I. Wprowadzenie. 1. Podstawa prawna LEGIONOWSKI PROGRAM PROFILAKTYKI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH, INNYCH UZALEŻNIEŃ

Transkrypt

1 Załącznik do Uchwały Nr II/15/2014 Rady Miasta Legionowo z dnia 18 grudnia 2014 r. LEGIONOWSKI PROGRAM PROFILAKTYKI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH, INNYCH UZALEŻNIEŃ I. Wprowadzenie I PRZECIWDZIAŁANIA NARKOMANII NA ROK 2015 Alkohol negatywnie wpływa na zdrowie fizyczne i psychiczne zarówno w wymiarze jednostki, osób z jej bezpośredniego otoczenia - rodzin, a jego nadmierne spożycie niesie konsekwencje (także w postaci wymiernych szkód finansowych) dla społeczności lokalnych. Gminne Programy Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych stanowią podstawę do prowadzenia działań mających na celu rozwiązywanie problemów wynikających z zażywania i nadużywania substancji psychoaktywnych, poprzez jednoczesne prowadzenie działań profilaktycznych jak i przedsięwzięć zmierzających do minimalizowania i ograniczania już powstałych szkód. Legionowski Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Innych Uzależnień i Przeciwdziałania Narkomanii, zwany dalej Programem, określa lokalną strategię w zakresie profilaktyki oraz minimalizacji szkód społecznych i indywidualnych wynikających z używania substancji psychoaktywnych. 1. Podstawa prawna Do najważniejszych aktów prawnych rangi ustawowej determinujących kształt i zawartość programu należą: 1. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2012 r., poz z późn. zm.). 2. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U.z 2012 r. poz. 124 z późn. zm.). 3. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. z 2005 r. nr 180, poz z późn. zm.). 4. Ustawa o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r. (Dz. U. z 2013 r., poz. 594 z późn. zm.). Dokumenty krajowe, regionalne i lokalne, z realizacją których koresponduje realizacja Legionowskiego Programu na 2015 rok: 1. Narodowy Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata (uchwała nr 35/2011 Rady Ministrów z dnia 22 marca 2011 r.). 2. Narodowy Program Zdrowia na lata (uchwała nr 90/2007 Rady Ministrów z dnia 15 maja 2007 r.). 3. Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie (Uchwała Nr 76 z dnia 29 kwietnia 2014 r.). 4. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego (rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 r.). 5. Wojewódzki Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata

2 W swojej konstrukcji merytorycznej Program jest tożsamy z założeniami zawartymi w Rekomendacjach Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. 2. Podejmowane działania Profilaktyka, podobnie jak rzeczywistość, która nas otacza zmienia się. Zmiana w obrazie profilaktyki jest nieuchronna wobec ewoluujących zagrożeń wynikających z transformacji współczesnego świata. Program określa lokalną strategię w zakresie profilaktyki i minimalizacji szkód zdrowotnych i ekonomicznych wynikających z nadużywania alkoholu i innych zachowań społecznie nieakceptowalnych, których realizacja powinna przyczynić się do poprawy zdrowia fizycznego i psychicznego mieszkańców Legionowa, właściwego wychowywania młodego pokolenia, a także zapewnienia ładu i zwiększenia poczucia bezpieczeństwa społeczności lokalnej. Program: podejmuje próbę diagnozy skali problemów na terenie gminy, określa zadania i przyporządkowuje im działania formułowane w oparciu o dostępne zasoby, wskazuje narzędzia dotyczące profilaktyki i rozwiązywania problemów związanych z uzależnieniami, wskazuje podmioty odpowiedzialne za realizację, określa źródła ich finansowania. Główne zadania nałożone na gminę przez ustawy to: 1. Prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałania narkomanii, w szczególności dla dzieci i młodzieży, w tym prowadzenie zajęć pozalekcyjnych, a także działań na rzecz dożywiania dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach socjoterapeutycznych i opiekuńczo wychowawczych; 2. Udzielanie rodzinom, w których występują problemy, pomocy psychospołecznej i prawnej, a w szczególności ochrony przed przemocą w rodzinie; 3. Zwiększanie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych; 4. Wspomaganie działalności instytucji, stowarzyszeń i osób fizycznych, służących rozwiązywaniu problemów alkoholowych, narkotycznych i innych. Gmina Miejska Legionowo tworzyć będzie zintegrowany system zarządzania profilaktyką i rozwiązywaniem problemów uzależnień uwzględniając metodę zarządzania ryzykiem w oparciu o rozpoznaną misję profilaktyki. Misją tą jest profesjonalne, skuteczne i efektywne realizowanie zadań profilaktycznych wynikających z obowiązującego prawa oraz podejmowanych z własnej inicjatywy, które mają zapewnić stałą poprawę jakości życia wszystkich mieszkańców gminy, rozumianą jako zaspokojenie potrzeb materialnych i bezpieczeństwa socjalnego. Działania oparte będą również na wyznaczonej wizji profilaktyki zakładającej życie bez substancji psychoaktywnych, skutkujące podejmowaniem dojrzałych decyzji. Misja i wizja przekładać się będą na przedstawione poniżej cele strategiczne, których osiągnięcie ma zapewnić efektywne i skuteczne rozwiązywanie problemów uzależnień w Legionowie i podnoszenie jakości życia społecznego poszczególnych mieszkańców, jak i całej społeczności lokalnej. 1. Zapobieganie powstawania problemów wynikających z nadużywania alkoholu, narkotyków i innych podejmowanych zachowań ryzykownych, szczególnie przez dzieci i młodzież. 2. Niwelowanie zachowań problemowych i ryzykownych osób sięgających po środki psychoaktywne. 3. Zmniejszanie skali problemów dotykających rodziny, wynikających z podejmowania różnych 2

3 zachowań patologicznych (przede wszystkim przeciwdziałanie przemocy w rodzinie, która stosowana jest szczególnie wobec słabszych członków rodziny). 4. Zwiększenie umiejętności i zasobów społecznych niezbędnych do radzenia sobie z istniejącymi problemami życiowymi przez mieszkańców miasta. 5. Promocja pozytywnych treści społecznych i wartości życiowych. 6. Promocja zdrowego stylu życia. 7. Promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburzeniom psychicznym poprzez, m. in. kształtowanie zachowań i stylu życia korzystnych dla zdrowia psychicznego. 8. Rozwijanie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach zagrażających zdrowiu psychicznemu. 9. Zwiększenie poczucia bezpieczeństwa mieszkańców. 10. Edukacja psychologiczna i społeczna informowanie o szkodliwości środków i substancji psychoaktywnych. 11. Dostarczanie pozytywnych wzorców spędzenia czasu i aspiracji życiowych. 12. Zwiększanie aktywności społeczności lokalnej w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. 3. Adresaci Programu Adresatami programu są: dzieci i młodzież (w tym z rodzin dysfunkcyjnych), rodzice, osoby z problemami dyssocjalnymi, osoby wymagające wsparcia w problemach emocjonalnych, kadra pedagogiczna szkół i przedszkoli, pracownicy socjalni, psycholodzy, terapeuci, pracownicy organizacji pozarządowych działających na rzecz rozwiązywania problemów uzależnień i przemocy w rodzinie, sprzedawcy napojów alkoholowych, pozostała społeczność lokalna. 4. Realizatorzy Programu Realizatorami programu są podmioty działające na rzecz rozwiązywania problemów patologii społecznych, zlokalizowane zarówno na terenie gminy, jak i na terenie kraju. W szczególności są to: organizacje pozarządowe, poradnie terapii uzależnień (lokalne i krajowe), placówki oświatowe oraz specjaliści ds. profilaktyki i rozwiązywania problemów związanych z uzależnieniami. Koordynatorem Programu jest Naczelnik Wydziału Zdrowia Publicznego i Spraw Społecznych Urzędu Miasta Legionowo. 5. Źródła i zasady finansowania 1. Źródłem finansowania zadań są środki finansowe budżetu Gminy pochodzące z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych gromadzone na Funduszu Przeciwdziałania Alkoholizmowi Dział 851, Rozdział oraz Funduszu Zwalczania Narkomanii Dział 851, Rozdział Zgodnie z art. 4¹ ust. 5 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi ustala się wynagrodzenie dla członka MKRPA na poziomie wynagrodzenia z 2013 r. Wynagrodzenie przysługuje na podstawie listy obecności członków Komisji, za udział w posiedzeniu, które ma na celu motywację osób nadużywających alkohol do zmiany zachowań i leczenia oraz za udział w posiedzeniu wyjazdowym, tj. kontroli (wizytacji) punktów sprzedaży napojów alkoholowych w Legionowie. 3

4 6. Profilaktyka Działania uwzględniać muszą: Czynniki ryzyka skłaniające do zachowań problemowych, m.in. zaburzenia więzi (zwłaszcza uczuciowej) pomiędzy rodzicami i dziećmi, wysoki poziom konfliktów w rodzinie (w tym między rodzicami), zaburzenia w pełnieniu ról ojca i matki, brak dyscypliny i kontroli lub nadmierna kontrola i dyscyplina, tolerancja rodziców, wychowawców, społeczeństwa, np. sprzedawców napojów alkoholowych, wobec zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży, rodzice jako wzorce nieprawidłowych zachowań (picie, palenie, agresja, niewłaściwe zachowania), dostępność narkotyków, wpływ reklamy alkoholu na świadomość dzieci i młodzieży. Czynniki chroniące przed zachowaniami problemowymi: silna, pozytywna więź emocjonalna z rodzicami, zainteresowanie nauką szkolną, regularne praktyki religijne, poszanowanie prawa, norm, wartości i autorytetów społecznych, przynależność do pozytywnej grupy. Rodzaje działań profilaktycznych - Profilaktyka uniwersalna na którą składają się działania kierowane do całych grup, bez względu na stopień indywidualnego ryzyka występowania problemów alkoholowych. Ich celem jest zmniejszenie lub eliminowanie czynników ryzyka. Głównym terenem działań jest szkoła. Realizatorzy to przede wszystkim nauczyciele wspierani przez psychologów oraz pedagogów. - Profilaktyka selektywna na którą składają się działania profilaktyczne adresowane do jednostek lub grup, które ze względu na swoją sytuację społeczną, rodzinną, środowiskową lub uwarunkowania biologiczne są narażone na większe od przeciętnego wystąpienia problemów alkoholowych i/lub innych zaburzeń zdrowia psychicznego. Realizatorzy to przede wszystkim terapeuci, socjoterapeuci, doradcy rodzinni, mediatorzy rodzinni. Zajęcia odbywają się najczęściej w poradniach terapeutycznych, w ramach profilaktycznych programów pracy środowiskowej oraz w świetlicach profilaktycznych i terapeutycznych. - Profilaktyka wskazująca na którą składają się działania nakierowane na osoby, u których można stwierdzić objawy problemów związanych z uzależnieniami lub inne zaburzenia zachowania, wynikające z czynników wewnętrznych (zaburzeń psychicznych) lub zewnętrznych (np. przemoc domowa, agresja w szkole). Celem jest przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego, minimalizacja szkód, umożliwienie osobie chorej powrotu do satysfakcjonującego życia wolnego od środków psychoaktywnych i prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Realizatorzy to przede wszystkim psychologowie, psychoterapeuci, pracownicy socjalni i lekarze. Profilaktykę realizowaną w Legionowie możemy podzielić na: - uprzedzającą, która polega na przeciwdziałaniu niepożądanym zjawiskom, które jeszcze nie wystąpiły, ale których można się spodziewać. - objawową, która podejmowana jest z chwilą wystąpienia pierwszych objawów niepokojących zachowań. 4

5 Strategie oddziaływań profilaktycznych 1. Strategia informacyjna (na każdym poziomie zagrożeń), 2. Strategia edukacyjna (na każdym poziomie zagrożeń), 3. Strategia alternatyw (na każdym poziomie zagrożeń), 4. Strategia interwencyjna (przeznaczona dla osób podejmujących zachowania problemowe), 5. Strategia zmniejszania szkód (np. dla narkomanów nie mających woli życia bez narkotyków - w Gminie Miejskiej Legionowo realizowana jest w niewielkiej skali, głównie przez Caritas DWP poprzez prowadzenie schroniska dla bezdomnych mężczyzn). Ewaluacja skuteczności programów profilaktycznych Stosowane będą dwa poziomy badań efektywności prowadzonych działań: l. Ewaluacja procesu (czy udało się zrealizować program, jak zrealizowano program, kto brał w nim udział, ilu było uczestników, które elementy były dobrze przyjęte, które nie i dlaczego). 2. Ewaluacja wyniku (czy zrealizowano cele zakładane w programie krótko i długoterminowe). II. Diagnoza wybranych zagadnień społecznych 1 1. Zjawisko uzależnienia od alkoholu w Polsce Według danych PARPA w 2011 roku spożycie 100-proc. alkoholu w przeliczeniu na jednego mieszkańca Polski wyniosło 9,25 litra i było o 0,23 litra większe niż w 2010 roku oraz 2,21 litra większe niż pod koniec lat 90-tych. Ilustracja nr 1. obrazuje spożycie 100-proc. alkoholu w przeliczeniu na jednego mieszkańca Polski w litrach w latach Z wyników odczytać można, iż bilansowe spożycie alkoholu wzrosło o ponad 30% z około 7 litrów 100% alkoholu w 1999 r. do 9,25 l w 2011 r. W 2012 r. średnia, według różnych źródeł, wynosiła 9,25 l do 9,5 l w przeliczeniu na mieszkańca. W województwie mazowieckim odnotowano spożycie niższe niż średnia krajowa. 2 Wykres nr 1: Spożycie 100-proc. alkoholu w przeliczeniu na jednego mieszkańca Polski w litrach w latach ,04 7,12 6,63 6,93 7,86 8,28 7,97 8,79 9,21 9,58 9,06 9,02 9, Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PARPA, 2013 Rosnące spożycie alkoholu może prowadzić do wzrostu skali problemów alkoholowych. 1 Corocznie przy konstrukcji Legionowskiego Programu brane są pod uwagę najnowsze dostępne badania i raporty, przy czym średnio badania realizowane są w odstępie 2-3 lat. 2 Por. P. Wyrzykowski, Rynek napojów alkoholowych. Stan i tendencje rozwojowe, w: Przemysł spożywczy nr 6/2014, str. 9 i TNS OBOP Spożycie alkoholu w Polsce 2012 r. Raport z badania., 2012 r., str. 4. 5

6 Szacunkowe dane dotyczące populacji osób w Polsce, u których występują różne kategorie problemów alkoholowych, za Polską Agencją Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, przedstawiono w Tabeli nr 1. Tabela nr 1. Populacje osób w Polsce, u których występują różne kategorie problemów alkoholowych (dane szacunkowe) Liczba osób uzależnionych od alkoholu ok. 2% populacji Dorośli żyjący w otoczeniu alkoholika (współmałżonkowie, rodzice) Dzieci wychowujące się w rodzinach z problemem alkoholowych Osoby pijące szkodliwie Ofiary przemocy domowej w rodzinach z problemem alkoholowym Źródło: Dane PARPA, 2013 ok. 4% populacji ok. 4% populacji 5-7% populacji 2/3 osób dorosłych oraz 2/3 dzieci z tych rodzin Istotnymi w kontekście całej populacji są dane, wskazujące iż 84% dorosłych Polaków spożywa alkohol, 16% z nich deklaruje, że są abstynentami, przy czym dominują w tych deklaracjach kobiety. W strukturze spożycia napojów alkoholowych znacząco dominuje piwo. 3 W przypadku młodzieży, najnowsze badania wskazują, podobnie jak we wcześniejszych pomiarach, że napoje alkoholowe okazały się wśród młodzieży szkolnej najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną, po którą sięgano częściej niż po papierosy czy narkotyki. Większość badanych uczniów piła napoje alkoholowe w ciągu ostatniego miesiąca przed badaniem. Należy zwrócić uwagę na różnicę pomiędzy poszczególnymi napojami alkoholowymi. Wzrósł odsetek uczniów deklarujących picie wina i wódki. 4 Powyższe dane mogą wskazywać, że wraz ze wzrostem konsumpcji alkoholu w społeczeństwie oraz wzrostem spożycia mocniejszych alkoholi wśród młodzieży, wzrastać będzie także ilość przypadków ryzykownego i szkodliwego picia alkoholu. Działania w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych uruchamiane są w momencie pojawienia się ryzykownych modeli picia i zapobiegać mają przechodzeniu osoby pijącej do etapu kolejnego, tj. picia szkodliwego. Picie szkodliwe prowadzi do negatywnych skutków zarówno fizycznych jak i psychicznych osoby pijącej, ale także do zachowań problemowych, odbijających się na bliższym i dalszym otoczeniu. O ile działania profilaktyczne mają na celu ograniczenie prawdopodobieństwa wystąpienia negatywnych efektów picia alkoholu, o tyle działania w przypadku picia szkodliwego są często nakierowane na ograniczanie już występujących negatywnych zjawisk związanych z uzależnieniem, a zjawiska te są skrajnie szkodliwe zarówno dla uzależnionego jaki jego otoczenia. Alkohol wywołuje ponad 200 różnych chorób i patologii zdrowia, jest środkiem odurzającym, powodującym intencjonalne i nie intencjonalne urazy, zwiększa prawdopodobieństwo ryzykownych zachowań seksualnych, chorób przenoszonych drogą płciową i zakażenia wirusem HIV. Podjęte próby wyliczenia wymiernych strat w gospodarce w Polsce w postaci kosztów utraconej produktywności w wyniku przedwczesnej umieralności z powodu nadużywania alkoholu i uzależnienia od niego, mogą sięgać około 37,39 39,38 miliardów złotych rocznie. 5 3 TNS OBOP Spożycie alkoholu w Polsce 2012 r. Raport z badania., 2012 r., str Fundacja CBOS, Konsumpcja substancji psychoaktywnych przez młodzież szkolną Młodzież 2013, 2013 r., str Instytut Organizacji Ochrony Zdrowia Uczelni Łazarskiego, Ekonomiczne skutki picia alkoholu w Europie i Polsce, 2013 r. 6

7 2. Zjawisko uzależnienia od narkotyków w Polsce Na zlecenie Krajowego Biura do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii, CBOS przeprowadził w 2012 roku badania, na ogólnopolskiej próbie osób w wieku 15+. Badanych pytano o doświadczenia związane z używaniem narkotyków. Fragment wyników tych badań przedstawiono w tabeli nr 2. Tabela nr 2. Używanie narkotyków w ciągu całego życia wg danych demograficznych (2012 r.) (%). Źródło: Serwis informacyjny Narkomania, Nr 1(61) 2013, str. 8. Wyniki zdają się potwierdzać ogólnie przyjętą tezę, że po narkotyki sięgają głównie ludzie młodzi (w wieku lat), osoby z wykształceniem gimnazjalnym lub średnim, uczniowie i studenci z miast (przede wszystkim do mieszkańców). Jednym ze wskaźników, ilustrujących przede wszystkim dynamikę zmian uzależnienia od narkotyków wskazuje liczba osób przyjętych do lecznictwa stacjonarnego. Wykres nr 2. Przyjęci do lecznictwa stacjonarnego w latach w przeliczeniu na mieszkańców. 7

8 Źródło: Informacja o realizacji działań wynikających z Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii w 2013 r., Ministerstwo Zdrowia, 2014 r. W 2012 roku, na 100 tys. mieszkańców, leczeniem w formie lecznictwa stacjonarnego objętych było prawie 38 osób. Istotną informacją jest także, to że większość stanowili mężczyźni (74,9%), a u większości przyjętych pacjentów rozpoznano zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane były używaniem kilku substancji psychoaktywnych. 6 Zwracając uwagę szczególnie na młodzież, najnowsze badania na temat kwestii zażywania narkotyków Konsumpcja substancji psychoaktywnych przez młodzież szkolną Młodzież 2013 wskazują, że: 7-88% uczniów, którzy mieli kontakt z narkotykami w ciągu ostatnich 12 miesięcy, wymieniło marihuanę, - 24% uczniów i 10% uczennic odpowiedziało twierdząco na pytanie o używanie nielegalnych substancji (najwyższy odsetek osób zażywających narkotyki odnotowano w zasadniczych szkołach zawodowych (26%), niższy w liceach (18%) i w technikach (12%)), - uczniowie mający rodziców z wyższym wykształceniem częściej sięgają po narkotyki, - czynnikiem chroniącym przed eksperymentowaniem z narkotykami jest udział w praktykach religijnych. 25% osób niepraktykujących deklarowało kontakt z narkotykami, podczas gdy w przypadku osób biorących udział w praktykach religijnych taką deklarację złożyło tylko 9%. Osoby, które deklarowały się jako głęboko wierzące rzadziej sięgały po narkotyki (12%) niż niewierzący (31%). Podobną prawidłowość zaobserwowano w przypadku palących papierosy. - uczniowie deklarują, że dostęp do najpopularniejszych substancji psychoaktywnych (alkohol, piwo i papierosy) nie stanowią dla nich problemu (Tabela nr 3), Tabela nr 3. Ocena dostępności poszczególnych substancji (%). Substancja Niemożliwe Trudne Łatwe Nie wiem Papierosy Piwo Wino Wódka Marihuana, haszysz Amfetamina Leki uspokajające i nasenne Ecstasy Dopalacze Źródło: Fundacja CBOS, Konsumpcja substancji psychoaktywnych przez młodzież szkolną Młodzież 2013, 2013 r. 8 - poziom konsumpcji większości narkotyków pozostał zbliżony do pomiaru z 2010 r. (wykres nr 3) Wyjątek stanowią marihuana i haszysz, których używanie wzrosło w porównaniu z wcześniejszym badaniem. W 2013 r. do używania kiedykolwiek w życiu marihuany lub haszyszu przyznało się 40,2% badanych (dla porównania - 35,7% w 2010 r.) Informacja o realizacji działań wynikających z Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii w 2013 r., Ministerstwo Zdrowia, 2014 r., str Fundacja CBOS, Konsumpcja substancji psychoaktywnych przez młodzież szkolną Młodzież 2013, 2013 r, str Badanie zrealizowano na ogólnopolskiej losowej próbie 65 szkół, w badaniu uczestniczyła młodzież ostatnich klas szkół ponadgimnazjalnych dziennych, bez szkół specjalnych, łącznie 1360 uczniów. 9. Informacja o realizacji działań wynikających z Krajowego Programu Przeciwdziałania narkomanii w 2013 r., 8

9 Potwierdza to kontynuację trendu dostrzeżonego w analogicznych badaniach w 2010 roku - Młodzież 2010, które wskazywały, że w kontekście stosowania substancji psychoaktywnych, narkotyki zaczynają odgrywać mniejszą rolę, z wyjątkiem marihuany i haszyszu właśnie. Aczkolwiek agitacja zwolenników tej używki i aktywności niektórych środowisk politycznych w tej materii nie są już tak widoczne jak jeszcze kilka lat temu, to jednak w dalszym ciągu są one utożsamiane z bezpieczną i łagodną alternatywą dla narkotyków i papierosów, powodującą nieporównywalnie mniejsze (lub żadne) szkody w zestawieniu z popieranymi (bo legalnymi) przez Państwo alkoholem i tytoniem. Z punktu widzenia profilaktyki i przeciwdziałania rodzi to zagrożenie wzrostu liczby zachowań ryzykownych związanych z sięganiem po substancje psychoaktywne miękkie, liberalizację podejścia społeczeństwa do kwestii uzależnień od narkotyków w ogóle, a w efekcie zwiększanie popytu na narkotyki twarde i rozwój powiązanych z tym problemów społecznych. Wykres nr 3. Odsetki uczniów w wieku lat, którzy używali poszczególnych środków chociaż raz w swoim życiu wyniki badania Młodzież. Źródło: CBOS, Konsumpcja substancji psychoaktywnych przez młodzież szkolną Młodzież 2013, 2013 r. Powyższe dane statystyczne obrazujące fragment skali zjawiska w Polsce służyć mają dostarczeniu wskazówek i informacji o grupach docelowych, którym należy poświęcić szczególną uwagę przy wyznaczaniu zadań Legionowskiego Programu, pamiętając niemniej, że mogą być one nieprecyzyjne, a pod uwagę brać należy także uwarunkowania lokalne. 3. Zjawisko zażywania substancji psychoaktywnych na terenie Gminy Miejskiej Legionowo 3.1. Motywacja do leczenia W przypadku alkoholu, osoby uzależnione trafiają najczęściej do lecznictwa odwykowego na skutek presji otoczenia rodziny, instytucji lub pracodawcy, a nie w wyniku samodzielnej, autonomicznej decyzji. Osoby uzależnione od alkoholu nie widzą konieczności podejmowania leczenia odwykowego oraz utrzymania abstynencji, głównie dlatego, że odczuwane negatywne skutki picia nie są dla nich dostateczną motywacją. Nie są w stanie zmotywować ich ani ponoszone straty zdrowotne (marskość wątroby, problemy z sercem, trzustką,snem, stany depresyjno-lękowe), ani ponoszone straty społeczne (wykluczenie, zaburzone relacje rodzinne). Umysł alkoholika wykształca szereg mechanizmów obronnych, mających na celu podtrzymanie uzależnienia, takich Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 2014, str. 16, stan na r. 9

10 jak: zaprzeczanie, minimalizowanie problemu, obwinianie innych, racjonalizowanie swojego uzależnienia, w związku z czym jeśli nie doświadczają kumulacji negatywnych konsekwencji wynikających z nadużywania alkoholu, mają tzw. komfort picia i osoby te same nie uwolnią się od uzależnienia bez interwencji otoczenia. Stosując określone sposoby działania rodzina może doprowadzić do utraty tego komfortu. Ponoszenie konsekwencji picia przez alkoholika oraz egzekwowanie wywiązywania się z obowiązków jest jednym ze sposobów umożliwiających zmianę w jego zachowaniu, jednak trzeba pamiętać, że motywacja musi pochodzić od samego uzależnionego by była skuteczna i trwała. Główną formą pomocy, oprócz profesjonalnej terapii, jest motywowanie uzależnionego do podjęcia takiej terapii lub innych form pomocy oraz edukowanie o mechanizmach uzależnienia, jego konsekwencjach dla niego i otoczenia, w tym konsekwencjach prawnych i społecznych. W przypadku narkotyków, obserwacje poczynione przez konsultantów pracujących w Samorządowych Punktach Profilaktycznych potwierdzają, że najczęstszym powodem inicjacji narkotykowej był lęk przed odrzuceniem w grupie, potrzeba przynależności i akceptacji, próba dowartościowania się poprzez pozorną dorosłość, problemy emocjonalne i osobowościowe, ucieczka od problemów zewnętrznych i wewnętrznych, konflikty w rodzinie, niski poziom zainteresowań, brak przyzwyczajenia do systematycznej pracy, kierowanie się w życiu zasadą przyjemności, a nie poczuciem realizmu, obniżony poziom dojrzałości społecznej, labilność emocjonalna. Motywacja do życia w trzeźwości w dużej mierze zależała od bilansu zysków i strat, płynących z przyjmowania narkotyków. Najczęstsze powody sięgania po używki w Legionowie nie różnią się od podawanych przez autorów literatury fachowej, a Gmina Miejska Legionowo w tej kwestii nie stanowi tu jakiegoś istotnego odstępstwa na tle innych gmin w Polsce. W przypadku młodych ludzi okazjonalne sięganie po substancje psychoaktywne jest związane ze specyfiką wieku dorastania i służy zaspokajaniu ważnych potrzeb rozwojowych: uzyskania akceptacji (potrzeba przynależności do grupy), pokonania nieśmiałości, poczucia się dorosłym, bycia na luzie, zapomnienia o kłopotach, łamania zakazów (buntu), dobrej zabawy. Co do zasady, powody te będą właściwe także wobec osób dorosłych, przy czym inne będą ich skala i nasilenie występowania. Substancje psychoaktywne, zwłaszcza narkotyki, które często działają szybciej niż alkohol, przez co szybciej przynoszą pożądane efekty, niwelują lęk (np. w trakcie spotkań towarzyskich), dają poczucie siły, pozwalają zapomnieć o problemach, których młody człowiek nie umie konstruktywnie rozwiązać. Stanowią też sposób spędzania wolnego czasu i nawiązywania relacji społecznych. Pamiętać należy jednak, że często przyczyny sięgania po substancje psychoaktywne mają charakter wieloczynnikowy. Prócz przyjemnych efektów, powodami sięgania po narkotyki (i substancje psychoaktywne w ogóle) mogą być nieprzyjemne przyczyny decyzja o sięgnięcie może być głębsza niż tylko chwilowa korzyść Motywacja współuzależnionych do zmiany postawy wobec uzależnionych Jak definiuje to Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, współuzależnienie (...) nie jest chorobą - jest zespołem nieprawidłowego przystosowania się do sytuacji problemowej. Koncentrując się na szukaniu sposobu ograniczenia picia partnera, osoba współuzależniona nieświadomie przejmuje odpowiedzialność i kontrolę za jego funkcjonowanie, co w efekcie ułatwia pijącemu dalsze spożywanie alkoholu. Na równi z uzależnionym pracować należy z osobami z jego otoczenia, które bardzo często stają się współuzależnionymi w jego chorobie nie tylko doświadczają negatywnych skutków, nawet większych niż uzależniony, jego picia, ale także nieświadomie przykładają się do trwania w uzależnieniu swoich bliskich. Specyficzne polskie uwarunkowania, tj. duże przyzwolenie na nadużywanie alkoholu oraz kultywowanie tradycji spożywania alkoholu przy najróżniejszych okazjach sprawia, że rzadko współuzależniony w sposób prawidłowy reaguje na pierwsze przejawy nadużywania alkoholu przez bliską osobę. Pobłażliwość i tolerowanie pierwszych, alarmujących 10

11 zachowań osoby pijącej szkodliwie i ryzykownie z jednej strony, oraz brak wiedzy na temat mechanizmów choroby alkoholowej z drugiej powoduje, że nawet te osoby, które bardzo pragną by pijący bliski przestał sięgać po alkohol chronią go przed konsekwencjami jego zachowań utrzymują, wyręczają, usprawiedliwiają. Szansa na zaprzestanie picia pojawia się dopiero wtedy, gdy uzależniony boleśnie odczuje konsekwencje swoich zachowań straci pracę, odetnie się go od środków finansowych, odsuną się od niego bliscy. W związku z powyższym praca z osobami współuzależnionymi skupiać się więc musi na: motywowaniu do zmiany postawy wobec swojej sytuacji i wobec uzależnionego, przezwyciężanie błędnych przekonań i stereotypów na temat jego choroby i roli osoby współuzależnionej, motywowaniu do zmiany zachowania opartego na źle rozumianej trosce i opiece, wyręczaniu w obowiązkach, spłacaniu długów, łożeniu na zachcianki, motywowaniu osoby współuzależnionej do podjęcia pracy nad sobą, przekazie informacji, że także ona potrzebuje pomocy i powinna pracować nad sobą w ramach terapii lub innej formy systematycznej pracy nad własną osobowością, w celu wykształcenia cech i umiejętności radzenia sobie z problemami, emocjami i niesienia właściwej pomocy osobie uzależnionej. Wedle informacji uzyskanych od legionowskich poradni uzależnień i od organizacji pozarządowych, zjawisko uzależnienia od narkotyków w Legionowie występuje głównie przy okazji innych uzależnień (przede wszystkim od alkoholu) w postaci uzależnienia krzyżowego i w takiej postaci poddawani są leczeniu. Podział na uzależnienie od tylko jednego rodzaju substancji psychoaktywnej, zwłaszcza w przypadku młodego pokolenia, przestaje mieć rację bytu, gdyż nie liczy się forma używki, ale jej skuteczność i szybkość działania Statystyka O skali zjawiska sięgania po substancje psychoaktywne, zarówno na szczeblu krajowym jak i lokalnym, można wnioskować jedynie pośrednio, w oparciu o prowadzone badania i analizy oraz dostępne dane statystyczne. O skali zjawiska, w przypadku Gminy Miejskiej Legionowo wnioskować można z danych instytucji i placówek związanych z problemami, jakie substancje psychoaktywne wywołują w lokalnych społecznościach, ale także bazując na danych ogólnopolskich, przy założeniu, że Gmina Miejska Legionowo, podąża za ogólnopolskimi trendami, a wnioski wysnuwane na szczeblu krajowym i wojewódzkim są też prawidłowe dla naszej społeczności. Przekładając symulacje Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych dotyczące populacji osób w Polsce, u których występują różne kategorie problemów alkoholowych, na obszar Gminy Miejskiej Legionowo szacunkowe dane liczbowe dotyczące populacji przedstawia się następująco: Tabela nr 4. Populacje osób w Polsce, u których występują różne kategorie problemów alkoholowych (dane szacunkowe) Gmina Legionowo mieszkańców (stan na r.) Liczba osób uzależnionych od alkoholu ok. 2% populacji ok osób Dorośli żyjący w otoczeniu alkoholika (współmałżonkowie, rodzice) Dzieci wychowujące się w rodzinach z problemem alkoholowych ok. 4% populacji ok. 4% populacji ok osób ok osób 11