Metodyka analizy oddziaływania na mięczaki

Transkrypt

1 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji TOM B ZAŁĄCZNIKI TEKSTOWE ZAŁĄCZNIK B10 Metodyka analizy oddziaływania na mięczaki Wykonał: dr Witold StruŜyński Warszawa, grudzień 2010 r.

2 Spis treści 1. Materiały Potencjalne zagroŝenia dla mięczaków krótka charakterystyka Metodyka oceny Wyniki oceny oddziaływania inwestycji ujętych w Programie na gatunki mięczaków Bibliografia

3 1. MATERIAŁY Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko dla Stan rozpoznania występowania w Polsce mięczaków ujętych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej jest wysoce ubogi. UwaŜa się, Ŝe poddane silnej antropopresji oraz powiązane pośrednio lub bezpośrednio ze środowiskiem wodnym, gatunki te i ich stanowiska ulegają wyraźnemu ograniczeniu. Rzeczywiście mięczaki naturowe, na skutek licznych zagroŝeń związanych z zanieczyszczeniem wód, przebudową stosunków wodnych oraz inwestycjami pomijającymi ocenę ich wpływu na środowisko naturalne, poddawane są ciągłej presji, a ich stanowiska (równieŝ te dotychczas nierozpoznane) ulegają zniszczeniu. Dodatkowym utrudnieniem w prowadzeniu obserwacji i inwentaryzowaniu tej grupy ślimaków są bardzo małe rozmiarami ciała, zwykle nie przekraczającymi 2,5 do 3 mm wysokości muszli i niewielkie zagęszczenia osobników w obrębie populacji. Stan wiedzy dotyczący ślimaków naturowych w Polsce sprowadza się do aktywności naukowej kilku placówek naukowo-badawczych w Polsce Uniwersytetu Wrocławskiego prof. B. Pokryszko, Uniwersytetu Łódzkiego- prof. A.Piechocki oraz Instytutu Ochrony Przyrody dr K. Zając i dr KsiąŜkiewicz, dr Bargi-Więcławskiej Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach oraz dr StruŜyńskiego z SGGW w Warszawie. Obecnie liczba osób (instytucji naukowych, organizacji przyrodniczych) włączających się w prace naukowe o charakterze inwentaryzacyjnym, zaczyna powoli wzrastać, co w konsekwencji wpłynie na poszerzenie wiedzy dotyczącej tych - szczególnie cennych gatunków ślimaków. Wykaz stanowisk ślimaków z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej uległ pewnej poprawie na skutek zintensyfikowania prac inwentaryzacyjnych prowadzonych przez lasy Państwowe w roku 2007 oraz dzięki pracom Wojewódzkich Zespołów Specjalistów w 2008 roku w ramach powoływania nowych obszarów sieci Natura 2000 Spośród wszystkich gatunków mięczaków, których występowanie zostało stwierdzone w Polsce szereg to gatunki powszechnie występujące. Jednak część z nich została objęta szczególnymi formami ochrony zarówno poprzez ustawodawstwo krajowe, jak i II załącznik Dyrektywy Siedliskowej. Dzięki temu 5 gatunków ślimaków oraz 2 gatunki małŝy występujących w Polsce weszło na listę tzw gatunków naturowych Ślimaki naleŝące do rodziny poczwarówkowatych (Vertiginidae), reprezentowane są przez 16 gatunków występujących w Polsce naleŝących do rodzaju Columella (3 gatunki), Truncatellina (3 gatunki) i Vertigo (10 gatunków) [11], [8], [19]. Spośród nich jedynie cztery gatunki objęte są szczególnymi formami ochrony w ramach II załącznika Dyrektywy Siedliskowej naleŝą do nich: Poczwarówka Geyera- Vertigo geyeri (1013) Poczwarówka zwęŝona - Vertigo angustior (1014) Vertigo genesii (1015) Poczwarówka jajowata - Vertigo moulinsiana (1016) W obrębie ślimaków wodnych naleŝących do rodziny zatoczkowatych (Planorbidae) do gatunków naturowych zaliczono: Zatoczka łamliwego Anisus vorticulus (4056) Dane literaturowe dotyczące występowania takich gatunków jak: poczwarówka zwęŝona (Vertigo angustior), poczwarówka jajowata (Vertigo moulinsiana), poczwarówka zmienna (Vertigo genesii), poczwarówka Geyera (Vertigo Geyeri), zatoczka łamliwego (Anisus vorticulus) są z terenu Polski niezwykle skromne. W duŝej mierze jest to spowodowane skromną ilością specjalistów-limakologów 2

4 Szereg prac dotyczących poczwarówek ma juŝ jedynie wartość historyczną, do nich naleŝy zaliczyć pozycje Jankowskiego: Mięczaki Warszawy [3], Mięczaki Warszawy (uzupełnienie) [4], oraz Vertigo moulinsiana (Dupuy) w Polsce [5]. O pierwszym stwierdzeniu dla Polski poczwarówki jajowatej Vertigo moulisiana informuje Poliński [12] wymieniając stanowisko z okolic Świecia oraz z dna wysychającego stawu młyńskiego Kacperek w okolicy Słomkowa pod Skierniewicami (obecne województwo mazowieckie). Poliński [13] podaje równieŝ stanowisko kopalne poczwarówki jajowatej z dzielnicy śoliborz w Warszawie. Po drugiej wojnie światowej prace dr Jankowskiego dotyczące poczwarówek nie były kontynuowane przez jakiegokolwiek malakologa z Polski centralnej. Przypuszczalnie dlatego do lat nam współczesnych jest liczniejszych danych dotyczących występowania poczwarówek objętych załącznikiem II DS. Bardzo waŝna pracą dla polskiej i światowej malakologii jest The Vertiginidae of Poland (Gastropoda: Pulmonata: Pupilloidea) systematic monograph autorstwa prof. Beaty Pokryszko [11]. Ponad 120 stronicowa publikacja przedstawia wszystkie gatunki poczwarówek występujące w Polsce, ich biologię, cechy morfologiczne i anatomiczne oraz stanowiska lub zasięg występowania poszczególnych gatunków. Praca zawiera równieŝ klucz do rozpoznawania poczwarówek. WaŜną dla polskiej malakologii jest ksiązka prof. Wiktora Ślimaki lądowe Polski [19], w której autor zajmuje się równieŝ poczwarówkami klucz do rozpoznawania gatunków oraz charakterystyka kaŝdego z nich wraz z podaniem zasięgu występowania. O poczwarówkach zaledwie sygnalnie napomykają w swojej publikacji Skrzypczak, Umiński [16] z Leśnictwa Sękocin pod Warszawą, wykazując Vertigo pusilla, osobnika młodocianego poczwarówka w okresie juwenilnym zbliŝona jest cechami konchiologicznymi muszli do Vertigo angustior. NaleŜy jednak przypuszczać, Ŝe stan wiedzy o rozmieszczeniu poczwarówek (równieŝ naturowych) w Polsce będzie w najbliŝszym czasie ulegać aktualizacji. Nastąpi to za sprawą druku publikacji przedstawiających wyniki inwentaryzacji naturowych prowadzonych w latach dla Lasów Państwowych i Ministerstwa Środowiska w ramach wspomnianych Wojewódzkich Zespołów Specjalistów. O stopniowej poprawie rozpoznania stanowisk poczwarówek w Polsce mogą świadczyć nowe publikacje, takie jak: A New locality of two rare vertignid species (Gastropoda: Pulmonata: Vertiginidae) in NW Poland [8], Egg structure of some vertignid species (Gastropoda: Pulmonata: Vertiginidae) [9], Nowe stanowisko poczwarówki jajowatej Vertigo moulinsiana (Dupuy,1849) w dolinie Nidy [20] czy publikacje opisujące stanowiska poczwarówek w Polsce środkowej Barga-Więcławskiej [1], StruŜyńskiego [17] oraz Grochowskiej i in [2]. Stan rozpoznania występowania ślimaków z Załacznika II Dyrektywy Siedliskowej nie jest zadowalający i wymaga stałego uzupełniania. Jednak na podstawie dostępnej literatury, badań własnych oraz danych uzyskanych z baz Lasów Państwowych i Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska dokonano analiz występowania populacji 5 gatunków ślimaków w obrębie sieci Natura 2000 i bezpośrednim sąsiedztwie granic poszczególnych ostoi. W pracach nad oceną oddziaływania budowy dróg, wielce pomocne okazały się dane warstwowe GIS uzyskane przez GDDKiA z poszczególnych agend rządowych. Dotyczy to części stanowisk ślimaków podanych przez część wojewódzkich zespołów specjalistów ds. nowych obszarów sieci Natura Niestety w obrębie kilku województw nie podano stosownych danych lub wręcz je pominięto (moŝliwe, Ŝe ze względu na specjalistów w zespole). 3

5 2. POTENCJALNE ZAGROśENIA DLA MIĘCZAKÓW KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA W przypadku ślimaków z rodzaju Vertigo. Bardzo wraŝliwe na zmiany stosunków wodnych stanowiska szczególnie źle znoszą osuszanie. Dlatego teŝ tak istotne dla populacji jest utrzymanie stosunków wodnych, głównie poprzez zaniechanie melioracji odwadniających. Niebezpieczne wydają się być równieŝ zanieczyszczenia prowadzące do eutrofizacji terenów podmokłych oraz zmiany sposobu uŝytkowania gruntów, na których są zlokalizowane stanowiska ślimaka, np. zarzucenie wypasu. Skutkiem ich moŝe być zacienianie i zarastanie stanowiska W przypadku zatoczka łamliwego (Anisus vorticulus) Głównym zagroŝeniem dla zatoczka łamliwego wydaje się być degradacja jego siedlisk. Drobne zbiorniki czy płycizny większych akwenów, zamieszkiwane przez ten gatunek, to bardzo wraŝliwe siedliska. Niewłaściwe gospodarowanie na terenach, gdzie występują, moŝe prowadzić nawet do ich zaniku. Dotyczy to nie tylko form zagospodarowania samego zbiornika, ale i jego sąsiedztwa wraz z otuliną. Zbiorniki ze stanowiskami zatoczka łamliwego nie powinny być intensywnie czyszczone z roślinności. NaleŜy uniemoŝliwić odprowadzanie zanieczyszczeń i śmieci do tych wód. Pośród zagroŝeń dla siedlisk zatoczka łamliwego istotne znaczenie ma równieŝ dopływ nawozów i substancji prowadzących do eutrofizacji zbiornika. Groźne jest równieŝ obniŝenie poziomu wód związane z działaniami w sąsiedztwie zbiornika, głównie niewłaściwie prowadzonymi pracami hydrotechnicznymi. 3. METODYKA OCENY Ze względu na fakt, Ŝe ślimaki charakteryzują się minimalnymi zdolnościami dyspersyjnymi, czy wręcz pozbawione są moŝliwości migracji, kaŝde z analizowanych stanowisk traktowano jako osobną, izolowaną populację o potencjalnie swoistej puli genowej, a tym samym wysokiej wartości przyrodniczej. Biorąc pod uwagę punktowych charakter stanowisk tych zwierząt - analizowano jedynie lokalizację tych gatunków ślimaków naturowych, których połoŝenie od istniejącej lub planowanego przebiegu dróg nie przekraczało w linii prostej odległości 6000 m. PołoŜenie stanowisk względem inwestycji drogowej szacowano na podstawie pomiaru odległości na mapach warstwowych. Zastosowano następującą formę grupowania zdarzeń w zaleŝności od dystansu stanowisko populacji ślimaków inwestycja drogowa: m jako kolizja m potencjalne zagroŝenie PowyŜej 1000 m zagroŝenia jednak z zastrzeŝeniami. Łącznie w ocenie ujęto 32 zadania ujęte w Programie. Spośród nich 5 przypadków potraktowano jako kolizyjne, a 6 jako potencjalnego ryzyka. Pozostałe inwestycje zawarte w Programie opatrzono adnotacjami wpływu, jednak punkty te wymagają dalszej analizy i bardzo szczegółowego zapoznania się z moŝliwie wszystkimi danymi nie uzyskanymi do tej pory z niektórych WZS-ów. Warto równieŝ podkreślić, Ŝe przyjęty bufor powyŝej 1000 m jako zagroŝeń, otrzymał adnotację z zastrzeŝeniami. ZastrzeŜenia te dotyczą zarówno etapów przygotowawczych do realizacji prac drogowych w terenie, jak i późniejszej eksploatacji dróg i związanych z tym oddziaływań niejednakowo mierzalnych dla kaŝdej z inwestycji. Specyfika ta moŝe być związana z uwarunkowaniami hydrologicznymi terenu i niebezpieczeństwem zakłócenia stosunków wodnych na obszarach oddalonych powyŝej 1000 metrów od planowanej rozbudowy lub budowy danego odcinka. Potencjalnym zagroŝeniem mogą być równieŝ lokalizacje wszelkich form zaplecza inwestycji (park 4

6 maszynowy, składnica surowców do budowy etc). Dlatego teŝ w ocenie wzięto pod uwagę stanowiska ślimaków, znajdujące się w odległości do 6000 m od przebiegu inwestycji. 4. WYNIKI OCENY ODDZIAŁYWANIA INWESTYCJI UJĘTYCH W PROGRAMIE NA GATUNKI MIĘCZAKÓW PoniŜej przedstawiono wykaz kolizji planowanych inwestycji z cennymi stanowiskami ślimaków wraz z oceną oddziaływania ich znaczności. 5

7 Tab. 4.1 Kolizje planowanych inwestycji ze stanowiskami ślimaków Inwestycja Występujące gatunki Odległość stanowiska od drogi Ocena wpływu na populację Autostrada A2 Stryków Konotopa 1016 Vertigo moulisiana - poczwarówka jajowata ok m w Uroczysku Kacperek k/słomkowa Droga ekspresowa S3 Szczecin Gorzów Wlkp Vertigo moulisiana - poczwarówka jajowata ok. 1100m potencjalne zagroŝenie dla populacji Droga ekspresowa S6 Redzikowo Lębork ok m Droga ekspresowa S7 Miłomłyn Olsztynek 1014 Vertigo angustior poczwarówka zwęŝona 1016 Vertigo moulisiana - poczwarówka jajowata ok m (PLH Dolina Drwęcy) ok m (PLH Dolina Drwęcy) 1015 Vertigo genesii ok. 850 m (PLH Wzgórza Chęcińsko Kieleckie) potencjalne zagroŝenie Droga ekspresowa S7 Radom (Jedlińsk) Jędrzejów 1016 Vertigo moulisiana poczwarówka jajowata ok m (PLH Wzgórza Chęcińsko Kieleckie) 4056 Anisus vorticulus ok m (PLH Wzgórza Chęcińsko Kieleckie) Oba stanowiska w PLH w odległości od planowanej inwestycji drogowej negatywnego wpływu na obie populacje. ok m Droga ekspresowa S10 Szczecin (A6) Piła Bydgoszcz Toruń Płońsk (S7) 1016 Vertigo moulisiana poczwarówka jajowata ok m 1014 Vertigo angustior poczwarówka zwęzona, stanowisko poza obszarem Natura 2000 ale w odległości ok m od wyŝej wymienionych miejsc rejestracji ślimaków. Niniejsze stanowisko w odległości od planowanej inwestycji- negatywnego wpływu na populację ok m Droga ekspresowa S11 Kołobrzeg Koszalin Poznań Tarnowskie Góry (A1) ok m (w sąsiedztwie rezerwatu Dębno nad Wartą) Droga ekspresowa S12 Piaski Dorohusk ok. 800 i 900 m potencjalne zagroŝenie Droga ekspresowa S19 LutoryŜ Barwinek ok. 640 m (PLH Ostoja Jaśliska) 2300 m (Jaśliski Park Krajobrazowy) potencjalne zagroŝenie Droga ekspresowa S74 Piotrków Tryb. Sulejów Opatów 1016 Vertigo moulisiana poczwarówka jajowata KOLIZJA znaczący Obwodnica Jędrzejowa w ciągu drogi krajowej Nr Vertigo geyeri poczwarówka Geyera 1015 Vertigo genesii KOLIZJA (PLH Ostoja Gaj) KOLIZJA (PLH Ostoja Gaj) znaczący znaczący Obwodnica IłŜy w ciągu drogi krajowej Nr 9 ok m 1015 Vertigo moulisiana poczwarówka jajowata ok m Obwodnica Ostrowca Świętokrzyskiego w ciągu drogi krajowej nr 9/ Vertigo moulisiana poczwarówka jajowata ponad 5000 m (PLH Dolina Kamiennej) ponad 5000 m (PLH Dolina Kamiennej) Obwodnica Kargowej w ciągu drogi krajowej Nr 32 ok. 3500m (PLH Jezioro Pszczewskie i Dolina Obry) Przejście przez Starachowice drogą krajową Nr Vertigo geyerii poczwarówka Geyera ok m (PLH Uroczyska Lasów Starachowickich) Obwodnica Góry Kalwarii w ciągu drogi krajowej Nr Vertigo angustior poczwarówka zwęŝona 1016 Vertigo moulisiana poczwarówka jajowata KOLIZJA (PLH Łąki Soleckie) KOLIZJA (PLH Łąki Soleckie) znaczący znaczący Most w Piwnicznej przez Poprad w ciągu drogi krajowej Nr Vertigo angustior - poczwarówka zwęŝona ok m (PLH Ostoja Popradzka) 6

8 5. BIBLIOGRAFIA [1] Barga-Więcławska J Europejska Sieć Ekologiczna NATURA2000 i jej związki z gospodarką w regionie świętokrzyskim i na Mazowszu, na przykładzie ochrony i monitoringu malakofauny. XVIII Ogólnopolskie Sympozjum Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego, Szymbark, maja [2] Grochowska A. Janas K. StruŜyński W Nowe stanowiska poczwarówki zwęŝonej (Vertigo angustior) w południowej części województwa mazowieckiego. XXVI Krajowe Seminarium Malakologiczne: 17. [3] Jankowski A Mięczaki Warszawy. Sprawozdania Komisji Fizjograficznej PAU Kraków 67: [4] Jankowski A Mięczaki Warszawy (Uzupełnienie). Sprawozdania Komisji Fizjograficznej PAU Kraków 71: [5] Jankowski A Vertigo moulinsiana (Dupuy) w Polsce. Fragm. Faun. Mus. Zool. Pol., Warszawa, 4: [6] Killen I.J., Ecology of Desmoulin s Whorl Snail Vertigo moulinsiana. Conserving Natura 2000 Rivers Ecology Series No.6.English Nature, Peterborough. [7] Kołodziejczyk A, Koperski P Bezkręgowce słodkowodne Polski - Klucz do oznaczania oraz podstawy biologii i ekologii makrofauny. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego [8] Myzyk S A New locality of two rare Vertiginid species (Gastropoda: Pulmonata: Vertiginidae) in NW Poland. Folia Malacol. 12(2): [9] Myzyk S Egg structure of some vertiginid species (Gastropoda: Pulmonata: Vertiginidae). Folia Malacol. 13:169. [10] Piechocki A Mięczaki (Mollusca) Ślimaki (Gastropoda). Fauna Słodkowodna Polski, Zeszyt 7, [11] Pokryszko B The Vertiginidae of Poland (Gastropoda: Pulmonata: Pupilloidea) - a systematic monograph. Ann. Zool. 43, 8: [12] Poliński W. 1927a. Znaczenie zoogeograficzne mięczaków Polski i konieczność ochrony ich zespołów. Ochrona Przyrody 7. [13] Poliński W. 1927b. O faunie malakologicznej utworów czwartorzędowych na śoliborzu w Warszawie. Posiedz. Nauk P.I.G, Warszawa 16. [14] Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura podręcznik metodyczny. T.6, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2004 [15] Riedel A Ślimaki lądowe Gastropoda terrestria. Katalog Fauny Polski nr 46 cz. XXXVI, t. 1: 316pp, Warszawa PWN. [16] Skrzypczak E., Umiński T Ślimaki leśnictwa Sękocin. Fragm. Faun. Mus. Zool. Pol., Warszawa, T.XXV, Nr3: [17] StruŜyński W The occurance of the Barrow-mouthed whorl snail (Vertigo angustior) in planned Natura 2000 sites in Masovian Province. Annals of Warsaw University of Life Sciences-SGGW. Animal Science No46: [18] Urbański J Krajowe ślimaki i małŝe. Klucz do oznaczania wszystkich gatunków dotąd w Polsce wykrytych. PZWS. Warszawa. 276pp rycin. [19] Wiktor A Ślimaki lądowe Polski. Wyd. Mantis, Olsztyn: 302pp. [20] Zając A., Zając K Nowe stanowisko poczwarówki jajowatej Vertigo moulinsiana (Dupuy, 1849) w dolinie Nidy. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 62 (2):