Charakterystyka torfowiska Zapadź koło Pszczyny

Transkrypt

1 Studia Limnologica et Telmatologica Charakterystyka torfowiska 3 (Stud. Lim. et Tel.) Zapadź koło 1 Pszczyny Charakterystyka torfowiska Zapadź koło Pszczyny Zapadź mire near Pszczyna an overview Agnieszka Łopatka¹, Mariusz Gałka² ¹ agalopatka@op.pl ² Zakład Biogeografii i Paleoekologii UAM, Dzięgielowa 27, Poznań; gamarga@wp.pl Abstrakt: W artykule przedstawiono wyniki badań botanicznych i paleoekologicznych, przeprowadzonych na torfowisku Zapadź. W trakcie badań florystycznych stwierdzono obecność 57 taksonów roślin. Na podstawie wyników analizy składu botanicznego torfów wydzielono sześć faz rozwoju lokalnej roślinności. W jednej z nich stwierdzono obecność Betula humilis. Wiek spągu osadów oszacowano, na podstawie datowania palinologicznego, na 7 8 tys. lat temu. Słowa kluczowe: torfowisko Zapadź, geologia torfowisk, badania paleobotaniczne, makroszczątki roślinne, holocen. Abstract: The paper focuses on the botanical and palaeoecological changes in the mire Zapadź. Floristical observation reveals the presence of 57 plant taxa. Six developmental phases of local plant communities were distinguished based on macrofossil analysis of peat samples. In one of them the presence of Betula humilis remains were recorded. The palynochronology of the most bottom peat layer has provided a 7-8 thousand years BP age. Key words: Zapadź mire, peatland geology, paleobotanical investigation, plant macrofossils, Holocen Nota o autorze Agnieszka Łopatka absolwentka Wydziału Inżynierii i Ochrony Środowiska Politechniki Częstochowskiej, kierunku o specjalności: zaopatrzenie w wodę, unieszkodliwianie ścieków i odpadów. Ukończyła dwa kierunki podyplomowych studiów w Wyższej Szkole Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu: polityka ochrony środowiska kompensacja przyrodnicza oraz pozyskiwanie funduszy unijnych. Torfowisko Zapadź stało się tematem pracy dyplomowej napisanej przez nią pod kierunkiem prof. K. Tobolskiego, a obecnie przedmiotem dalszych badań, mających stać się podstawą przyszłej pracy doktorskiej. Biosketch Agnieszka Łopatka has graduated from the Faculty of Engineering and Environmental Protection of Silesian Technical University in Częstochowa with a specialization in water supplying and sewage and waste neutralization. She has also finished two postgraduate majors at WSKSiM in Toruń: environmental protection policy natural compensation and EU funds acquiring. The peat bog Zapadź has became the topic of her graduation thesis written under professor Tobolski s direction. At present further researches are being made at Zapadź as the preparation for the future doctoral dissertation.

2 26 Agnieszka Łopatka, Mariusz Gałka Wstęp Torfowisko Zapadź to unikatowy na skalę regionu obszar wodno-mokradłowy, który ze względu na jego wyjątkowe cechy, daje podstawy egzystencji takim formom życia, jakich niewiele zachowało się w śląskim krajobrazie. Leży ono w południowej części Polski, w Dolinie Górnej Wisły. Niezwykłość tego użytku ekologicznego, stanowiącego część ekologicznej sieci Natura 2000, podkreśla również forma geologiczna utworu, w której się on znajduje, stanowiąc piękny element śląskiego krajobrazu. Rozpatrywane torfowisko, wraz z przyległymi stawami (ryc. 1), wpisane jest w historię wsi Góra od wielu lat, dlatego dla sporej liczby mieszkańców jest wyjątkowym miejscem nie tylko ze względów przyrodniczych, ale również kulturowo-religijnych. Pomimo wielkich walorów przyrodniczych rozpatrywanego obiektu, brak jest rzetelnej, naukowej wiedzy na jego temat. Na omawianym terenie nie były dotąd przeprowadzone badania o odpowiednio szerokim zakresie, pozwalającym na dogłębną analizę obszaru torfowiska, jego genezy i faz sukcesyjnych. Celem wcześniejszych badań, przeprowadzonych na zlecenie PP Uzdrowisko Goczałkowice, było określenie możliwości uzyskania leczniczej borowiny z tego terenu. Opracowanie Dokumentacja szczegółowa... z 1977 roku daje pewien obraz rozmieszczenia i zróżnicowania osadów biogenicznych, jednak ze względu na stosunki własnościowe, badania objęły jedynie ok. 60% powierzchni torfowiska (14,25 ha). Na ryc. nr 4 (op. cit.), zatytułowanej Przekroje przez złoże borowiny «Wola A» wykreślono sześć przekrojów o orientacji SW-NE (dwa niepełne, gdyż kontynuacja przekrojów objęłaby część torfowiska należącą wówczas do Państwowego Gospodarstwa Rybackiego) w skali pionowej 1:200 i poziomej 1:2500. Wyróżniono trzy grupy osadów: wierzchnicę i torf słabo rozłożony (poniżej 35%), torf dobrze rozłożony (powyżej 35%) borowinę i gytię. Celem niniejszej pracy było wykonanie pilotażowych badań botanicznych i paleobotanicznych na torfowisku Zapadź. Objęły one inwentaryzację botaniczną oraz rekonstrukcję zbiorowisk roślinnych w oparciu o analizę składu botanicznego jednego rdzenia. Wykonano również kilka ekspertyz palinologicznych, celem określenia początku odkładania się torfu na mineralnym podłożu. Badania zostały zainspirowane przez społeczność lokalną, która dąży do rewizji statusu ochronnego Zapadzi, posiadającego, jak dotąd, status użytku ekologicznego. Przeprowadzone przez nas badania i prezentowane w tym artykule wyniki są pracami wstępnymi. W przyszłości planowane jest przeprowadzenie szerszych badania paleoekologicznych i wykonanie dokładnej inwentaryzacji florystycznej, które pozwoliłoby w przyszłości poszerzyć wiadomości na temat tego zbiornika akumulacji i jej biogenicznych wypełnień, jak również doprowadzić do podwyższenia statusu ochronnego torfowiska, na jakie obiekt ten bez wątpienia zasługuje. Charakterystyka obszaru badań Ryc. 1. Położenie badanego obiektu. 1 torfowisko, 2 miejsce poboru rdzenia Ryc. 1. Location of the site. 1 mire, 2 coring site Prezentowany zbiornik znajduje się w miejscowości Góra (gmina Miedźna) w powiecie pszczyńskim, w woj. śląskim, nieopodal znaczących (krajowych) tras Katowice Bielsko Cieszyn (droga krajowa nr 1) oraz Chrzanów-Racibórz (droga wojewódzka nr 933). Gmina Miedźna położona jest na styku wielkich regionów historyczno-kulturowych i administracyjnych. Wschodnia granica gminy Miedźna przebiega wzdłuż dawniej meandrującego koryta Wisły, stanowiąc jednocześnie granicę administracyjną między województwem śląskim i małopolskim. W przeszłości, w tym rejonie, wzdłuż Wisły przebiegała granica państwowa; najpierw czesko-polska, potem austriacko-polska, prusko-polska, prusko-austriacka, aż w końcu niemiecko-polska (Orlik 1996). Obniżenie terenu, w którym znajduje się torfowisko,zajmujące powierzchnię 22,86 ha (ryc. 1, fot. 1), otoczone jest z trzech stron wysoką skarpą i ma kształt podkowy. Zbiornik znajduje się ok. 12 m niżej, niż okalające go zbocze. W

3 Charakterystyka torfowiska Zapadź koło Pszczyny 27 najwyższym punkcie skarpy rzędne terenu wynoszą ok. 250 m n.p.m., a powierzchni torfowiska ok. 237 m n.p.m. Bezpośrednio nad stromym zboczem znajdują się pola uprawne. Wschodnia część badanego obiektu jest ograniczona drogą dojazdową Góra-Gilowice, do której po drugiej stronie przylegają dwa stawy hodowlane Dolnik Mały i Dolnik Duży. Stawy połączone są z torfowiskiem dwoma rowami odprowadzającymi wodę z torfowiska przepustami pod drogą. W poł. XX w., z wyjątkiem bagiennego lasu olchowego w północno-zachodniej części, torfowisko oraz przylegające doń skarpy były w niewielkim stopniu porośnięte drzewami. Nieco później (ok roku) skarpa została obsadzona topolami oraz dębem czerwonym, prawdopodobnie w celu uniknięcia osuwania się zboczy. Dziś całe torfowisko jest mocno zarośnięte pochodzącymi z samosiewu drzewami, głównie brzozą, wierzbą, olchą czarną i kruszyną pospolitą. Z wywiadów przeprowadzonych wśród miejscowej ludności, wynika, iż południowa część torfowiska oraz przylegające do niego zbocze wykorzystywane było jako pastwisko do wypasu bydła. Porastający brzegi sit oraz powszechnie występujący mech torfowiec były koszone oraz ścinane. Po wysuszeniu te miękkie darnie świetnie nadawały się na podściółkę dla hodowlanych zwierząt domowych. Praktyka taka była powszechnie stosowana również w innych rejonach Polski (Gałka 2007). Wypas prowadzony był również w północnej części torfowiska. Ze względu na silne uwodnienie brzegów północno-wschodniej części torfowiska zwierzęta znacznie częściej zapadały się i topiły niejednokrotnie wyciągano je pasami i powrozami. W latach wcześniejszych, w północnowschodniej i wschodniej części torfowiska znajdował się staw hodowlany, który zaznaczano jeszcze na przedwojennych mapach tego regionu z lat roku dzisiaj obszar ten zarośnięty jest drzewami. Na opisywanym zbiorniku akumulacji biogenicznej przed kilkudziesięciu laty prowadzona była eksploatacja torfu najprawdopodobniej do celów użytkowych, a nie przemysłowych. Największy obszar poeksploatacyjny znajduje się w części południowo-wschodniej torfowiska oraz w części centralnej. Powierzchnia wyrobisk wynosi ok. 1,37 ha, część z nich została zdewastowana całkowicie, z części wybrano jedynie torf do głębokości 0,5 m. Wyrobiska pokryte są dziś zwartym kożuchem roślinnym. W latach 90. XX w. trwały również prace zmierzające do eksploatacji torfu do celów przemysłowych. Ten oraz inne, licznie zlokalizowane w okolicy Pszczyny zbiorniki akumulacji biogeniczne były w roku 1989 i 1990 obiektem zainteresowań firmy CHEMI ERG Sp. z o.o. Przygotowano opracowania, służące wytypowaniu kilku złóż torfowych w rejonie Pszczyny, mających stanowić bazę surowcową zleceniodawcy w celu przekształcenia otrzymanego torfu w torfokoks oraz węgiel aktywny. Maszynopis opracowania Rozpoznanie złóż torfowych w rejonie Pszczyny oraz rękopis dokumentacji Wytypowanie złóż torfowych w rejonie Pszczyny jako bazy surowcowej do produkcji torfokoksu i węgla aktywnego znajdują się w Uzdrowisku Goczałkowice Zdrój. Biegnąca wzdłuż drogi, wschodnia krawędź torfowiska znajduje się ok. 500 m od silnie meandrującej w tym rejonie rzeki Wisły. We wcześniejszych latach obszar torfowiska mógł być okresowo podtapiany wodami wezbrań z rzeki. Dziś, po wybudowaniu i niedawnym umocnieniu wału przeciwpowodziowego zjawisko takie nie występuje. Część północna złoża odwadniana jest poprzez niewielki ok. 1,5-2 metrowej szerokości rów biegnący wzdłuż torfowiska. W pobliżu drogi Góra Gilowice rów poszerza się do ok. 4 metrów i łączy się z rowem biegnącym wzdłuż drogi. Woda odprowadzana jest przepustem pod drogą do stawów Dolnik. Istnieje możliwość regulacji przepływu wody pomiędzy stawem Dolnik Duży, a torfowiskiem przy pomocy zainstalowanej tam zastawki. Teren torfowiska wraz z przylegającymi do niego stawami został objęty ochroną unijną i włączony do obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) Stawy w Brzeszczach PLB Obszar ten znajduje się w Dolinie Górnej Wisły i obejmuje kompleks stawów hodowlanych znajdujących się po obu stronach rzeki, gdzie do dziś pozostało wiele starorzeczy, rozległych, podmokłych, wilgotnych łąk i szuwarów stanowiących największą ostoję ptaków lęgowych i migrujących w Polsce południowej. Metody W trackie prac florystycznych ograniczono się do rozpoznania poszczególnych gatunków roślin. Nie wydzielano zbiorowisk roślinnych ani nie wykonywano zdjęć fitosocjologicznych. Rdzeń do analizy składu botanicznego osadu biogenicznego pozyskano za pomocą świdra typu Instorf o średnicy puszki 5 cm i długości 50 cm. W laboratorium opisano osad za pomocą metody Troels-Smitha (tab.1.) Próbki osadu analizowano w 2,5 cm rozdzielczości, po uprzednim przepłukaniu materiału na sitach o 0,25 i 0,5 mm oczku siatki, pod strumieniem ciepłej wody. Przeszlamowany materiał przeglądano pod mikroskopem stereoskopowym. W trakcie analizy koncentrowano się głównie na oznaczeniu znalezisk karpologicznych. Przy oznaczaniu makrofosyliów generatywnych wykorzystano klucze: Berggren 1968, Grosse-Brauckmann 1974, Tobolski 2000, Vielichkevich 1982, Vielichkevicz, Zastawniak 2006, Wyniki Badania florystyczne Prace inwentaryzacyjne mające na celu rozpoznanie roślin naczyniowych i niektórych mszaków prowadzono od kwietnia do września 2009 roku. Nazwy gatunkowe roślin podano wg Wójciak (2007) oraz Mirek i in. (2002). Analizy florystyczne wykazały obecność na torfowisku następujących taksonów roślin:

4 28 Agnieszka Łopatka, Mariusz Gałka Mchy: Aulacomnium palustre (Hedw.) Schwägr. Polytrichum commune Hedw. Sphagnum palustre L. Sphagnum squarrosum Crome Rośliny zarodnikowe: Equisetum palustre Thelypteris palustris Rośliny naczyniowe Acorus calamus L. Alnus glutinosa (L.) Gaertn. Betula pubescens Ehrh. Bidens sp. Calla palustris L. Caltha palustris L. Carex canescens L. Carex nigra Reichard Carex rostrata Stokes Cicuta virosa L. Cirsium oleraceum (L.) Scop. Cirsium palustre (L.) Scop. Comarum palustre L. Dactylorhiza cf. incarnata (L.) Soó. Drosera rotundifolia L. Eriophorum angustifolium Honck. Eupatorium cannabinum L. Frangula alnus Mill. Galium sp. Hydrocotyle vulgaris L. Hypericum sp. Juncus effuscus L. Juncus inflexsus L. Lemna minor L. Lisymachia vulgaris L. Lotus uliginosus Schkuhr Luzula sp. Lychnis flos-cuculi L. Lycopus europaeus L. Lysimachia thyrsiflora L. Lythrum salicaria L. Mentha aquatica L. Menyanthes trifoliata L. Myosotis palustris (L.) L. Emend. Rchb. Potentilla erecta (L.) Raeusch. Rubus sp. Rumex acetosella L. Salix myrtilloides L. Salix sp. Scirpus silvaticus L. Scutellaria galericulata L. Senecio sp. Solanum dulcamara L. Solidago virgaaurea L. S. Str. Sparganium erectum L. Emend. Rchb. S. Str. Typha latifolia L. Urtica dioica L. Vaccinium myrtillus L. Vaccinium uliginosum L. Vaccinium vitis-idaea L. Viola palustris L. Na przylegających stawach występują m. in.: Hydrocharis morsus- ranae L. Iris pseudocorus L. Lemna minor L. Sagittaria sagittifolia L. Salvinia natans (L.) All. Badania paleobotaniczne W celu rekonstrukcji kopalnych zbiorowisk roślinnych, jakie rozwijały się na terenie torfowiska Zapadź pobrano osad biogeniczny w postaci rdzenia o długości 375 cm. Rdzeń wyjęto z środkowej części torfowiska za pomocą świdra typu Instorf o średnicy puszki 5 cm. Położenie miejsca poboru rdzenia do analiz wyznaczają współrzędne: ,4 E, ,8 N. Tab. 1. Litologia osadów pobranego rdzenia Table 1. Lithology of the core Głębokość [cm] Depth [cm] ,5 67, ,5 127, ,5 212, ,5 312,5-307,5 322,5-312,5 322, ,5 327,5-347,5 347,5-352,5 352,5-375 Litologia Lithology torf mszarny torf zielny średnio rozłożony torf zielny średnio rozłożony torf zielny słabo rozłożony torf zielny mocno rozłożony torf zielny średnio rozłożony torf zielny torf mszysty torf mszysto-zielny torf zielny torf zielny mułek z piaskiem Formuła Troels-Smitha Troel-Smith formula Tb (Sphag.)2, Sh2, Th+ Th2, Sh2 Th3, Tb(hypn.)1, Sh+ Th2, Sh2 Th3, Sh1 Th1, Sh3 Th2, Sh2 Th4, Tb(hypn.)+, Sh+ Th3, Tb(hypn.)1, Sh+ Th2, Tb(hypn.)2, Sh+ Th3, Tb(hypn.)1, Sh+ Tb(hypn.)3, Th1, Sh+ Th2, Tb(hypn.)1, Sh1 Tb(hypn.)3, Th1, Sh+ Th2, Sh2 Th3, Tb(Sphag.)1, Sh+ Th3, Sh1 Ag3, Gmin1 W rozwoju torfowiska, w oparciu o udział poszczególnych grup kopalnych roślin oraz warunki hydrologiczne wyodrębniono sześć poziomów makroszczątkowych (ryc. 2), które zostały pokrótce niżej opisane. 1. Zap I cm Faza obejmuje inicjalne stadium rozwoju zbiornika akumulacji biogenicznej. Uwilgotnione podłoże zostało za-

5 Charakterystyka torfowiska Zapadź koło Pszczyny 29 Ryc. 2. Diagram makroszczątków roślinnych osadów pobranych z środkowej części torfowiska. Użyte skróty: o owoce, otr owoc trójboczny, odw owoc dwuboczny, n nasiono. Wartości liczbowe na skali poziomej oznaczają ilość fosylnych znalezisk wyrażoną w liczbie bezwzględnej. Wartości procentowe odnoszą się do udziału części wegetatywnych w próbie. Fig. 2. Plant macrofossil diagram from the core taken from the central part of the mire. Explanations: o fruit, otr tristigmata fruit, odw bistigmata fruit, n seed. The numbers or percentage value [%] of macrofossils are shown by black bars

6 30 Agnieszka Łopatka, Mariusz Gałka siedlone m.in. przez Carex paniculata, Comarum palustre oraz Menyanthes trifoliata. Następnie, na skutek zakwaszenia siedliska, pojawiły się mchy torfowce, które zidentyfikowano do sekcji Subsecunda. Mułek, na którym odłożył się pokład torfu, nie wykazywał zawartości związków wapnia. 2. Zap II cm Okres ten charakteryzuje się zmianą trofii siedliska, w kierunku eutrofii. Teren torfowiska obficie porasta mech liściasty Messia triquetra (ryc. 3-13), który jest głównym składnikiem budującym torfy. Obok niego natrafiono na Tomentyphnum nitens, który już wcześniej rósł na tym stanowisku. Torfowisko było dobrze uwilgotnione, co dokumentuje niski stopień rozkładu torfu. 3. Zap III cm Faza najwilgotniejsza w historii rozwoju torfowiska. Biorąc pod uwagę, że torf składa się głównie z radicelli turzyc i mchów liściastych (w dolnej części), można założyć, że to one dominowały na torfowisku. Po raz pierwszy pojawiła się Betula humilis (ryc. 3-11,14) - łuski owocowe na głębokości ,5 cm. 4. Zap IV cm Okres wyznaczający fazę suchą, wyrażoną w mocnym rozłożeniu torfu, sięgającym około 75% objętości próbki. Najprawdopodobniej wynikająca z tego znikoma frekwencja karpologicznych znalezisk uniemożliwia wnioskowanie o fosylnych roślinach rosnących w tym czasie. Jedynie na podstawie nielicznych owoców turzyc i ich radicelli, można stwierdzić, że ta grupa roślin bytowała na torfowisku. Ponowne obecność Betula humilis owoce i łuski owocowe na głębokości cm 5. Zap V cm Dominacja Carex lasiocarpa (ryc. 3-7,8) wyrażona nie notowaną w innych poziomach liczną obecnością owoców. Nastąpiło zakwaszenie siedliska i krótkotrwała obecność torfowców z sekcji Sphagna. 6. Zap VI 75-0 cm Okres cechujący się największą różnorodnością roślin. Obecność Ranunclus flammula, Calla palustris i Eleocharis sp. (ryc. 3) dowodzi, że torfowisko w środkowej części wydzielonego poziomu było dobrze uwilgotnione, być może nawet ze stagnującą wodą na jego powierzchni. Dyskusja Przeprowadzone badania botaniczne wykazały na torfowisku obecność 57 taksonów roślin. Osiem z nich należy do grona roślin objętych ochroną prawna. Najcenniejszym gatunkiem, z uwagi na rzadkość występowania w Polsce jest Salix myrtilloides (Gostyńska-Jakuszewska i in. 2001). Torfowisko, pomimo prób odwodnienia jest w dość dobrym stanie uwilgotnienia. Powszechność mchów torfowców i torfotwórczych roślin naczyniowych powoduje, iż dochodzi do spontanicznej regeneracji torfowiska. Proces torfotwórczy na tym obiekcie jest zachowany, co w obecnym czasie ma bardzo istotne znaczenie, ponieważ dzięki odkładaniu masy korzeniowej dochodzi do zmniejszania ilości dwutlenku węgla w atmosferze. Na szczególną uwagę zasługuje kopalna obecność Betula humilis, której łuski i owoce stwierdzono na głębokości ,5 cm oraz cm. Obecnie uważana za relikt glacjalny (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003), pojawiła się na tym obiekcie w czasie bliskim optimum klimatycznemu. Biorąc pod uwagę stopień rozłożenia torfu był to suchszy okres w historii rozwoju tego torfowiska. Analizując jej współczesne występowanie na terenie Polski (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003), można stwierdzić na podstawie tego znaleziska i danych w literaturze (Załuski i in. 2001), że w przeszłości Betula humilis miała znacznie szerszy obszar zasięgu. Wiek jej występowania i czas powstania osadu, na którym rosła, wymuszają konieczność ostrożnego traktowania tego znaleziska jako typowego reliktu glacjalnego. Zwłaszcza, że roślina ta wykazywała zdolność migracji i kolonizowania nowopowstałych, a dogodnych dla siebie siedlisk w okresie z założenia, z uwagi na ciepły klimat, niekorzystnym dla siebie. Nie rozwijając szerzej tematu reliktów glacjalnych należy wspomnieć, że i dla innych obszarów i roślin zaliczanych obecnie do reliktów glacjalnych takie wątpliwości pojawiały się w literaturze (Overbeck 1975, Tobolski i in. 1997). W spągowym odcinku torfu natrafiono na torf mszysty, gdzie głównym składnikiem był mech Mesia triquetra. Torfotwórcze właściwości tego mchu zostały wykazane przez Jasnowskiego (1957) i Wąsa (1965). Wartym odnotowania jest fakt trzech okresów obecności na tym torfowisku mchów torfowców. Stwierdzenie, czy występowanie torfowców na tym torfowisku w przeszłości było tylko punktowe, czy też doszło do przebudowy zbiorowisk roślinnych na większej powierzchni torfowiska oraz powód tych zmian jest zadaniem na kolejny etap prac badawczych. Historię zbiornika, zwłaszcza inicjalny etap zasiedlenia tam torfowiska, może nieco oświetlić czas rozpoczęcia akumulacji biogenicznej. Kształt torfowiska i misy, w której ono powstało nasuwa podejrzenia, że geneza niecki związana jest z działalnością wód Wisły. Pierwsze datowania palinologiczne, jakie wykonano dla spągowej partii osadów biogenicznych wskazują na początek akumulacji torfu w okresie borealnym (Tobolski, dane niepubl.). Zalęgające osady torfowiskowe rejestrują bowiem fragment wczesnoholoceńskiej sukcesji. W skali chronologicznej to zdarzenie obejmuje czas lat temu (liczonych od dzisiaj BP). Wyznaczony przedział czasowy w granicach 8-9 tys. lat wyklucza przypuszczenia o antropogenicznej genezie tego obiektu. Prawdopodobnie powstanie tego zagłębienia ma związek z górnym odcinkiem Wisły. W kilku miejscach doliny górnej Wisły datowano epizody akumulacji biogenicznej przypadające na ten okres (Starkel 2001). Podczas analiz makroszczątków roślinnych nie natrafiono na fosylia roślin wodnych. Dowodzić to może, że teren torfowiska nie znajdował się pod wodą przez dłuższy okres czasu, mierzonym dziesięcioleciami. Były suchsze i wilgotniej-

7 Charakterystyka torfowiska Zapadź koło Pszczyny 31 Ryc. 3. Makrofosylia z osadów biogenicznych torfowiska Zapadź. 1,2 Hydrocotyle vulgaris, 3 Lycopus europaeus, 4,5 Viola palustris, 6 Ranunculus flammula, 7, 8 Carex lasiocarpa, 9 Calla palustris, 10 Polygonum hydropiper, 11, 14 Betula humilis, 12 Bidens cernua, 13 Messia triquetra Ryc. 3. Macrofossils found in the sediments of Zapadź mire.

8 32 Agnieszka Łopatka, Mariusz Gałka sze fazy w okresie rozwoju torfowiska, ale nie doszło do trwałego uwilgotnienia i egzystencji zbiornika wodnego. Pod torfem zalega bezwapienny mułek, w którym nie natrafiono również na fosylia roślin wodnych. W przyszłości należało by zagęścić analizę mineralnego podłoża pod względem obecności znalezisk botanicznych. Obecnie trudno jest rozstrzygnąć, czy rozwój torfowiska poprzedzony był fazą obecności zbiornika wodnego, który egzystował na tym terenie przez dłuższy czas. Zdaniem autorów obiekt ten należy do najcenniejszych miejsc w krajobrazie śląskim. Biorąc pod uwagę stan zachowania obiektu, jego nietypowość położenia i powstania oraz rośliny tam występujące, torfowisko to w pełni zasługuje na większy stopień formy ochrony. Zwłaszcza, że jest to obiekt otoczony zabudowaniami, przez co w większym stopniu jest narażony na negatywny wpływ działalności człowieka, aniżeli miało to by być w lesie. Podsumowanie 1. Na torfowisku stwierdzono dotychczas występowanie 57 taksonów roślin. 2. W oparciu o wyniki analizy składu botanicznego wydzielono sześć faz w historii rozwoju kopalnych zbiorowisk roślinnych. 3. Wykazano kopalną obecność Betula humilis na torfowisku. 4. Torfowisko Zapadź należałoby objąć wyższą formą ochrony, podnieść jego rangę do rezerwatu przyrody. Podziękowania Panu Profesorowi Kazimierzowi Tobolskiemu dziękujemy za wykonanie ekspertyz palinologicznych, natomiast Panu Grzegorzowi Baczkowskiemu i Piotrowi Baczkowskiemu za pomoc w pracach terenowych oraz przy pobieraniu rdzenia do analiz. Literatura Berggren G Atlas of seeds and small fruits of Northwest-European plant species (Sweden, Norway, Denmark, East Fennoscandia and Iceland) with morphological descriptions. Part 2 Cyperaceae, Stockholm, p Dokumentacja szczegółowa złoża borowiny Wola A, Warszawa, listopad Maszynopis opracowania Biura Projektów i Usług Technicznych Branży Uzdrowiskowej Balneoprojekt, p zał. Gałka M Geograficzno-historyczne studium mokradeł południowo-wschodniej części Ziemi Świeckiej. Prace Zakładu Biogeografii i Paleoekologii UAM, Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, p. 98. Gostyńska-Jakuszewska M., Kruszelnicki J., Rutkowski L Salix myrtilloides L. Polska Czerwona Księga Roślin (red. R. Kaźmierczakowi, K. Zarzycki) PAN Inst. Botaniki im. W. Szafera. Inst Ochrony Przyrody, Kraków, Grosse-Brauckmann G Über pflanzliche makrofossilien mitteleuropäischer Torfe, II. Weitere Reste (Früchte und Samen, Moose u.a.) und ihre Bestimmungsmöglichkeiten, Telma 4: Jasnowski M Flora mchów czwartorzędowych osadów torfowisk reofilnych. Acta Societatis Botanicorum Poloniae, XXVI, 3: Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H Flora Polski. Atlas roślin chronionych, Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, p Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M Flowering plants and Pteridophytes of Poland. A checklist. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, p Orlik. Z.J Nasze strony. Szkice z dziejów Miedźnej, Woli, Góry, Frydka, Gilowic, Grzawy. Instytut wydawniczy Świadectwo,. Bydgoszcz, p Overbeck F Botanische-geologische Moorkunde unter besonderer Berücksichtigung der Moore Nordwestdeutshclands als Quellen zur Vegetations-, Klima- uns Siedlungsgeschichte, Karl Wachholtz Verlag, Neumünster, p Rozpoznanie złóż torfowych w rejonie Pszczyny. Goczałkowice Zdrój, grudzień Maszynopis opracowania powstałego na zlecenie CHEMI-ERG Sp. z o.o. Zespół Autorski: Gałaszek Z., Kołodyński J., Szymak M., Bujniewicz F. p zał. Starkel L Historia doliny Wisły od ostatniego zlodowacenia do dziś. Inst, Geogr. i Przest. Zagosp.im. S. Leszczyckiego. Warszawa, p Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Miedźna. Załącznik do uchwały nr XXIV/193/2000 Rady Gminy Miedźna z dn. 11 lipca 2000 r., p zał. Studium wykonalności dla projektu w zakresie gospodarki wodno - ściekowej pt. Kontynuacja ochrony torfowiska Zapadź i zbiornika GZWP 346 poprzez budowę sieci kanalizacji sanitarnej w sołectwie Góra, gmina Miedźna, Etap II, III, IV., p zał. Tobolski K Przewodnik do oznaczania torfów i osadów jeziornych. Vademecum Geobotanicum, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, p Tobolski K., Mocek A., Dzięciołowski W Gleby Słowińskiego Parku Narodowego w świetle historii roślinności i podłoża. Wyd. Homini, Bydgoszcz Poznań, p Vielichkevicz F. U Pleystotsenovye flory lednikovykh oblastey Vostoczno-Yevropeyskoy ravniny, Izd. Nauka i Tehnika, Mińsk, p Velichkevich, F.U., Zastawniak E Atlas of the Pleistocene vascular plant macrofossils of Central and Eastern Europe. Part 1 Pteridophytes and monocotylendons. W. Szafer Institute of Botany. Polish Academy of Science, Kraków, p Velichkevich, F.U., Zastawniak E Atlas of the Pleistocene vascular plant macrofossils of Central and Eastern Europe. Part 2 Herbaceous dicotyledons. W. Szafer Institute of Botany. Polish Academy of Science, Kraków, p Wąs S Geneza, sukcesje i mechanizm rozwoju warstw mszystych torfu. Zesz. Prob. Post. Nauk Roln. 57: Wójciak H Flora Polski. Porosty, mszaki, paprotniki. Multico Oficyna Wydawnicza. Warszawa, p Wytypowanie złóż torfowych w rejonie Pszczyny jako bazy surowcowej do produkcji torfokoksu i węgla aktywnego Goczałkowice Zdrój. Rękopis opracowania powstałego na zlecenie CHE- MI-ERG Sp. z o.o., Zespół Autorski: Gałaszek Z., Kołodyński J., Szymak M., p. 46. Załuski T., Pisarek W., Kucharczyk M., Kamińska A.M Betula humilis Schrank. Polska Czerwona Księga Roślin (red. R. Kaźmierczakowi, K. Zarzycki) PAN Inst. Botaniki im. W. Szafera. Inst Ochrony Przyrody. Kraków: