania paznokci wykorzystuje się także metodę akrylową, żelową. Odczyny alergiczne spowodowane są najczęściej przez lakiery do paznokci, zmywacze do paznokci oraz przez przedłużanie paznokci metodą akrylową i w nielicznych przypadkach metodą żelową. Lakiery do paznokci Czynnikiem uczulającym w przypadku lakieru do paznokci są przeważnie zawarte w nich substancje błonotwórcze. Z tej grupy wymienić można: żywice mocznikowo formalinowe, meta akrylany i nitrocelulozę. W przypadku lakierów reakcja alergiczna występuje w postaci ognisk rumieniowych ze złuszczaniem, zlokalizowanych na szyi, dolnej części twarzy i powiekach, w wyniku kontaktu skóry z mokrym, nie wysuszonym, lakierem Martini M-C., Placek W., Kosmetologia i Farmakologia skóry, Wyd. Lekarskie PZWL, W-wa 2007, s. 278, Majewski S.,., Atlas Dermatologii Klinicznej, Wyd. Med. Urban & Partner, Wrocław 2002, s

9 Rysunek 6. Kontaktowe zapalenie skóry spowodowane lakierem do paznokci. Źródło: Majewski S., Atlas Dermatologii Klinicznej, Wyd. Med.. Urban & Partner, Wrocław 2002, s. 63. Rysunek 7. Zapalenie skóry spowodowane lakierem do paznokci. Źródło: Majewski S., Atlas Dermatologii Klinicznej, Wyd. Med. Urban & Partner, Wrocław 2002, s.63. Skóra wokół paznokci jest rzadko zmieniona. Gdy lakier wyschnie staje się niezwykle słabym alergenem. Zmiany, jakie może powodować produkt w tym stanie, wynikają z długotrwałego kontaktu z substancją, na którą dana osoba jest wrażliwa. Do takich związków, które mogą wywołać niepożądane reakcje, należą związki niklu, które czasem są 9

10 dodawane do lakierów w celu utrzymania ciekłego stanu produktu. Substancje te mogą wywołać odległe w czasie zmiany z onycholizą włącznie. Rozpuszczalniki zawarte w lakierach mogą powodować miejscowe podrażnienie (objawiające się pieczeniem czy kłuciem), a także mogą wysuszać płytkę paznokciową. 17 Zmywacze do paznokci Zmywacze do paznokci zawierają rozpuszczalniki takie jak: aceton, alkohol izopropylowy, octan etylu i octan butylu. W skład zmywacza bezacetonowego wchodzi metyloetyloketon (MEK). Zmywacze wzbogacone są również o substancje oleiste, których zadaniem jest ochrona naturalnej płytki przed utratą wody. Zmywacze do paznokci mogą powodować podrażnienie okolicznych tkanek miękkich, a także onycholizę (oddzielenie płytki paznokcia od łoża naczyniowego), mogą powodować również wysuszenie płytki, a co za tym idzie jej rozdwajanie i łamliwość. 18 Przedłużanie paznokci metodą akrylową Czynnikiem uczulającym w przypadku przedłużania paznokci metodą akrylową jest kwas metakrylowy i jego pochodna metakrylan butylu. Akrylowa metoda przedłużenia paznokci polega na zastosowaniu polimeru/proszku oraz płynu akrylowego (liguidu i primera). W wyniku połączenia tych dwóch substancji, w procesie polimeryzacji powstaje masa akrylowa służąca do przedłużenia i wymodelowania płytki paznokciowej. Główny składnik, kwas metakrylowy jest wchłaniany do organizmu przez drogi oddechowe, skórę oraz przewód pokarmowy. Wdychane opary drażnią śluzówkę jamy ustnej, nosa, oczu oraz wysuszają skórę, co może spowodować łzawienie, nieżyt nosa, kaszel, bóle w klatce piersiowej i nieżyt żołądka. 19 Reakcje alergiczne skórne wywołane akrylami mogą pojawić się w różnym odstępie czasowym po pierwszej aplikacji. Do pierwszych objawów należy świąd pod paznokciami, ból oraz mrowienie w okolicy paznokci, natomiast zmiany skórne częściej obserwowane są na twarzy, powiekach w wyniku przenoszenia alergenu na dłoniach. Naturalna płytka jest sucha, Sokołowska- Wojdyło M., Sobjanek M., Woś- Wasilewska E., Dermatologia dla stylistów paznokci, Gdańsk 2009, s Wojciechowska M., Gocki J., Bartuzi Z., Alergia na kosmetyki, Pol. Merk. Lek. 2008, XXV, s

11 sucha z cechami onycholizy. W skrajnych przypadkach dochodzi do trwałej utraty płytki paznokciowej. 44 Przedłużanie paznokci metodą żelową Metoda żelowa z wykorzystaniem promieni ultrafioletowych uważana jest za bardziej bezpieczną, ponieważ nie występuje charakterystyczny zapach, jaki cechuje metodę akrylową. Jednakże stosowanie żeli światło utwardzalnych w nielicznych przypadkach, również może powodować reakcje alergiczne z wypryskiem kontaktowym, a także podrażnienia u stylisty i klienta. Zmiany mogą dotyczyć okolicy paznokcia, części ciała odległych (twarz, powieki). Reakcja może być zarówno natychmiastowa, a także nastąpić po kilku miesiącach. Niepożądane reakcje wynikają z budowy chemicznej żeli, które składają się z akrylowych komponentów podobnych do tych, jakie znajdują się w produktach z metody akrylowej, należą do nich: akrylany - HEMA (2 hydoxyethyl methacrylate) oraz HEPA (2-hydroxypropyl methacrylate). Za zmiany odległe np. w obrębie powiek odpowiedzialny jest związek TREGDA (triethylenglycol diacrylate). 20 Inną przyczyną niepożądanych reakcji związanych z zastosowaniem sztucznych paznokci jest stosowanie kleju do przytwierdzenia tipsów, co prawdopodobnie wynika ze znacznej zawartości w nim formaldehydu. Stosowanie tego składnika ograniczono z przyczyn silnie alergizujących. 21 Rysunek 8. Reakcja na żelowe produkty do przedłużania paznokci.źródło: Sokołowska- Wojdyło M, Sobjanek M, Woś- Wasilewska E, Dermatologia dla stylistów paznokci, Gdańsk 2009r, s Sokołowska- Wojdyło M., Sobjanek M., Woś- Wasilewska E., Dermatologia dla stylistów paznokci, Gdańsk 2009, s Wojciechowska M., Gocki J., Bartuzi Z., Alergia na kosmetyki, Pol. Merk. Lek. 2008/XXV, s

12 Składniki uczulające zawarte w kosmetykach Kosmetyki są preparatami złożonymi, zawierającymi od kilkunastu do kilkudziesięciu składników. Spośród wielu substancji stosowanych do produkcji kosmetyków wiele wykazuje działanie uczulające, a kilka charakteryzuje się szczególnie silnymi właściwościami alergizującymi. Za większość reakcji alergicznych występujących po zastosowaniu kosmetyków odpowiadają konserwanty, substancje zapachowe, i barwniki, antyoksydanty, filtry przeciwsłoneczne, rzadziej podłoża emulsji. Spośród innych alergenów wymieniane są lanolina i jej pochodne, składniki lakierów do paznokci, a także niektóre związki powierzchniowo czynne. 22 Substancje te mogą powodować uczulenia pojedynczo a także reagować krzyżowo. Na przykład p-fenylodiamina reaguje krzyżowo z parabenami, balsam peruwiański z kalafonią, benzoesami i eugenolem, który z kolei jest zdolny do wywołania reakcji krzyżowych z izoeugenolem Kacalak-Rzepka A., Bielecka - Grzela S., Różewicka - Czabańska M., Maleszka R., Klimowicz A., Nadwrażliwość kontaktowa na wybrane składniki kosmetyków oraz inne alergeny wśród kosmetyczek i studentek kosmetologii, Postępy Dermatologii i Alergologii 2010, XXVII, 5, s. 401, Kieć-Świerczyńska M., Kręcisz B., Świerczyńska-Machura D., Uczulenie na kosmetyki środki zapachowe, Medycyna Pracy 2004/55(2), s Kieć-Świerczyńska M., Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry. Uczulenie na środki zapachowe, Alergia 4/2009, s

13 Środki konserwujące Konserwanty obok substancji zapachowych i barwników są jednymi z najbardziej kontrowersyjnych surowców kosmetycznych, gdyż są powodem najczęstszych uczuleń u użytkowników. Konserwanty to substancje chemiczne dodawane do kosmetyku w celu zahamowania rozwoju mikroorganizmów (bakterii, pleśni, grzybów), a tym samym przedłużenia trwałości preparatu kosmetycznego (przeciwdziałają fermentacji, zmianom zapachu, konsystencji i wyglądu). Mają one za zadanie utrzymać produkty kosmetyczne w stanie pozbawionym zanieczyszczeń podczas ich produkcji, pakowania, a także podczas całego okresu ich stosowania, a zarazem muszą być bezpieczne. Środki konserwujące są szczególnie niezbędne w kosmetykach zawierających wodę i składniki organiczne, które cechuje wyjątkowa podatność na wpływ mikroorganizmów. 24 Działanie środka konserwującego jest tym lepsze, im większe jest jego stężenie. Jednocześnie wzrasta w tym samym stopniu niebezpieczeństwo wywołania uczulenia przez tą substancje. Substancje konserwujące odgrywają coraz istotniejszą rolę jako czynniki etiologiczne alergicznego kontaktowego zapalenia skóry, kontaktowego zapalenia skóry z podrażnienia i pokrzywki kontaktowej. Pomimo działania uczulającego, konserwanty są niezbędnymi składnikami produktów kosmetycznych zapewniającymi im trwałość i ochronę przeciwdrobnoustrojową. 25 Do tego celu zwykle wykorzystywane są parabeny (estry kwasu parahydroksybenzoesowego) i związki chemiczne uwalniające formaldehydu - donory formaldehydu : Bronopol, Bronidox, Quaternium 15, Germall 115, German II, Dowcil 200, Glydant ; izotiazolinony (Katon CG ); mertiolat (timerosal) i inne. 26 Ze względu na działanie uczulające surowce tej grupy wyszczególnione są na liście związków dopuszczonych do stosowania w produktach kosmetycznych, z odpowiednimi ograniczeniami i wymaganiami, w tym także maksymalnymi stężeniami, w jakich mogą być one wykorzystywane jako środki konserwujące. Ich zawartość powinna być ograniczona do 24 Bojarowicz H., Wojciechowska M., Gocki J., Substancje konserwujące stosowane w kosmetykach oraz ich działania niepożądane, Problemy Higieniczno Epidemiologiczne 2008/89(1) s Peters B., Kosmetyka- Podręcznik do nauki zawodu i poradnik, Wydanie 2009, s Kieć Świerczyńska M., Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry. Uczulenie na konserwanty i paragrupę, Alergia 2010/1. 13

14 minimum, szczególnie w kosmetykach dla dzieci, kosmetykach pod oczy, czy mających kontakt z błoną śluzową 27. Rysunek 9. Zapalenie skóry wokół oczu wywołane kontaktowa nadwrażliwością na środki konserwujące zawarte w kosmetykach. Źródło: Graham- Brown R., Bourke J., Dermatologia- Podręcznik I atlas Wyd. Urban & Partner, Wrocław 2010, s Substancje zapachowe Najczęstszą przyczyną nadwrażliwości i alergii na kosmetyki są substancje zapachowe, jest to związane między innymi z coraz szerszym zastosowaniem zapachów do podstawowych produktów pielęgnacyjnych. Wzrost uczulenia na substancje zapachowe związany jest ze stosowaniem kompozycji zapachowych wielu składników, związku z tym uczulając się na jeden rodzaj perfum, nabywa się uczulenia na inne rodzaje, w których dana substancja również uczula. 28 Substancje zapachowe stosowane są do produkcji perfum, wód kwiatowych i toaletowych, kremów, mleczek kosmetycznych, toników i emulsji, preparatów do kąpieli, preparatów do pielęgnacji włosów, do wyrobu past, płynów do zębów, lakierów i emalii do paznokci, a także do wyrobu kosmetyków kolorowych artykuły/8412,surowce kosmetyczne bezpieczeństwo preparatu.html 28 Noszczyk M., Kosmetologia pielęgnacyjna i lekarska Wyd. Lek. PZWL, Wyd. I, W-wa 2010, s Marzec A., Chemia kosmetyków- surowce półprodukty preparatyka wyrobów, Wyd. III, Toruń 2009, s

15 Obecnie znana jest ogromna ilość substancji zapachowych. Ich liczbę określa się na ponad 3000, a najwięcej tych substancji znajduje się w perfumach, dezodorantach, wodach kolońskich, wodach toaletowych i po goleniu. Pojedyncze produkty mogą zawierać od 10 do 300 związków. Zawartość środków zapachowych w perfumach sięga 20%, w wodach kolońskich 8%, wodach toaletowych 4%. Ocenia się, że u 1-16% populacji występuje nadwrażliwość na produkty zapachowe, najczęściej objawiająca się pod postacią alergicznego kontaktowego zapalenia skóry, pokrzywki kontaktowej oraz reakcji fototoksycznych. U 30-45% chorych zapachy są przyczyną złej tolerancji kosmetyków. 30 Substancje zapachowe są przeważnie mieszaninami naturalnych i/ lub syntetycznych substancji zapachowych, zawierające również substancje podkreślające zapach lub zmieniające odcień zapachu, składniki stabilizujące (utrwalające zapach - fiksatory) i rozpuszczalniki. 31 Ze względu na sposób otrzymywania substancje zapachowe dzieli się na olejki eteryczne wyodrębnione z naturalnych surowców roślinnych (stanowiące mieszaninę wielu związków) i syntetyki o znanej budowie chemicznej lub wydzielone z olejków eterycznych bądź syntetyzowane na podobieństwo ich składowych. Występują także syntetyki zapachowe, nie występujące w naturze. Olejki eteryczne pod względem chemicznym są to mieszaniny terpenów i ich produktów utleniania (alkohole, aldehydy, ketony, kwasy, estry), w zależności od ich składu wykazują określone działanie fitoterapeutyczne. Są to produkty naturalne, pozyskiwane z różnych części roślin (kwiatach, liściach, łodygach, korzeniach, owocach). Każdy olejek eteryczny ma indywidualny zapach (cytrusowy, korzenny, kwiatowy, ziołowy). Olejki eteryczne są na ogół produktami otrzymywanymi przez wytłaczanie, destylacje z parą wodną, ekstrakcję w gazach i cieczach. 32 Wszystkie olejki, w mniejszym lub większym stopniu, mogą powodową nadwrażliwość lub alergie, najczęściej objawiające się pod postacią alergicznego kontaktowego zapalenia skóry, pokrzywki kontaktowej oraz reakcji fototoksycznych. Zmiany skórne dotyczą różnych okolic skóry, w tym twarzy, szyi, dołów pachowych, a także rąk. Częstość alergii na poszczególne olejki jest mało poznana. Z olejków, które mogą 30 Kieć-Świerczyńska M., Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry.uczulenie na środki zapachowe, Alergia 2009/4, s Marzec A., Chemia kosmetyków- surowce półprodukty preparatyka wyrobów, Wyd. III Toruń 2009, s. 66. Kieć-Świerczyńska M., Alergia na kosmetyki. Alergia kontaktowa. Mediton, Łódź 2005,s Martini M-C., Placek W., Kosmetologia i Farmakologia skóry., Wyd. Lek. PZWL, W-wa 2007, s Peters B., Kosmetyka, Podręcznik do nauki zawodu, Wyd. 2009, s

16 powodować podrażnienia można wymienić: ylangowy, różany, geraniowy, kananga, cytonellowy, miętowy, tymiankowy, cynamonowy, pimentowy, lebiodkowy, cytrynowy, melisowy, eukaliptusowy i geraniowy, jodłowy i świerku syberyjskiego. Jednakże wrażliwość skóry na olejki eteryczne jest cechą indywidualną. Osoby o jasnej karnacji na ogół są bardziej wrażliwe i mogą mieć problemy po użyciu preparatów zawierających w składzie recepturalnym olejki uznane powszechnie za bezpieczne. Olejki eteryczne są wysoko skoncentrowanymi substancjami, których nie można stosować na skórę w postaci czystej. Wyjątek stanowią olejki: herbaciany, lawendowy, które można użyć punktowo w niewielkiej ilości. Olejki stosowane w kremach, mleczkach do ciała, olejkach do masażu nie powinny przekraczać stężenia 0,5 2%, natomiast w żelach pod prysznic, płynach do kąpieli i w szamponach stężenia 1%. 33 W przemyśle kosmetycznym znalazły zastosowanie również syntetyczne substancje zapachowe, które są znacznie tańsze i łatwiejsze w produkcji, ale cechują się silniejszymi właściwościami alergizującymi. Syntetyki są szczególnie cenione przy produkcji perfum, ponieważ pozwalają na tworzenie niebanalnych wielowymiarowych kompozycji. 34 Do najczęściej alergizujących substancji zapachowych należą balsam peruwiański oraz mieszanina perfumowana zawierająca osiem aromatów. Są nimi w kolejności rosnącej właściwości uczulających: absolut mchu dębowego, geraniol, hydroksycytronellal, eugenol, izoeugenol, aldehyd i alkohol cynamonowy oraz aldehyd alfa-amylocynamonowy. Mieszanina tych ośmiu substancji w odpowiednim stężeniu używana jest do prób kontaktowych. W sytuacjach szczególnych dodatkowo wykonuje się próby z poszczególnymi substancjami. 35 Geraniol, eugenol i izoeugenol reagują krzyżowo wywołując reakcje alergiczne. 36 Około połowa pacjentów z alergią na mech dębowy reaguje również na kalafonię. Ostatnio do zestawu podstawowego alergenów wprowadzono nową mieszaninę środków zapachowych - fragrance mix II, która zawiera lyral, cytral, farnezol, cytronellol, aldehyd heksylcynamonowy i kumarynę. Testując pacjentów poszczególnymi zapachami, 33 Kieć-Świerczyńska M., Kręcisz B., Świerczyńska-Machura D., Uczulenie na kosmetyki środki zapachowe, Medycyna Pracy 2004/55(2), s wiedzy phenome/niebezpieczne skladniki w kosmetykach/syntetyczne zapachy. 35 Kacalak-Rzepka A., Bielecka-Grzela, Różewicka-Czabańska M., Maleszka R., Klimowicz Nadwrażliwość kontaktowa na wybrane składniki kosmetyków oraz inne alergeny wśród kosmetyczek i studentek kosmetologii, Post Dermatol Alergol 2010; XXVII/5, s Wojciechowska M., Gocki J., Bartuzi Z., Alergia na kosmetyki. Pol. Merk. Lek. 2008, XXV, s

17 stwierdzono, iż zwykle uczulają aldehyd i alkohol cynamonowy, izoeugenol, absolut mchu dębowego, geraniol, eugenol, hydroksycytronellal, olejek ilangowy, różany i geraniowy. Alergia na pozostałe zapachy jest rzadsza. Alkohol cynamonowy (zapach hiacyntów) i aldehyd cynamonowy (aromat przypraw) oraz eugenol (zapach goździków) i izoeugenol (zapach chryzantem) dość często powodują alergię jednoczesną. 37 Widząc te dane, staje się oczywiste, że osoba uczulona na substancje zapachowe może mieć trudności ze znalezieniem dla siebie perfumowanego, niealergizującego kosmetyku. Dzieje się to dlatego, że jeden składnik uczulający znajduje się w różnych olejkach eterycznych. Jest to tzw. reakcja pseudo krzyżowa. Trzeba pamiętać, że te substancje są obecne prawie we wszystkich kosmetykach (w tym w mydłach), nawet w wielu takich, które noszą nazwę hipoalergicznych. Istnieje także szereg substancji zapachowych, które w normalnych warunkach nie wywołują odczynów alergicznych, jednak pod wpływem promieni słonecznych mogą powodować różnego rodzaju niepożądane efekty skórne tzw. fotoalergiczne. Barwniki kosmetyczne Kolejnymi związkami zawartymi w kosmetykach o silnych właściwościach uczulających są barwniki. Barwniki zabarwiają produkt kosmetyczny i/lub nadają kolor skórze i/lub jej przydatkom. Wszystkie substancje barwiące użyte w produkcji kosmetyków są umieszczone w pozytywnym wykazie barwników (załącznik IV do Dyrektywy w sprawie produktów kosmetycznych). 38 W przemyśle kosmetycznym barwniki stosowane są w celach upiększających (kremy, podkłady, pudry, róże, tusze, cienie do powiek, pomadki, kredki, farby, lakiery), a także w celu nadania estetycznego wyglądu preparatów lub zharmonizowania barwy z zapachem. 75. Do produkcji preparatów kosmetycznych muszą być stosowane barwniki bezpieczne dla człowieka, zarówno przy stosowaniu zewnętrznym, jak i ze względu na możliwość przenikania do organizmu. 79 Przemysł kosmetyczny zużywa bardzo duże ilości barwników naturalnych pochodzenia 37 Kieć-Świerczyńska M., Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry Uczulenie na środki zapachowe, Alergia 2009/ 4, s Molski M., Chemia piękna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s

18 naturalnego i organicznego oraz syntetycznych barwników organicznych. 39 Barwniki można podzielić na trzy kategorie: naturalne (roślinne i zwierzęce), metaliczne i syntetyczne. Jedynym stosowanym obecnie barwnikiem pochodzenia roślinnego jest henna. Aktywnym składnikiem henny jest henny jest nafto chinon (2-hydroksy-1,4-naftochinon), określany potocznie jako lawson, otrzymywanym z wysuszonych liści i kwiatów krzewów Lawsonia inermis i Lawsonia alba (Lawsonia spinosa). Czysta henna daje zabarwienie czekoladowobrązowe lub ciemne czerwonomahoniowe, a jego intensywność zależy od koloru malowanej skóry. Henna nie wykazuje zdolności przenikania do żywych warstw naskórka i skóry właściwej, pozostaje w obrębie warstwy rogowej naskórka przez wiele godzin, wykazując duże powinowactwo do keratyny. W celu wzmocnienia koloru i uzyskania wyraźniejszych wzorów do henny dodawane są inne barwniki najczęściej parafenylodwuamina (PPD), po mimo, iż jest zakazane stosowanie PPD do tatuaży trwałych i półtrwałych. Naturalna henna bardzo rzadko wywołuje odczyn alergiczny. Dodanie PPD do henny naturalnej i wykonanie tatuażu może przyczynić się do niezamierzonej prowokacji wystąpienia zmian typu alergicznego wyprysku kontaktowego u osób z nadwrażliwością na związki tzw. para-grupy lub przyczynić się do jej powstania. 40 Natomiast barwniki metaliczne zawierają octan ołowiu służący między innymi do barwienia włosów na kolor żółty, brązowy lub czarny. Do uzyskania szerokiej palety barw stosuje się również sole bizmutu, srebra, miedzi, niklu i kobaltu. Barwniki metaliczne stosowane w farbach powodują łamliwość włosów i utrudniają trwałą ondulację dlatego też, używane są bardzo rzadko. W organicznych barwnikach syntetycznych można wyróżnić barwniki nietrwałe i półtrwałe. Barwniki nietrwałe (antrachinowe, azowe i eozynowe), pokrywają powierzchnie osłonki włosa i są wypłukiwane podczas pierwszego mycia. Stosowane są najczęściej w szamponach, piankach i płukankach koloryzujących. 41 Barwniki półtrwałe są substancjami chemicznymi, nie wnikają w głąb włosa lecz w osłonkę włosa, ale są stopniowo wypłukiwane w czasie 5 do 10 myć. Są to substancje barwne nie wymagające stosowania nadtlenku wodoru. Do tej grupy zaliczane są nitrofenylodwuaminy, nitroaminofenol, antrachinony Marzec A., Chemia kosmetyków- surowce półprodukty preparatyka wyrobów, Wyd. III Toruń 2009, s Zegarska B., Woźniak M., Zegarski W., Romańska-Gocka K., Kaczmarek-Skamira K., Powikłania po tatuażu wykonanym czarną henną-opis przypadku, Postępy Dermatologii Alergologii 2006/XXIII/(6),s Jurkowska S., Produkty kosmetyczne, Wydanie I, Dąbrowa Górnicza 2001, s

19 Barwniki trwałe stanowią najważniejszą grupę substancji barwiących do włosów. Maskują siwe włosy i zmieniają naturalny kolor włosów na barwy od brązów po czerwień. Są one utleniane wewnątrz łodygi włosa poprzez reakcje z nadtlenkiem wodoru lub innym związkiem oksydacyjnym. Głównym składnikiem farb do włosów jest para-fenylenodiamina (PPD). Utlenienie PPD prowadzi do powstawania benzochinonu, p-aminofenolu i N-fenylo- PPD, które mają silne właściwości alergizujące. Niekorzystna reakcja po zastosowaniu barwników w farbach trwałych może objawiać się świądem, zmianami rumieniowo zapalnymi, które występują w obrębie skóry owłosionej głowy, przechodzących na granicę skóry gładkiej, czoło i powieki. Nasilenie zmian może powodować także obrzęk twarzy i powiek. Zmiany mogą także zajmować szyję, dekolt, ramiona. 42 Filtry przeciwsłoneczne i inne związki absorbujące promienie UV Filtry przeciwsłoneczne to związki, wykorzystywane w kosmetykach, które mają za zadanie chronić skórę przed szkodliwym działaniem promieniowania UV. Należą do nich trzy grupy substancji: filtry fizyczne, chemiczne oraz związki wychwytujące wolne rodniki. Występują w różnych preparatach kosmetycznych w postaci kremów, olejków, pianek, aerozoli i sztyftów. 43 Filtry fizyczne działają na zasadzie odbicia promieniowania z całego zakresu długości fal, są to substancje na ogół pochodzenia mineralnego, należą do nich: dwutlenek tytanu (Titanium Dioxide), tlenek cynku (Zinc Oxide), tlenek żelaza. Filtry fizyczne są bezpieczne i nietoksyczne dla organizmu i na ogół nie powodują uczuleń i podrażnień skóry. 44 Natomiast filtrami chemicznymi są cząsteczki aromatyczne, mające grupę karboksylową, która pod wpływem energii pochłoniętego promieniowania ulega izomeryzacji. Pochłaniają część promieni krótkich. Druga część o długości fali dłuższej niż 380 nm, widzialnej lub IR, a więc nieszkodliwej jest odbijana. 91 Do filtrów chemicznych zaliczamy filtry syntetyczne, które są najbardziej aktywne i należą do surowców kosmetycznych, które muszą podlegać odpowiednim normom ustawowym i są wpisane na listę substancji dozwolonych, która stanowi aneks VII 42 Noszczyk M., Kosmetologia pielęgnacyjna i lekarska, Wyd. Lek. PZWL, Wyd. I, W-wa 2010, s Marzec A., Chemia kosmetyków- surowce półprodukty preparatyka wyrobów, Wyd. III Toruń 2009, s Noszczyk M., Kosmetologia pielęgnacyjna i lekarska, Wyd. Lek. PZWL, Wyd. I, W-wa 2010, s

20 europejskich wytycznych kosmetycznych. Obecnie na ta listę jest wpisanych 26 filtrów chemicznych. 91 Filtry te powinny być stosowane w kosmetykach z pewnymi ograniczeniami, ponieważ mogą powodować uczulenia podrażnienia skóry, stąd też pojawia się ich wykaz zawierający między innymi limity stężeń, w jakich mogą wprowadzane do receptur kosmetycznych. Filtry zastosowane w produktach kosmetycznych powinny być dobrze tolerowane przez skórę i bezpieczne, nie mogą przekraczać substancji bariery skórnej i przedostawać się do krążenia ogólnego. 45 Większości wypadków reakcje alergiczne, tzw. fotoalergie, spowodowane są przez filtry chemiczne, ponieważ cechują się małym ciężarem cząstkowym, co powoduje, że są w stanie penetrować przez naskórek i wnikać do wnętrza organizmu człowieka. Należy do nich: pochodne kwasu p-aminobenzoesowego (PABA), benzofenony, szczególnie oxybenzony, oraz dibenzylometany, szczególnie izopropyldibezoilometan i butylometoksydibezoilometan. 46 Przeciwutleniacze (antyoksydacyjne, antyoksydanty, zmiatacze rodników) Przeciwutleniacze są to substancje, które ograniczają proces autooksydacji w preparatach kosmetycznych i dermatologicznych. Chronią kosmetyki przed degradacją spowodowaną czynnikami fizycznymi- światłem, podwyższoną temperaturą, oraz chemicznymi- tlenem z powietrza, rodnikami, jonorodnikami. 47 Są one reduktorami zdolnymi do przerywania reakcji peroksydacji i nie dopuszczają do powstawania rodników wodorotlenkowych i nadtlenkowych, szczególnie w przypadku stosowania nienasyconych olejów roślinnych. Antyoksydanty są wprowadzane do wszystkich preparatów kosmetycznych zawierających związki tłuszczowe o nienasyconych ugrupowaniach w cząsteczce, a czasami także do faz wodnych, gdzie znajdują się wyciągi wodne bogate w utleniacze. Stosowane stężenie mieści się w granicach 0,02-0, Ze względu na sposób otrzymywania można podzielić je na trzy grupy: 45 Martini M-C., Placek W., Kosmetologia i Farmakologia skóry, Wyd. Lek. PZWL, W-wa 2007, s artykuly/8412,surowce kosmetyczne bezpieczenstwo preparatu.html 47 Molski M., Chemia piękna, Wydawnictwo Naukowe PWN-Warszawa 2009, s Martini M-C., Placek W., Kosmetologia i Farmakologia skóry, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, W-wa 2007, s