Czołg Renault R-35. Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie

Transkrypt

1 Czołg Renault R-35 W XI 1934 r. firma Renault przedstawiła prototyp czołgu wsparcia piechoty oznaczony Renault 2M. W 1935 r. czołg ten został przyjęty do uzbrojenia armii francuskiej, otrzymuja c oznaczenie Char léger model 1935R (czołg lekki model 1935R). Nieoficjalnie był on nazywany Renault R-35. Produkcję seryjna czołgu uruchomiono pod koniec 1935 r. i do IX 1939 r. ukończono 1070 pojazdów. Do VI 1940 r. wyprodukowano jeszcze co najmniej 541 tych czołgów (ła cznie z wersja rozwojowa czołgiem R-40). Był to najliczniej używany przez armię francuska wóz bojowy podczas kampanii 1940 r. Czołg lekki Renault R-35 był bardzo podobny zewnętrznie do czołgu Hotchkiss H-35. Miał niemal identyczne wymiary, tę sama wieżę i dwuosobowa załogę. Podczas eksploatacji czołgów Renault R-35 w jednostkach bojowych szybko ujawniło się wiele ich wad. Ogromnie przecia żony obowia zkami był dowódca, który musiał nie tylko obserwować teren i wydawać polecenia kierowcy, ale też obsługiwać armatę i km. Pojazd miał problemy z pokonywaniem przeszkód terenowych. W 1938 r. w zakładach Renault i AMX rozpoczęto prace nad modernizacja czołgu R-35. Do uzbrojenia przyjęto czołg zakładów AMX, oznaczony Char léger model 1935R modifié 1939, nazywany nieoficjalnie Renault R-40. Jego produkcję seryjna rozpoczęto wiosna 1940 r. Do czerwca 1940 r. zdołano wyprodukować tylko (brak dokładnych danych) czołgów R-40, ponadto w ok. 180 czołgów R-35 stara wieżę zasta piono nowa APX-R1. Armia francuska dysponowała 10 V 1940 r. w Europie 945 czołgami R-35 i R-40. W 1940 r. Niemcy zdobyli ok. 800 czołgów R-35 i R-40. W 1939 r. Francja sprzedała czołgi R-35 Jugosławii (50 egz.), Rumunii (40 egz.), Turcji (100 egz.) i Polsce (zakupiono 100 egz., lecz do 1 IX 1939 r. dostarczono 50 wozów). Polskie czołgi w składzie 2. batalionu czołgów (45 wozów) nie uczestniczyły w walkach z Niemcami. 18 IX 1939 r. batalion z 34 sprawnymi czołgami przekroczył granicę z Rumunia, gdzie został internowany. Czołgi tego typu otrzymała formowana we Francji wiosna 1940 r. 10. Brygada Kawalerii dowodzona przez gen. S. Maczka. Nie w pełni sformowana brygada, licza ca 1709 żołnierzy, uzbrojona w 45 czołgów Renault R-35, kilkadziesia t armat ppanc. kal. 25 mm i 47 mm oraz dział plot. kal. 25 mm, wsławiła się w VI 1940 r. walkami pod Chaumpaubert i Montbard. Widok ogólny czołgu Renault R-35. Właz kierowcy, który zajmował miejsce z lewej strony, w przedniej części kadłuba, jest otwarty. Widać dwa zaczepy holownicze i reflektor. Renault R-35 Załoga: 2żołnierzy Masa: 10,6 t Grubość pancerza: do 45 mm Wymiary: długość 420 cm, szerokość185 cm, wysokość 237 cm, prześwit 32 cm Napęd: 4-cylindrowy, silnik benzynowy Renault 447 o mocy 61,1 kw (82 KM) 20 km/h, zasięg 140 km. Pokonywane przeszkody: brody 0,8 m, pionowe ściany 0,5 m, rowy 1,6 m Uzbrojenie: armata kal. 37 mm, 1 km kal. 7,5 mm 134

2 Czołg lekki M3/M5 General Stuart Latem 1940 r. podjęto w USA decyzję o utworzeniu samodzielnego rodzaju sił zbrojnych wojsk pancernych i rozpoczęto projektowanie nowych czołgów. Wkrótce firma Rock Island Arsenal przedstawiła prototyp czołgu lekkiego M3, którego seryjna produkcję rozpoczęto w marcu 1941 r. Wraz z wersja rozwojowa M5 był on najbardziej masowo produkowanym i najbardziej znanym czołgiem lekkim okresu II wojny światowej. W latach wyprodukowano czołgi M3/M5 różnych wersji i odmian. Pierwsza wersja, produkowana w latach , nosiła oznaczenie M3 (5811 egz.). Kolejne wersje miały oznaczenie M3A1 (4621 egz.) oraz M3A3 (3427 egz.). Rozwinięciem czołgu lekkiego M3 był czołg M5. Jego dwie wersje: M5 (2074 egz.) i M5A1 (6810 egz.) były produkowane w latach Największymi po USA użytkownikami czołgów M3 i M5 były Wielka Brytania (6923 egz.), ZSRR (1736 egz.). Chiny (ponad 1000 egz.) i Wolni Francuzi (ponad 700 egz.). Część czołgów dostarczonych armii brytyjskiej przekazano wojskom państw Wspólnoty Brytyjskiej Australii, Kanadzie, Nowej Zelandii (381 egz. M3A1) i Indii oraz wojskom państw sojuszniczych. Latem 1942 r. 4 czołgi M3A1 otrzymał Pułk Ułanów Karpackich stacjonuja cy w Egipcie. W latach kilkadziesia t czołgówm3a3 otrzymała 2. Samodzielna BPanc. II. Korpusu Polskiego. Używano ich podczas walk we Włoszech w latach Latem 1945 r. 2. Warszawska DPanc. II. Korpusu Polskiego posiadała 44 bezwieżowe wozy rozpoznawcze Stuart. Ok. 10 takich pojazdów było także na stanie 14. Wielkopolskiej BPanc., organizowanej w 1945 r, na terenie Włoch. W 1944 r. co najmniej 44 czołgi M3A3 otrzymała 10. BKawalerii Panc. 1. DPanc. Były one używane podczas walk na terenie Francji, Belgii i Holandii. Po zdemontowaniu wież wykorzystywano je jako szybkie pojazdy rozpoznawcze Pewna liczbę czołgów tego typu przekazano także rozbudowywanej w 1945 r. na terenie Anglii 16. Samodzielnej Brygady Pancernej. Wykorzystywano je także do szkolenia w CWPanc. i w różnych ośrodkach szkoleniowych. Ogółem w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie było (brak dokładnych danych) czołgów M3 i M5 różnych wersji i odmian. Dwa czołgi lekkie M3A1 Stuart z polskiej 1. DPanc., Francja, VIII 1944 r. Czołgi M3/M5 miały długa i bogata karierę bojowa, zapocza tkowana w XI 1941 r. w Afryce Płn., gdzie czołgi M3 użyte zostały w walkach przeciw wojskom niemieckim i włoskim przez 4. BPanc. z brytyjskiej 8 Armii. W XII 1941 r. uzbrojony w te wozy amerykański 192. batalion czołgów walczył na wyspie Luzon z Japończykami, którzy zaatakowali Filipiny. Brytyjczycy używali czołgi M3 i M3A1 w Afryce Płn. do końca kampanii, czyli do zajęcia Tunezji w V 1943 r. Następnie wozy te uczestniczyły w desancie na Sycylii i w walkach na południu Włoch. Ponadto czołgi obu wersji wykorzystywano w walkach z Japończykami w Birmie. W składzie amerykańskich 1. DPanc. i 2. DPanc. czołgi M3 i M3A1 uczestniczyły w walkach w Afryce Płn. w latach M3A1 Załoga: 4żołnierzy Masa: 12,94 t Grubość pancerza: mm Wymiary: długość 453 cm, szerokość 223,5 cm, wysokość 215 cm, prześwit 42 cm Napęd: 7-cylindrowy, chłodzony powietrzem silnik benzynowy Wright Continental W670-9A o mocy 184 kw (250 KM) 48 km/h, zasięg 113 km. Pokonywane przeszkody: brody 0,91 m, wzniesienia 35 o, pionowe ściany 0,61 m, rowy 1,83 m Uzbrojenie: armata kal. 37 mm i 3 km kal. 7,62 mm 135

3 Czołg szybki Mk VI Crusader Ministerstwo Wojny Wielkiej Brytanii w VI 1939 r. zamówiło w koncernie Nuffield 200 czołgów szybkich Mk VI. Do prób wojskowych pierwszy prototyp został przekazany dopiero w IV 1940 r. Ogółem w latach zamówiono ponad 5700 czołgów szybkich Mk VI Crusader i pojazdów specjalnych na podwoziu Crusadera, przy czym zbudowano 4940 wozów. Podstawowa wersja bojowa był Mk VI Crusader III (ła cznie 1200 egz.). Podwozie czołgu szybkiego Mk VI Crusader wykorzystano do budowy wielu typów pojazdów specjalnych, m.in. samobieżnych dział przeciwlotniczych Crusader AA (kilka wersji, ponad 500 egz.), opancerzonych cia gników artyleryjskich Crusader GT (Gun Tractor, 590 egz.). Kariera bojowa czołgów była krótka ( ) i mało chwalebna. Były to pojazdy konstruowane z myśla o wykorzystaniu ich przede wszystkim w Europie, tymczasem uczestniczyły w walkach głównie na pustyniach Afryki Płn. W V 1941 Crusadery otrzymał 6. Królewski Pułk Czołgów (6. RTR) 7 BPanc. stacjonuja cy w Egipcie. 15 VI 1941 r. wojska brytyjskie rozpoczęły operację Battleaxe, której celem było dotarcie do oblężonego przez Włochów i Niemców Tobruku. Tego dnia po raz pierwszy na polu bitwy pojawiły się czołgi Mk VI Crusader. W cia gu trzech dni walk 6. Pułk stracił wszystkie posiadane czołgi Mk VI zostały zniszczone, uszkodzone lub wyeliminowane z walki z powodu usterek technicznych. Kilkanaście zdobytych czołgów Niemcy naprawili i wcielili do jednostek pancernych Afrika Korps. W połowie 1943 r. czołgi Mk VI wycofano ze wszystkich jednostek pancernych i przeznaczono do zadań szkoleniowych lub do przebudowy na działa samobieżne i inne pojazdy specjalne. Podczas II wojny światowej niewielka liczbę czołgów szybkich Mk VI Crusader otrzymały także oddziały australijskie, nowozelandzkie, kanadyjskie, czechosłowackie i oddziały Wolnych Francuzów. Prawdopodobnienajwiększym użytkownikiem tych czołgów pośród sojuszników Wielkiej Brytanii były w latach Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. W wielu jednostkach, przede wszystkim w 1. Dywizji Pancernej, czołg ten wykorzystywano do celów szkoleniowych. J. Magnuski szacuje, że Polacy użytkowali ok. 350 czołgów tego typu oraz ok. 30 samobieżnych dział plot. Crusader AA Mk III. Czołg szybki Mk VI Crusader III z 24. Pułku Ułanów polskiej 1. Dywizji Pancernej, dowodzonej przez gen. S. Maczka. Pojazd uczestniczy w ćwiczeniach na terenie W. Brytanii w 1943 r. Wówczas był to czołg całkowicie przestarzały. Nie był godnym uwagi przeciwnikiem nie tylko dla czołgów PzKpfw. V Panther i PzKpfw. VI Tiger, ale także dla czołgów PzKpfw. III i PzKpfw. IV uzbrojonych w działa kal. 75 mm. Przekonali się o tym na własnej skórze m.in. czołgiści brytyjskiej 6. DPanc., dysponuja cy czołgami Crusader III, podczas ostatniej fazy walk w Afryce Płn. w 1943 r. Crusader III Załoga: 3żołnierzy Masa: 20,067 t Grubość pancerza: 7 50 mm Wymiary: długość 598 cm, szerokość264 cm, wysokość 220 cm, prześwit 41 cm Napęd: 12-cylindrowy, chłodzony ciecza silnik benzynowy Nuffield Liberty Mk II o mocy 254 kw (340 KM) 43,3 km/h, maks. zasięg po drogach ponad 300 km, w terenie km, pokonywane przeszkody: brody 0,97 m, pionowe ściany 0,75 m, rowy 2,0 m Uzbrojenie: armata Mk 3 lub Mk 5 kal. 57 mm, 1 km Besa kal. 7,92mm 136

4 Czołg piechoty Mk III Valentine Czołg Mk III Valentine był najlepszym brytyjskim czołgiem piechoty w okresie II wojny światowej. Pojazd został zaprojektowany na przełomie 1937/1938 r. z inicjatywy własnej zakładów Vickers-Armstrong w Newcastle. Jednak dopiero latem 1939 r. złożone zostało zamówienie na dostawę 625 czołgów. Pierwsze czołgi seryjne opuściły hale zakładów Vickers-Armstrong w VI 1940 r. Ogółem w latach wyprodukowano 8275 czołgów Mk III Valentine różnych odmian i wersji. Podwozie wykorzystano do budowy wielu pojazdów specjalnych. Powstały m.in. czołg pływaja cy Valentine DD, kilka wersji czołgów wyposażonych w trały przeciwminowe, czołgi saperskie Valentine Snake z ładunkiem wydłużonym, czołgi mostowe Valentine Bridgelayer, czołgi- -miotacze ognia Valentine Flamethrower, czołg z silnym reflektorem Valentine CDL, samobieżny moździerz kal. 201,3 mm, działa samobieżne (Archer, Bishop i kilka prototypów). Czołgi piechoty Mk III Valentine były wykorzystywane bojowo w latach Pierwsze pojazdy tego typu przyjęto do uzbrojenia armii brytyjskiej w 1940 r. Chrzest bojowy przeszły w XI 1941 r. pod Tobrukiem (Afryka Płn.) w trakcie operacji Crusader. Dostarczono je także sojusznikom Wielkiej Brytanii. Największa liczbę wysłano transportem morskim w latach do ZSRR. Spośród 2394 czołgów wyprodukowanych w Wielkiej Brytanii i 1388 wyprodukowanych w Kanadzie, które wysłano do ZSRR, na dno wraz ze statkami transportowymi poszło 320. Żołnierze radzieccy wysoko cenili ten czołg z powodu dobrego opancerzenia, prostoty budowy i niskiej awaryjności. Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie dysponowały co najmniej 200 czołgami Valentine różnych wersji, w tym czołgami mostowymi Valentine Bridgelayer. Stanowiły m.in. wyposażenie 1. Pułku Czołgów, formowanego od 1940 r. w Wielkiej Brytanii, oraz 2. Brygady Czołgów, organizowanej od 1942 r. w ramach Armii Polskiej na Wschodzie (późniejszy polski 2. Korpus). Pewna liczbę czołgów tego typu otrzymały także niektóre jednostki pancerne Ludowego Wojska Polskiego w pocza tkowym okresie szkolenia w ZSRR. Czołg piechoty Mk IV Valentine II. Głównym konstruktorem był inż. Leslie Little, który w swoim projekcie wykorzystał wiele rozwia zań z czołgów szybkich A9/A10, dodaja c solidny pancerz. Kierowca wchodził do wozu przez właz umieszczony nad jego siedziskiem na płycie czołowej kadłuba. Przy błotnikach umieszczono dwa reflektory, na lewym błotniku znajdowało się lusterko wsteczne. Do przedniej i tylnej części kadłuba przymocowano po dwa zaczepy holownicze. Na pancerzu tylnym umieszczono uchwyty na dodatkowy zbiornik paliwa. Za silnikiem zamontowano ukośnie chłodnicę, do której powietrze było zasysane przez osłonięte pancernymi płytami wloty w tylnej części kadłuba. Valentine III/IV Załoga: 3żołnierzy Masa: 17,690 t Grubość pancerza: 8 65 mm Wymiary: długość 541 cm, szerokość263 cm, wysokość 227 cm, prześwit 42 cm Napęd: silnik AEC o mocy 96 kw (131 KM) w wersji Mk III lub silnik GMC o mocy 102 kw (138 KM) w wersji Mk IV 24 km/h, zasięg po drogach 145 km, pokonywane przeszkody: brody 0,90 m, pionowe ściany 0,90 m, rowy 2,40 m Uzbrojenie: armata kal. 40 mm, 1kmBesa kal. 7,92 mm, 1 km plot. Bren kal. 7,7 mm 137

5 Czołg szybki Mk VIII Cromwell Czołg szybki Mk VIII Cromwell jest najbardziej znanym czołgiem brytyjskim z okresu II wojny światowej. Został skonstruowany w zakładach Leyland, gdy w zakładach Rollce-Royce zakończono prace nad silnikiem Meteor. Prototypowy pojazd z tym silnikiem rozpocza ł próby 19 III 1942 r. Czołg otrzymał oznaczenie Mk VIII (A27M) Cromwell. W latach wyprodukowano ok (brak dokładnych danych) nowych czołgów tego typu w ośmiu podstawowych wersjach. Ponadto do standardu czołgów Cromwell dostosowano ok. 500 czołgów Centaur. Dostawy do dywizji pancernych Armii Brytyjskiej rozpoczęto w połowie 1943 r. Najwięcej czołgów Cromwell (130 w wersji III i IV oraz 15 czołgów wsparcia piechoty CS) miała na uzbrojeniu 7. DPanc. Wykorzystywano je najpierw w ciężkich walkach w Normandii, toczonych z dywizjami pancernymi Waffen SS i Wehrmachtu w okresie VI VIII 1944 r., a potem w kolejnych operacjach ofensywnych zakończonych zajęciem Niemiec w V 1945 r. Od jesieni 1944 r. czołgi Cromwell były stopniowo zastępowane przez znacznie lepsze czołgi Comet. W czerwcu 1944 r., podczas walk w Normandii, kilkanaście czołgów Cromwell otrzymała brytyjska 6. DPD. Czołgi Cromwell CS przydzielono 1. Pancernemu Pułkowi Wsparcia Piechoty Morskiej. Jesienia 1943 r. rozpoczęto dostawy czołgów Cromwell dla polskiej 1. DPanc. stacjonuja cej w Wielkiej Brytanii. Otrzymał je rozpoznawczy pułk dywizji, czyli 10. Pułk Strzelców Konnych. Zgodnie z etatem pułk miał w dniu inwazji w Normandii 52 czołgi Mk VIII Cromwell oraz 11 czołgów M3 Stuart. Pewna liczba czołgów Cromwell znajdowała się także w dowództwie 1. DPanc. oraz w 10. BKawalerii Panc. (jej podstawowym uzbrojeniem były czołgi M4 Sherman). Dywizja toczyła w VIII 1944 r. ciężkie walki w Normandii, w rejonie Falais, a później uczestniczyła w wyzwalaniu Holandii i północnych Niemiec. Czołgi Cromwell znajdowały się także na uzbrojeniu polskiej 16 Samodz. BPanc., która była formowana i szkolona w Wielkiej Brytanii do V 1945 r. i nie zda żyła wzia ć udziału w walkach. Szacuje się,że przez jednostki 1. KPolskiego w Wielkiej Brytanii w latach przewinęło się czołgów Cromwell różnych wersji. Czołg Mk VIII Cromwell IV Command Tank dowódcy 1. Dywizji Pancernej gen. S. Maczka. Na przedniej płycie pancernej dobrze widoczne godło dywizji. Cromwell IV Załoga: 5żołnierzy Masa: 27,492 t Grubość pancerza: 8 76 mm Wymiary: długość całkowita 642 cm, szerokość 305 cm, wysokość 251 cm, prześwit 40 cm Napęd: 12-cylindrowy, chłodzony ciecza silnik benzynowy Rolls- -Royce Meteor o mocy 441,6 kw (600 KM) 64 km/h, zasięg po drogach 280 km. okonywane przeszkody: brody 1,22 m, pionowe ściany 0,91 m, rowy 2,29 m Uzbrojenie: armata kal. 75 mm, 2 km kal. 7,92 mm, 1 wyrzutnia granatów dymnych kal. 50,5 mm 138

6 Czołg szybki A30 Challenger Doświadczenia walk w Afryce Północnej w 1941 r,. po pojawieniu się silnego zgrupowania niemieckiego Afrika Korps, ukazały pala ca potrzebę szybkiego dostarczenia wojskom brytyjskim czołgu, który mógłby powstrzymać ogniem z większego dystansu niemieckie czołgi średnie PzKpfw. III i PzKpfw. IV. Zadanie rozwia zania tego dylematu otrzymały zakłady Birmingham Railway Carriage and Wagon (BRC & W), które w 1942 r. zajmowały się projektowaniem i budowa prototypów różnych wariantów czołgu szybkiego Mk VIII Cromwell. Do budowy nowego czołgu wykorzystano jego zespół napędowy (silnik RR Meteor, układ transmisji i skrzynia biegów) oraz układ jezdny typu Christi. Główne uzbrojenie miała stanowić nowa armata QFSAMk2kal. 76,2 mm, do której zaprojektowano nowa wieżę. Nowy czołg otrzymał oznaczenie A30 i nazwę Challenger. Produkcję serii 200 czołgów rozpoczęto dopiero w marcu 1944 r. Istniała tylko jedna produkowana seryjnie wersja czołgu szybkiego A30 Challenger. Strzelano z niej trzema rodzajami nabojów ppanc. (AP, APC i APDS) oraz nabojami odłamkowo-burza cymi HE. Nabój ppanc. AP Mk 3T o masie 7,74 kg, wystrzelony z prędkościa pocz. 884 m/s z odległości 1000 m przebijał ustawiony pod ka tem 60 o pancerz grubości 111 mm, a nabój ppanc. podkalibrowy APDS o masie 3,58 kg, wystrzelony z prędkościa pocz m/s, z odległości 1000 m przebijał ustawiony pod ka tem 60 o pancerz o grubości 161 mm. W czołgu przewożono 24 naboje do armaty i ok szt. amunicji do karabinów maszynowych. W 1944 r. czołgi Challenger otrzymały pułki rozpoznawcze brytyjskich dywizji pancernych. Pojazdy te miały wspierać ogniem czołgi Cromwell i w tej roli uczestniczyły w kampanii w Europie w latach Niewielka liczbę czołgów Challenger (nie więcej niż 20) otrzymały także polska 1. Dywizja Pancerna i czechosłowacka Samodzielna Brygada Pancerna, sformowana podczas II wojny światowej w Wielkiej Brytanii. Po 1945 r. czołgi tego typu znajdowały się na wyposażeniu okupuja cej Niemcy Brytyjskiej Armii Renu i do rozformowania w 1947 r. polskiej 1. Dywizji Pancernej. Defilada czołgów A30 Challenger z 10. Pułku Strzelców Konnych 1. DPanc, Niemcy, wiosna 1945 r. Czołg można było łatwo rozpoznać po charakterystycznej wysokiej wieży o pionowych ścianach. Jego kariera była bardzo krótka. Produkcję tego czołgu rozpoczęto w III 1944 r., a tuż po zakończeniu wojny został uznany za przestarzały i wycofany z uzbrojenia. Challenger Załoga: 5żołnierzy Masa: 33,05 t Grubość pancerza: mm Wymiary: długość całkowita z armata w przednim położeniu 815 cm, szerokość 290 cm, wysokość 278 cm, prześwit 40 cm Napęd: 12-cylindrowy, chłodzony ciecza silnik benzynowy Rolls- -Royce Meteor o mocy 441,6 kw (600 KM) 51,5 km/h, zasięg: po drodze 240 km. Pokonywane przeszkody: brody 1,5 m (po przygotowaniu), pionowe ściany 0,91 m Uzbrojenie: armata Mk 2 kal. 76,2 mm, 1 km Besa kal. 7,62 mm 139

7 Czołg szybki A34 Comet Czołg szybki Comet stanowił rozwinięcie czołgu Mk VIII Cromwell. Jego projektowanie rozpoczęto w 1943 r. w zakładach Leyland Motors. Nowy wóz bojowy otrzymał oznaczenie wojskowe A34. W konstrukcji czołgu Comet wykorzystano wiele (ok. 40%) podzespołów i części czołgu Cromwell. Czołg Comet był najlepszym, najsilniej opancerzonym i uzbrojonym czołgiem brytyjskim, który zda żył jeszcze wzia ć udział w wyzwalaniu Europy Zach. w latach W IV 1943 r. Sztab Generalny podja ł decyzję, że nowy czołg zostanie zaprojektowany w oparciu o najlepszy wówczas czołg brytyjski, dysponuja cy nadmiarem mocy silnika w stosunku do masy (która miała być znacznie większa w nowym czołgu) Mk VIII Cromwell. W II 1944 r. zakłady Leyland przedstawiły prototyp czołgu, który otrzymał oznaczenie A34 Comet. Pocza tkowo zamówiono 500 czołgów Comet, następnie zwiększono zamówienie do 2000 egz. (produkcję przerwano w 1945 r. w zwia zku z zakończeniem wojny). Pierwsze egz. czołgu opuściły hale fabryczne we IX 1944 r., natomiast do 11. DPanc. pierwsze czołgi przekazano w XI 1944 r. W konstrukcji czołgu Comet wykorzystano całkowicie spawany kadłub typu F, stosowany w ostatnich wersjach Cromwella (Mk VII i Mk VIII). Zasadnicza różnica było zwiększenie średnicy pierścienia oporowego wieży z 1448 mm do1625 mm. Wieża, tak jak kadłub, była spawana, przy czym przednia część była odlewana, a tylna i części boczne wykonano z walcowanych płyt pancernych. Kariera bojowa czołgu Comet nie była długa. Jedyna brytyjska dywizja pancerna, jaka podczas wojny została przezbrojona w te czołgi, była wspomniana 11. DPanc. Czołg miał wysokie walory bojowe, choć oczywiście ustępował niemieckim czołgom PzKpfw. Panther, nie mówia c o potężnym PzKpfw. Tiger. Wiosna 1945 r. pewna liczbę (kilkanaście?) czołgów Comet otrzymała także polska 1. DPanc. jako uzupełnienie strat. Latem 1945 r. czołgi tego typy otrzymały kolejne brytyjskie dywizje pancerne (m.in. 7. DPanc.) wchodza ce w skład sił okupacyjnych w Niemczech. Czołg szybki A34 Comet, uzbrojony w armatę kal. 76,2 mm. W dokumentach oficjalnych kaliber działa określano na 77 mm, ale chodziło o ułatwienie pracy służbom kwatermistrzowskim, by nie myliły nabojów do działka Mk II z nabojami do szeroko rozpowszechnionego działa 17- -funtowego, także kaliber 76,2 mm. Comet Załoga: 5żołnierzy Masa: 32,7 t Grubość pancerza: mm Wymiary: długość całkowita 765 cm, szerokość 307 cm, wysokość 267 cm, prześwit 46 cm Napęd: 12-cylindrowy, chłodzony ciecza silnik benzynowy Rolls- -Royce Meteor o mocy 441,6 kw (600 KM) 52 km/h, zasięg po drogach 198 km. Pokonywane przeszkody: brody 1,1 m, pionowe ściany 0,92 m, rowy 2,3 m Uzbrojenie: armata kal. 77 mm, 2 km kal. 7,92 mm 140

8 Czołg średni M4 General Sherman Był to najlepszy amerykański czołg średni okresu II wojny światowej, stanowia cy podstawowe uzbrojenie wojsk pancernych aliantów zachodnich, w tym Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. W 1941 r. zbudowano prototypy, poddano je badaniom i 5 IX 1941 r. Komitet Uzbrojenia Kongresu USA rekomendował przyjęcie pojazdu do uzbrojenia armii amerykańskiej pod oznaczeniem czołg średni M4. Brytyjczycy nadali mu później nazwę General Sherman, skrócona do Sherman. W latach wyprodukowano czołgi M4 (najwięcej w świecie po radzieckich T34). Czołg miał sześć podstawowych wersji i kilkadziesia t odmian różnia cych się uzbrojeniem, jednostkami napędowymi, kształtem kadłuba i wieży, technologia produkcji, wieloma podzespołami i wyposażeniem. W największej liczbie wyprodukowano wersje: M4 (6784 egz.), M4A1 (6281 egz.), M4A2 (8053 egz.), M4A3 najszerzej używana przez armię amerykańska ( egz.) oraz M4A4 (7400 egz.). W 1944 r. powstała specjalna wersja szturmowa, oznaczona M4A3E2 Jumbo (254 egz.). Podwozie czołgu średniego M4 wykorzystano do budowy wielu typów pojazdów bojowych i specjalnych. Prawie połowę wyprodukowanych czołgów (ponad egz.) przekazano w latach armiom sojuszniczym. Aż czołgów M4 wysłano do Wielkiej Brytanii. ZSRR otrzymał 4065 wozów, głównie wersję z silnikiem wysokoprężnym M4A2. Amerykańskie czołgi M4 z 2. DPanc. przeszły chrzest bojowy 6 XII 1942 r. pod Dżebel-bu-Aukar w Tunezji, atakuja c pozycje niemieckie. W wyzwalaniu Europy w latach uczestniczyło 15 z posiadanych przez USA 16 dywizji pancernych oraz 39 z 65 samodzielnych batalionów czołgów wszystkie uzbrojone były w czołgi M4. W 1944 r. czołgi M4 otrzymały m.in. 2. BPanc. Armii Polskiej na Wschodzie, 14. Wielkopolskiej BPanc. 2. Korpusu Polskiego we Włoszech, 1. DPanc. w Wielkiej Brytanii, Centrum Wyszkolenia Wojsk Pancernych, jednostki zapasowe i rezerwowe. J. Magnuski szacował, że w 1945 r. w PSZ znajdowało się czołgówm4 Sherman i wywodza cych się z nich pojazdów specjalnych. Poczet sztandarowy 24. Pułku Ułanów 1. DPanc. na czołgach Sherman IIA. Zwraca uwagę maksymalne osłonięcie kadłuba i wieży fragmentami ga sienic, co w wypadku napotkania na polu walki czołgów niemieckich miało znaczenie głównie psychologiczne dla załóg. W Armii Brytyjskiej czołgi M4 w 1943 r. stały się podstawowym uzbrojeniem dywizji i brygad pancernych. M4A1 Załoga: 5żołnierzy Masa: 30,372 t Grubość pancerza: 12,7 76,2 mm Wymiary: długość 584 cm, szerokość 262 cm, wysokość 274 cm, prześwit 43 cm Napęd: 9-cylindrowy, chłodzony powietrzem silnik Continental R975 C1 o mocy 258 kw (350 KM) 38 km/h, maks. zasięg po drogach 192 km. Pokonywane przeszkody: brody 1,02 m, pionowe ściany 0,61 m, rowy 2,29 m Uzbrojenie: armata kal. 75 mm, 1 km kal. 12,7 mm, 2 km kal. 7,62 mm 141