Instytut Josefa Stefana, Wydział Światła i Materii, Jamova cesta 39, Ljubljana, Słowenia 3 Fotona d. d., Stegne 7, Ljubljana, Słowenia STRESZCZENIE

Transkrypt

1 Norbert Gutknecht, 1 Matjaz Lukac, 2 Marko Marincek, 2 Tadej Perhavec, 3 Marko Kazic 3 1 Uniwersytet RWTH w Aachen, Wydział Stomatologii Zachowawczej,, Niemcy 2 Instytut Josefa Stefana, Wydział Światła i Materii, Jamova cesta 39, Ljubljana, Słowenia 3 Fotona d. d., Stegne 7, Ljubljana, Słowenia STRESZCZENIE Ostatnio dodano nowatorski zabieg z użyciem impulsów kwadratowych (QSP) do zakresu parametrów zabiegowych laserów dentystycznych z technologią zmiennych impulsów laserowych (VSP - Variable Square Pulse) Er:YAG. W niniejszym artykule opisane są mechanizmy fizyczne na których oparto technologię QSP. Jedną z głównych zalet trybu QSP jest znaczna redukcja niepożądanych skutków rozpraszania wiązki laserowej w mgiełce z resztek tkanki podczas ablacji tkanki twardej. Ubytki przygotowane w trybie QSP są ostre i wyraźnie zaznaczone, a na ich krawędziach efekty termiczne są zmniejszone do minimum. Słowa kluczowe: Er:YAG; technologia zmiennych impulsów laserowych; impuls kwadratowy; tryb QSP; tryb MAX; prędkość ablacji; przygotowanie ubytków; rozpraszanie; dynamika chmury. Artykuł: J LAHA, Tom 2011, Nr 1, str Otrzymano: 22 lutego 2011r,; Zaakceptowano: 3 marca 2011r. Laser and Health Academy. Wszelkie prawa zastrzeżone. Wydrukowano w Europie. I. WSTĘP W dziedzinie stomatologii, lasery Er:YAG rewolucjonizują pojęcie opieki nad pacjentem [1,2]. W przeciwieństwie do klasycznych narzędzi, takich jak wiertła czy skalpele, lasery oferują większy zakres procesów leczniczych i większą precyzyjnę. W przypadku klasycznych narzędzi, siła nacisku na tkankę pacjenta jest kontrolowana głównie przez siłę nacisku ręki dentysty. Z drugiej strony, dentysta posługujący się laserem może, jedynie za dotknięciem przycisku, dostosować i zoptymalizować prędkość, delikatność oraz głębokość podczas każdego zabiegu. Rozwój laserów dentystycznych postępował wyjątkowo szybko na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat [3,4]. Pierwsze lasery erbowe nie zostały szeroko zaakceptowane przez społeczność dentystów, ponieważ ich prędkość borowania była niższa w porównaniu do wiertła mechanicznego. Jednakże zmieniło się to w ostatnich latach, jako że możliwym jest teraz uzyskanie o wiele większych prędkości ablacji; lasery dentystyczne z technologią zmiennych impulsów laserowych (VSP), [4,5] i ich trybem MAX osiągają nawet większe prędkości borowania od wierteł konwencjonalnych [5-13]. Ostatnio zakres parametrów zabiegowych laserów VSP Er:YAG został znacznie rozszerzony. Dzięki prawnie zastrzeżonej technologii QSP [14], możliwym stało się przeprowadzanie zabiegów, które są minimalnie inwazyjnie i wymagają niezwykle dużej delikatności. Oznacza to, że tkanka jest leczona z wysoką precyzją przestrzenną i przy użyciu małej lub umiarkowanej energii impulsu oraz impulsów laserowych o krótkim czasie trwania, przy wysokiej częstotliwości powtarzania. Niezwykle duża delikatność leczenia laserowego jest niezbędna przy, na przykład, dokonywaniu ostatecznych modyfikacji powierzchni tkanki twardej przed nałożeniem wypełnień kompozytowych. Duża delikatność jest również pożądana w przypadku wykonywania drobnych nacięć tkanek miękkich przy kontrolowanym krwawieniu.

2 Podobnie jak w przypadku osiągania wysokich prędkości ablacji, uzyskanie dużej delikatności leczenia było znacznym wyzwaniem technologicznym. Jest to spowodowane tym, że krótkie impulsy o niskiej energii mają suboptymalną skuteczność i jest je niezwykle trudno wygenerować przy wystarczająco wysokich częstotliwościach powtórzeń. W trybie QSP dłuższy impuls laserowy jest dzielony, tj. kwantyzowany, na kilka krótkich impulsów (kwanty impulsów), które są wysyłane jeden za drugim z optymalnie szybką częstotliwością. Pozwala to trybowi QSP na dostarczenie krótkich, niezwykle delikatnych impulsów mających skuteczność taką jak impulsy laserowe o długim czasie trwania bez utraty precyzji zapewnianej przez impulsy o krótkim czasie trwania. Jedną z głównych zalet trybu QSP jest to, że znacznie redukuje on niepożądane skutki rozpraszania wiązki laserowej oraz absorpcji w mgiełce z resztek tkanki podczas ablacji tkanki twardej. Jamy ubytku przygotowane w trybie QSP są ostre i wyraźnie zaznaczone, a na ich krawędziach efekty termiczne są zmniejszone do minimum. W niniejszym opracowaniu przedstawiamy badanie mechanizmów fizycznych i potencjalnych korzyści klinicznych najnowszej procedury lasera dentystycznego Er:YAG QSP. II. MATERIAŁY I METODY a) Pomiary charakterystyki trybu impulsowego QSP Lasery Er:YAG są oparte na ciele stałym i działają w trybie impulsowym. Tryb impulsowy jest niezbędny w celu wygenerowania ciepła w leczonym miejscu przez jedynie bardzo krótki czas i w lokalnie ograniczonym obszarze. W przypadku ablacji laserowej zazwyczaj mówimy o reżimach ablacji [4, 7, 15]. Przy wysokich energiach i impulsach o krótkim czasie trwania (tj. przy wysokiej mocy impulsów laserowych), prędkość ablacji jest większa niż szybkość, z jaką ciepło przenika do tkanek. W związku z tym cała energia lasera jest zużyta w ZIMNEJ ABLACJI (patrz Rys. 1). Zimna ablacja tutaj oznacza, że warstwa tkanki na którą oddziałuje ciepło jest ograniczona jedynie do obszaru bezpośrednio nagrzewanego do głębokości penetracji optycznej. W przypadku zmniejszających się energii i/lub impulsach o dłuższym czasie trwania (tj. z mniejszą mocą impulsu laserowego), warstwa tkanki, która jest nagrzewana pośrednio staje się grubsza. Efekty termiczne stają się bardziej wyraźne i, w związku z tym, wydajność ablacji jest znacznie zmniejszona (CIEPŁA ABLACJA i, przy nawet mniejszych energiach, GORĄCA ABLACJA). Przy energiach niższych niż wartość progowa ablacji, ABLACJA NIE WYSTĘPUJE i cała energia jest uwalniania w postaci ciepła, niezależnie od czasu trwania impulsu. ZIMNA ABLACJA CIEPŁA ABLACJA GORĄCA ABLACJA BRAK ABLACJI Rys 1.: Wpływ wiązki laserowej na tkankę w czterech reżimach ablacji. W celu efektywnego i bezpiecznego leczenia tkanek twardych, parametry lasera muszą być tak dobrane, aby ablacja odbywała się w zimnym reżimie i aby wpływ termiczny na sąsiadujące tkanki był minimalny. Reżim zimnej ablacji uzyskuje się przy wysokich mocach impulsu, co oznacza, że muszą być użyte wystarczająco wysokie energie impulsów i/lub krótki czas trwania impulsów. Dlatego też, kiedy mają zostać użyte niskie energie impulsów dla zabiegów wymagających dużej delikatności, czas trwania impulsu musi zostać odpowiednio skrócony, aby zachować moc impulsu laserowego na wystarczająco wysokim poziomie dla zimnej ablacji. Ogólnie rzecz ujmując, lasery Er:YAG są bardzo nieefektywne w przypadku pracy w reżimie o niskiej energii impulsu. Dzieje się tak, ponieważ pręt laserowy generuje wiązkę laserową jedynie powyżej pewnej wartości progowej energii, dla przekroczenia której niezbędne jest pompowanie za pomocą lampy błyskowej. Przy bardzo krótkich impulsach o niskiej energii wymagana jest znaczna porcja energii pompowa w celu przekroczenia tej wartości progowej energii zanim dostępna będzie użyteczna ilość energii laserowej. Dlatego też krótkie impulsy o niskiej

3 energii mają słabą wydajność i jest je niezwykle trudno wygenerować przy wystarczająco wysokiej częstotliwości powtarzania. W niniejszym opracowaniu użyliśmy lasera dentystycznego Er:YAG (LightWalker AT, wyprodukowanego przez Fotona d.d., patrz Rys. 2), który działa w trybie QSP, i poprawia skuteczność laserów Er:YAG w reżimach leczenia o dużej delikatności. System laserowy został wyposażony w bezkońcówkową (bezkontaktową) kątnicę (rozmiar plamki lasera w ognisku: 0.6 mm). Rys 2.: Dentystyczny system laserowy LightWalker AT z QSP, który został użyty w niniejszym opracowaniu. Nowatorska technologia QSP poprawia efektywność krótkich impulsów Er:YAG w następujący sposób. Standardowy impuls laserowy o dłuższym czasie trwania jest dzielony (tj. skwantyzowany) na kilka indywidualnych krótkich impulsów, które są oddzielone przez wystarczająco krótki, czasowy odstęp (patrz Rys. 3). W celu uzyskania takiej samej ogólnej energii impulsu, moc impulsu poszczególnych kwantów jest większa w porównaniu do mocy oryginalnego standardowego, długiego impulsu. Legenda: Standard long laser pulse - standardowy długi impuls lasera; Pulse repetition - powtórzenie impulsu; QSP pulse - impuls QSP; short laser pulse quanta - kwanty krótkiego impulsu laserowego; pulslet spacing - odstęp czasowy pomiędzy krótkimi impulsami Rys. 3: a) Standardowy impuls laserowy; b) impuls QSP: długi impuls laserowy zostaje skwantywizowany na kilka krótkich impulsów (kwantów impulsu).

4 Wystarczająco krótki czasowy odstęp pomiędzy krótkimi impulsami jest wymagany, ponieważ występuje inwersja populacji statusu energii laserowej pozostałej po zakończeniu impulsu laserowego. Kiedy do materiału laserowego dostarczana jest energia poprzez pompowanie, poszczególne jony erbowe są sukcesywnie przenoszone do wyższego stanu energetycznego włączającego laser. Znaczna ilość atomów pozostaje w tym wyższym stanie energetycznym przez krótki okres czasu po zakończeniu procesu pompowania, a nawet po zakończeniu emisji laserowej. Ten okres czasu jest ograniczony przez pozostały czas inwersji populacji (czas, w którym, w przypadku braku pompowania, pozostała inwersja populacji stanu energii lasera zmniejsza się do 10% wartości początkowej). W przypadkach, gdy pompowanie dla drugiego krótkiego impulsu zaczyna się wystarczająco wcześnie, wartość progowa ulega zmniejszeniu, ponieważ laser już został wstępnie napompowany przez poprzedni impuls pompy. Z tego punktu widzenia, czasowy odstęp pomiędzy krótkimi impulsami powinien być krótszy niż pozostały czas inwersji populacji. Skracanie odstępu pomiędzy krótkimi impulsami wykorzystuje ten efekt w taki sposób, że po zakończeniu bardzo krótkiego pojedynczego krótkiego impulsu i po zakończeniu bardzo krótkiego czasowego odstępu pomiędzy krótkimi impulsami w przeciągu pozostałego czasu inwersji populacji, wciąż istnieje energia cząstkowa w materiale lasera, które jest dostępna dla następnego pojedynczego krótkiego impulsu. To znacznie zwiększa wydajność impulsów laserowych QSP w porównaniu do standardowych krótkich impulsów laserowych. W naszym pierwszym eksperymencie zbadaliśmy wpływ czasowego oddzielenia kwantów impulsu na wydajność impulsów laserowych QSP poprzez zmierzenie energii wyjściowej Er:YAG jako funkcji czasowego oddzielenia kwantów impulsu dla pięciu kwantów impulsu przy czasie trwania poszczególnego indywidualnego krótkiego impulsu wynoszącym 50 μsec. b) Pomiar dynamiki chmury ablacji laserowej Er:YAG Skierowanie ablacyjnego impulsu laserowego na tkankę, powoduje rozpoczęcie ablacji tkanki, co prowadzi do unoszenia się usuniętych cząstek ponad powierzchnię tkanki (tworzy się mgiełka z resztek tkanki [18-22]. Cząsteczki tkanek zaczynają być wyrzucane po pewnym czasie od wytworzenia impulsu laserowego, po czym rozpraszają się z pewną prędkością w określonym kącie przestrzennym ponad powierzchnią usuwanej tkanki. Mgiełka z resztek tkanki zakłóca wiązkę laserową rozpraszając światło laserowe. Aby uniknąć efektu rozpraszania, czas trwania impulsu musi być krótszy niż czas wymagany do powstania chmury ablacyjnej. Jednocześnie, używając technologii impulsu laserowego QSP, odstęp pomiędzy krótkimi impulsami powinien być dłuższy niż czas zaniku mgiełki z resztek tkanki. Dzięki temu zapewnione zostaje, że drugi krótki impuls nie napotka na żadne pozostałości mgiełki z poprzedniego krótkiego impulsu. W kolejnym eksperymencie zastosowano zdjęcie błysku lasera w celu zmierzenia czasowej ewolucji chmury ablacyjnej (Rys. 4) [22]. Rys 4.: Eksperymentalny zestaw do pomiaru dynamiki chmury ablacji laserowej Er:YAG. Aparat Canon EOS 300D z obiektywem makro 100 mm F2.8 został umieszczony przed wyrwanym zębem ludzkim. Wyrwane zęby zostały pocięte na 2mm kawałki wzdłuż ich dłuższej osi. Ich powierzchnia została odpowiednio oczyszczona w celu uniknięcia niepożądanych efektów ubocznych podczas procesu ablacji. Ostrość aparatu ustawiono na powierzchnię zęba. Oś optyczna aparatu znajdowała się prostopadle do osi optycznej ablacyjnej wiązki laserowej Er:YAG. Czas ekspozycji aparatu został ustawiony na tryb ciągły. Aby osiągnąć dobre oświetlenie procesu

5 ablacji, powierzchnia zęba została oświetlona 10s impulsem lasera KTP Q-switch (QX Max, wyprodukowany przez Fotona d.d.). Obydwa lasery; laser ablacyjny Er:YAG i double doświetlający Q-switch KTP Nd:YAG były sterowane za pomocą komputera i generatora impulsów. Aby uniknąć nadmiernej ekspozycji, eksperymenty były przeprowadzane w ciemnym pomieszczeniu. III. WYNIKI a) Dynamika chmury ablacyjnej Rysunek 5 przedstawia zrobione zdjęcia tworzenia się mgiełki przy różnym czasie zwłoki od wytworzenia impulsu laserowego Er:YAG. Jak widać na Rys. 5, czas tworzenia się mgiełki mieści się w zakresie μsek. Rys. 5: Zdjęcia mgiełki przy różnym czasie zwłoki od wytworzenia impulsu laserowego Er:YAG. Czas formowania się mgiełki to około μsek Rysunek 6 przedstawia czasową ewolucję prędkości, z jaką mgiełka z resztek tkanek rozprzestrzenia się pionowo od powierzchni zęba. Początkowa prędkość mgiełki to ponad 100 m/s, a końcowa to około 45 m/s. Legenda: Particle speed - prędkość cząsteczki; particle cloud speed - prędkość mgiełki z cząsteczek; Time - czas Rys 6.: Czasowa zależność prędkości mgiełki z cząstek po wytworzeniu impulsu laserowego Er:YAG Rys. 7 przedstawia ilustrację poglądową tworzenia się mgiełki z resztek tkanek podczas trwania jednego impulsu laserowego w czterech różnych punktach czasu, dokładnie na początku pojedynczego impulsu laserowego w 0 μsek, po czym następowały kolejne odstępu czasowe wynoszące 50 μsek, 100μsec i 500 μsek. Założono rozpraszanie Mie w wyrzuconych cząstkach resztek, które są duże w porównaniu do długości fali. W tym rodzaju rozpraszania, światło rozprasza się głównie w kierunku do przodu [26]. Rys 7.: Graficzna reprezentacja rozpraszania wiązki w mgiełce z resztek tkanek z ablacji.

6 Należy zauważyć, że rozpraszanie światła w mgiełce z resztek tkanki może stanowić problem jedynie wtedy, gdy mgiełka znajduje się wystarczająco wysoko nad powierzchnią tak, że może skierować znaczną ilość energii wiązki laserowej z dala od oryginalnej pozycji wiązki laserowej. Ponieważ typowe rozmiary wiązki wahają się od 0,3 do 2mm średnicy, rozpraszanie staje się poważnym problemem kiedy mgiełka osiąga wysokość około 2mm lub więcej. Dzieje się tak w przeciągu około mikrosekund po utworzeniu impulsu laserowego [3]. Dlatego też przy czasie trwania impulsu laserowego wynoszącym około 50 mikrosekund lub krótszym, efekt rozpraszania jest mały i staje się bardziej widoczny tylko przy bardzo dużych mocach impulsu, w przypadku których chwilowa gęstość resztek staje się wysoka. Wpływ rozpraszania się wiązki na precyzję ablacji tkanek twardych można zobaczyć na Rys. 8, który pokazuje ubytki w szkliwie i zębinie w przypadku których dokonano ablacji laserem przy dwóch czasach trwania impulsu Er:YAG. W wyniku rozpraszania, jamy ubytku poddane ablacji nie mają dobrze zaznaczonych krawędzi. Efekt ten jest o wiele bardziej wyraźny w przypadku wyższych energii impulsów i dłuższych czasach trwania impulsów. Najnowocześniejsze lasery dentystyczne Er:YAG mogą pracować przy krótkich czasach trwania impulsów, nawet 50 μsek [3, 23]. W porównaniu do trybów o dłuższym czasie trwania impulsu, te super krótkie impulsy (SKI) są przez to mniej podatne na rozpraszanie. Niemniej jednak, rozpraszanie ma również wpływ na 50 μsek impulsy w przypadku, gdy posiadają one dużą energię. Przy dużych energiach impulsów, tj. wysokich chwilowych mocach impulsu, dynamika i gęstość mgiełki ablacyjnej są wysokie. Prowadzi to nie tylko do większego rozpraszania, ale również do znacznej absorpcji wiązki. Rys. 9 przedstawia różnicę w jamach ubytku w zębinie poddanych ablacji za pomocą impulsu 50 μsek (SKI) przy umiarkowanej energii (100 mj) i przy dużej energii (450 mj). Legenda: Laser pulse duration - czas trwania impulsu; dentine - zębina; enamel - szkliwo Rys 8.: Kształt jamy w zębinie i szkliwie poddanej ablacji dla takiej samej energii impulsu Er:YAG, tj. 200 mj, przy dwóch czasach trwania impulsu. Podczas czasu trwania długich impulsów, mgiełka ablacyjna ma wystarczającą ilość czasu, aby się rozwinąć i rozproszyć wiązkę lasera. Podczas krótkich impulsów, mgiełka ablacyjna nie ma czasu się rozwinąć i rozpraszanie jest mniejsze. Rys. 9: Kształt jam ubytku w zębinie poddanych ablacji przez 50μsek (SKI) impulsy laserowe Er:YAG dla dwóch energii impulsów. Przy wysokich energiach impulsów, rozpraszanie staje się znaczne a jamy ubytku są gorzej zaznaczone System laserowy użyty w naszych eksperymentach dostarczał wiązkę laserową w wielomodowym, mniej więcej startowym profilu. Wyraźna boczna ablacja przy wyższej energii impulsu na Rys. 9b nie była więc wynikiem długiego

7 ogona profilu Gaussa, który wykraczał ponad wartość progową ablacji przy energiach impulsu laserowego [24, 25]. Należy również zauważyć, że kiedy wiązka lasera była skierowana na materiał, w którym nie zaszła ablacja (taki jak papier fotoczuły czy metal), powstałe w ten sposób ślady lasera na materiale były wyraźne niezależnie od energii impulsu lasera. Jak można stwierdzić na podstawie Rys. 8 i 9, preferowane impulsy lasera Er:YAG, z punktu widzenia rozpraszania, to impulsy o krótkim czasie trwania i niskiej lub średniej energii impulsu. b) tryb QSP Rysunek 10 przedstawia zmierzoną zależność ogólnej energii impulsu laserowego QSP od czasowego odstępu pomiędzy krótkimi impulsami (kwantami impulsów). Impuls QSP składał się z 5 krótkiej impulsów o czasie trwania 50 μsek. Jak się tego spodziewano, efektywność lasera, a co za tym idzie energia wyjściowa lasera QSP, znacznie wzrasta wraz ze skracaniem się odstępów pomiędzy krótkimi impulsami. Legenda: QSP Laser Pulse Energy - Energia Impulsu Laserowego QSP; Pulslet separation - odstęp pomiędzy krótkimi impulsami Rys. 10: Zmierzona zależność ogólnej energii impulsu laserowego QSP od czasowego odstępu pomiędzy krótkimi impulsami (kwantami impulsów) w impulsie QSP. Z Rys. 10 wynika, że czasowy odstęp pomiędzy krótkimi impulsami powinien być jak najkrótszy aby wydajność laserowa była wysoka. Niemniej jednak, z punktu widzenia ekranizacji szczątek, czasowy odstęp pomiędzy krótkimi impulsami powinien być jak najdłuższy, lub przynajmniej dłuższy niż czas, jaki mgiełka z resztek tkanek potrzebuje, aby osiąść. W ten sposób nie pozostanie mgiełka z resztek tkanek z poprzedniego krótkiego impulsu. Rysunek 11 przedstawia zdjęcia jamy uzyskanej przy użyciu 600 μsek impulsu laserowego Er:YAG oraz serii pięciu 50 μsek krótkich impulsów laserowych o takiej samej ogólnej energii impulsu. Wraz z trybem QSP znaleziono kompromis, zgodnie z którym czasowy odstęp pomiędzy krótkimi impulsami jest dłuższy niż czas zanikania mgiełki i krótszy niż pozostały czas inwersji populacji. Zapewnia to zwiększenie efektywności laserowej bez znaczącego pogorszenia jakości ablacji laserowej. Rysunek 12 przedstawia różnicę pomiędzy wpływem 50μsek (SKI) impulsu o wysokiej energii laserowej na zębinę a impulsem QSP o takiej samej energii impulsu (450 mj). Kiedy używana jest procedura QSP, jamy są głębsze i mają o wiele ostrzejsze krawędzie. Jak widać na Rys. 12, impulsy QSP są mniej podatne na rozpraszanie w mgiełce z resztek tkanek, a co za tym idzie dokonywana przy ich użyciu ablacja jest nie tylko bardziej precyzyjna, ale i bardziej skuteczna.

8 Legenda: Standard laser pulse - standardowy impuls laserowy; laser pulses - impulsy laserowe; dentin - zębina; enamel - szkliwo Rys. 11: Porównanie jakości jamy ubytku poddanej ablacji laserowej przy użyciu standardowego 600 μsek impulsu laserowego oraz serii pięciu krótkich impulsów laserowych o takiej samej ogólnej energii impulsu wynoszącej 200. Rys. 12: Porównanie jakości jamy ubytku w zębinie poddanej ablacji laserowej przy użyciu SKI impulsu o dużej energii i przy użyciu impulsu QSP o takiej samej energii impulsu. Zauważ różnice w głębokości ablacji i ostrości krawędzi jam. IV. OMÓWIENIE I WNIOSKI Tryb QSP zapewnia dentystom używającym laserów dodatkową, bardzo delikatną, procedurę zabiegową. Przy sześciu krótkich impulsach QSP, średnia częstotliwość powtarzania może być z łatwością zwiększona do 120 Hz i więcej. Parametry trybu QSP okazały się reprezentować optymalne rozwiązanie dla zmniejszenia niepożądanych efektów ekranowania resztek tkanek bez znacznego wpływu na dostępny zakres mocy lasera. W porównaniu do standardowych trybów impulsowych lasera Er:YAG, jamy ubytku przygotowane w trybie QSP są bardziej ostre i wyraźniej zaznaczone, co zmniejsza do minimum efekty termiczne na krawędziach ubytku. BIBLIOGRAFIA 1. Gutknecht N. State of the Art in Lasers for Dentistry. J Laser Health Academy, 2008; 3/2, ' 2. Hibst R. Lasers for Caries Removal and Cavity Preparation: State of the Art and Future Directions. J Oral Laser Applic, 2002; 2: Lukac M, Marincek M, Grad L. Super VSP Er:YAG Pulses for Fast and Precise Cavity Preparation. J Oral Laser Applic, 2004; 4: Lukac M, Marincek M, Grad L. Dental Laser Drilling: Achieving Optimum Ablation Rates with Latest Generation Fidelis Laser Systems. J Laser Health Academy, 2007; 7/3, 5. Technologia Zmiennego Kwadratowego Impulsu (Variable Square Pulse Technology (VSP)) jest technologią zastrzeżoną przez Fotona d. d. ( 6. Nemes K, Nahtigal J, Nendl J. patent DE (3 lipca 2003, złożono 8 września 1998). 7. Perhavec T, Diaci.J Comparison of Er:YAG and Er,Cr:YSGG dental lasers. J Oral Laser Applic, 2008; 8: Perhavec T, Gorkic A, Bracun D, Diaci. J A method for rapid measurement of laser ablation rate of hard dental tissue. Optics and Laser Technology, 2009; 41(4): Diaci J. Laser Profilometry for the Characterization of Craters Produced in Hard Dental Tissues by Er:YAG and Er,Cr:YSGG Lasers. J Laser Health Academy, 2008; 2/2, Baraba A, Miletic I, Jukic Krmek S, Perhavec T, Bozic Z, Anic I. Ablative Potential of the Erbium-Doped Ytrrium Aluminium Garnet Laser and Conventional Handpieces: A Comparative Study. Photomed Laser Surg., Tryb MAX to tryb ablacji o szybkiej prędkości laserów dentystycznych Er:YAG wyprodukowanych przez Fotona d. d., Gurkan S, Gutknecht N, Kiremitci A, Cakir F, Yazici E, Gorucu J, Tasar F, Bayramov I, Usubutun A. Pulpal Inflammatory Response to Er:YAG and Er,Cr:YSGG Laser Cavity Preparation. Lasers Med Sci., 2009; 24:492.

9 13. Gutknecht N, Gurkan S, Kiremitci A, Cakir F, Yazici E, Gorucu J, Tasar F, Bayramov I, Usubutun. Safety Evaluation of High Speed MAX mode Er:YAG Laser Cavity Preparations. J LAHA, 2011; 1:11-4, Marincek M, Lukac M. Laser System for Hard Tissue Body Ablation. patent EP , US ; Majaron B, Sustercic D, Lukac M, Skaleric U, Funduk N. Heat Diffusion and Debris Screening in Er:YAG Laser Ablation of Hard Biological Tissues. Applied Physics B, 1998; 66(4): Meister J, Franzen R, Forner K, Grebe H, Stanzel S, Lampert F, Apel C. Influence of the water content in dental enamel and dentin on ablation with erbium YAG and erbium YSGG lasers. J Biomed Opt., 2006; 11(3): Perhavec T, Diaci J. Comparison of Heat Deposition of Er:YAG and Er,Cr:YSGG Lasers in Hard Dental Tissues. J Laser Health Academy, 2009; 2/1, Vogel A, Venugopalan V. Mechanisms of pulsed laser ablation of biological tissues. Chem. Wer., 2003; 103: K. Nahen, Vogel A. Plume dynamics and shielding by the ablation plume during Er:YAG laser ablation. J Biomed Opt., 2002; 7(2): Nishioka NS, Domankevitz Y. Reflectance during pulsed holmium laser irradiation of tissue. Lasers Surg Med., 1989; 9(4): Walsh JT, Deutsch TF. Measurement of Er:YAG laser ablation plume dynamics. Applied Physics B, 1991; 52(3): Perhavec T, Diaci J. A novel double-exposure shadowgraph method for observation of optodynamic shock waves using fiber-optic illumination. Journal of Mechanical Engineering, 2010; 7: SSP to tryb super krótkich impulsów laserów dentystycznych Er:YAG produkowanych przez Fotona d. d., Meister J, Apel C, Franzen R, Gutknecht N. Influence of the spatial beam profile on hard tissue ablation, Part I: Multimode emitting Er:YAG lasers. Lasers Med Sci., 2003; 18(2): Meister J, Franzen R, Apel C, Gutknecht N. Influence of the spatial beam profile on hard tissue ablation, part II: pulse energy and energy density distribution in simple beams. Lasers Med Sci., 2004; 19(2): Steen WM. Laser material processing. Springer Verlag, 2003: 77 Celem niniejszej publikacji Laser and Health Academy jest ułatwienie wymiany informacji na temat poglądów, wyników badań i doświadczeń klinicznych w społeczeństwie związanym z laserami medycznymi. Za zawartość niniejszej publikacji odpowiedzialni są wyłącznie autorzy, a także publikacja nie może w żadnym wypadku być traktowana jako oficjalne informacje o produkcie. W przypadku wątpliwości prosimy zwrócić się do producentów z zapytaniem, czy dany produkt lub zastosowanie zostało zatwierdzone lub dopuszczone do obrotu i sprzedaży w Twoim kraju.