ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 503 ACTA BIOLOGICA NR 14

Transkrypt

1 ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 503 ACTA BIOLOGICA NR DARIUSZ JANICKI MIĘCZAKI WODNE REZERWATU PRZYRODY TCHÓRZYNO NA POJEZIERZU MYŚLIBORSKIM The water moluscs of nature reserve Tchórzno on Myśliborskie Lake District Słowa kluczowe: malakofauna, ochrona przyrody, Tchórzyno Key words: malacofauna, nature protection, Tchórzyno 1. Wstęp W literaturze istnieje niewielka liczba prac dotyczących fauny bezkręgowej rezerwatu Tchórzyno. W połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku Agapow (1996) dokonał pierwszego rozpoznania składu gatunkowego zwierząt tego obiektu. Wykazał on 98 taksonów bezkręgowców, w tym 38 mięczaków wodnych. Pracę tę należy traktować jako podstawową, będącą punktem wyjścia bardziej szczegółowych badań ekologicznych. Kolejne informacje zawarte są w opracowaniu Janickiego i Kościowa (2000) poświęconym całej gminie Myślibórz, w której stwierdzono ponad 50 taksonów mięczaków. W pracy tej potwierdzono występowanie 25 gatunków mięczaków w rezerwacie Tchórzyno. Celem niniejszego doniesienia było poznanie aktualnego składu gatunkowego malakofauny wodnej rezerwatu przyrody Tchórzyno i sprawdzenie ewentualnych zmian. 2. Metodyka Ustalono skład jakościowy mięczaków wodnych w rezerwacie Tchórzyno. Oceny malakofauny dokonywano w okresie letnim 2001 oraz wiosennym 2002

2 124 Dariusz Janicki roku. Materiał pozyskano za pomocą kasarków oraz dragi. Próby pobierano na 12 stanowiskach na głębokości od 1 do 3 m, rozmieszczonych równolegle do linii brzegowej wokół jeziora. Oprócz pobierania prób przeszukiwano pas trzcin wzdłuż brzegu w celu zebrania muszli. Zawartość kasarków i dragi przepłukiwano w laboratorium na sicie bentosowym o przekroju oczek 2 mm. Zebrane organizmy konserwowano w 4% formaldehydzie, a po przebraniu prób w 70% etanolu. Następnie mięczaki poddawano analizie w laboratorium i oznaczono do gatunku. 3. Charakterystyka terenu badań Rezerwat Tchórzyno stanowi płat torfowiska wysokiego wraz z przyległym jeziorem Tchórzyno (syn. Jezioro Tarnowskie). Lustro wody zajmuje powierzchnię 25 ha określoną planimetrycznie (Choiński 1991). Jezioro osiąga maksymalną głębokość 8,8 m (Filipiak, Raczyński 2000). Znajduje się na wysokości 63 m n.p.m. (pomiar GPS), w systemie kwadratów UTM zajmuje kwadrat VU 87. Jest to jezioro przepływowe, mające połączenie z jeziorami Sitno i Jezierzyce, co ma znaczenie dla fauny. Należy do zlewni rzek Odry-Myśli, stanowiąc linowoszczupakowy, rybacki typ jeziora (Filipiak, Raczyński 2000) o wąskim litoralu. Rezerwat przyrody Tchórzyno został utworzony na podstawie Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 23 października 1965 r. (Monitor Polski nr 64, poz. 363 z 2 grudnia 1965 r.), w celu zachowania ze względów naukowych i dydaktycznych torfowiska z bardzo bogatą i rzadką roślinnością, które powstało na kredzie jeziornej, oraz zarastającego jeziora z podwodnymi łąkami, złożonymi głównie z kredotwórczych ramienic (Characeae). 4. Wyniki Wykazano obecność 44 taksonów mięczaków wodnych (tabela 1). W skład malakofauny wchodzi 31 taksonów ślimaków oraz 13 gatunków małży. Wśród ślimaków wodnych najliczniej reprezentowana jest rodzina Planorbidae 9 gatunków oraz Lymnaeidae 7 gatunków. W gromadzie Bivalvia pod względem liczby gatunków dominuje rodzina Sphaeriidae 8 gatunków, następnie rodzina Unionidae z 4 gatunkami (tabela 1). W porównaniu z istniejącymi danymi z obszaru rezerwatu, stwierdzono sześć nowych gatunków: Viviparus contectus, Valvata cristata, V. pulchella, V. piscinalis, Gyraulus albus, Pisidium tenuilineatum. Nie potwierdzono występowania dwóch małży: Unio crassus i Pseudanodonta complanata.

3 Mięczaki wodne rezerwatu przyrody Tchórzyno Tabela 1. Skład gatunkowy mięczaków wodnych rezerwatu przyrody Tchórzyno. Table 1. Species composition of water molluse of nature reserve Tchórzno Lp. Nazwa gatunkowa Kategoria Status ochrony prawnej zagrożeń 1 w Polsce Teodoxus fl uviatilis 2 Viviparus viviparus 3 V. contectus 4 Valvata cristata 5 V. pulchella VU 6 V. piscinalis 7 V. piscinalis f. antiqua 8 Bithynia tentaculata 9 B. leachi NT 10 Potamopyrgus antipodarum 11 Lymnaea stagnalis 12 L. peregra 13 Radix auricularia 14 R. ovata 15 Galba truncatula 16 G. pallustris 17 Myxas glutinosa 18 Physa fontinalis 19 Ancylus fl uviatilis 20 Acroloxus lacustris 21 Planorbarius corneus 22 Planorbis planorbis 23 Anisus vortex 24 A. vorticulus NT 25 Gyraulus albus 26 G. crista 27 Bathyomphalus contortus 28 Segmentina complanata 29 S. nitida f. distinquenda 30 Succinea putris 31 S. pfeifferi 32 Unio pictorum 33 U. tumidus 34 Anodonta cygnea EN OG 35 A. anatina 36 Dreissena polymorpha

4 126 Dariusz Janicki Sphaerium rivicola VU OG 38 S. corneum 39 Musculium lacustre VU 40 Pisidium amnicum 41 P. casertanum 42 P. henslovanum 43 P. supinum VU 44 P. tenuilineatum 1 Głowaciński EN zagrożone, VU umiarkowanie zagrożone, NT bliskie zagrożenia OG ochrona gatunkowa Spośród wykazanych mięczaków wodnych dwa gatunki objęte są ochroną prawną w Polsce: Anodonta cygnea, Sphaerium rivicola a sześć gatunków: Valvata pulchella, Bithynia leachi, Anisus vorticulus, Anodonta cygnea, Musculium lacustre, Pisidium supinum jest zagrożonych wyginięciem i umieszczonych na czerwonej liście zwierząt ginących oraz zagrożonych w Polsce (Głowaciński 2002). Na uwagę zasługuje obecność w jeziorze gatunku inwazyjnego w polskich wodach Potamopyrgus antipodarum, który jako jedyny potrafi się rozmnażać partenogenetyczne. 5. Dyskusja Fauna mięczaków, a szczególnie mięczaków wodnych jest słabo poznana w rezerwatach przyrody województwa zachodnipomorskiego. Spotyka się nieliczne informacje o nich w materiałach źródłowych dla kilku rezerwatów, m.in.: Mszar koło Starej Dobrzycy, Świdwie czy Jeziora Siegniewskie (Janicki 2000, 2003, 2005). Rezerwat Tchórzyno charakteryzuje się dużą liczbą gatunków mięczaków wodnych. Jest ona najwyższa na całym Pojezierzu Myśliborskim (Janicki, Kościów 2000). Janicki i Kościów (2000) wykazali, że w największym Jeziorze Myśliborskim występuje 29 gatunków mięczaków wodnych. Natomiast w małym jeziorze Kozim wykazano tylko 9 gatunków malakofauny wodnej. Wydaje się, że głównym czynnikiem wpływającym na liczbę gatunków w jeziorach jest eutrofizacja wody (Janicki, Kościów 2000, Kajak 1998, Lampert, Sommer 2001). Obserwacje autora oraz Janickiego i Kościowa (2000) potwierdzają tę tezę. Jezioro Tchórzyno należy do czystych, zalicza się je do II klasy czystości z przewagą osadów piaszczystych. Jezioro Myśliborskie zaliczane jest do III klasy czystości

5 Mięczaki wodne rezerwatu przyrody Tchórzyno z przewagą osadów piaszczystych i piaszczysto-mulistych (Landsberg-Uczciwek 2002). Natomiast jezioro Kozie jest płytkim zbiornikiem eutroficznym o dnie mulistym (Janicki, Kościów 2000). W porównaniu z danymi Agapowa (1996) nie wykazano obecności dwóch bardzo ważnych małży: szczeżui spłaszczonej (Pseudanodonta complanata) i skójki gruboskorupowej (Unio crassus). Wiele do myślenia daje zniknięcie skójki gruboskorupowej. Jest to gatunek związany z wodami płynącymi o charakterze górskim. Jej brak może wskazywać na wzrastający stopień trofii i zanieczyszczenia jeziora, który powodowany jest postępującą presją człowieka. Objawem antropopresji jest niszczenie zastawki na wypływie z jeziora. Powoduje to stopniowe obniżanie poziomu wody w jeziorze, a także na torfowisku. Może to doprowadzić do zmiany mikroklimatu torfowiska i zmniejszenia zdolności samooczyszczania jeziora, z czym wiąże się następne zagrożenie zanieczyszczenie wód jeziora ściekami biologicznymi napływającymi z jeziora Sitno. Woda w bezpośrednim sąsiedztwie kanału oraz okresowo w samym jeziorze ulega eutrofizacji i obserwowano zakwity glonów (Janicki, Kościów 2000). Aby zahamować część niekorzystnych oddziaływań na jezioro, a tym samym na malakofaunę wodną, należy uregulować gospodarkę wodną jeziora. Wykonać stałą, trudną do zniszczenia zastawkę na cieku wypływającym z jeziora. Bibliografia Agapow L., 1996: Opinia naukowa dla potrzeb planu ochrony rezerwatu przyrody Tchórzyno. Materiały niepublikowane, Gorzów Wlkp. Choiński A., 1991: Katalog jezior Polski Pojezierze Pomorskie. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Filipiak J., Raczyński M., 2000: Jeziora zachodniopomorskie zarys faktografi i. Wyd. AR, Szczecin. Głowaciński Z. (red.), 2001: Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. IOP PAN, Kraków. Głowaciński Z. (red.), 2002: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków. Janicki D. 2000: Podstawowe materiały planu ochrony rezerwatu przyrody Jeziora Siegniewskie. Fauna (maszynopis). Janicki D., 2003: Ochrona ekosystemów wodnych ze szczególnym uwzględnieniem gospodarki wodnej rezerwatu Świdwie. Fauna bezkręgowa (maszynopis).

6 128 Dariusz Janicki Janicki D., 2005: Podstawowe materiały planu ochrony rezerwatu przyrody Jeziora Siegniewskie. Fauna bezkręgowa. (maszynopis). Janicki D., Kościów R., 2000: Waloryzacja faunistyczna gminy Myślibórz. Biuro Konserwacji Przyrody, Szczecin (maszynopis). Janicki D., Kościów R., 2002: Fauna rezerwatu przyrody Tchórzyno. Do planu ochrony rezerwatu przyrody Tchórzyno. BKP Szczecin (maszynopis). Kajak Z., 1998: Hydrobiologia Limnologia. Ekosystemy wód śródlądowych. PWN, Warszawa. Lampert W., Sommer U., 2001: Ekologia wód śródlądowych. PWN, Warszawa. Landsberg-Uczciwek M. (red.), 2002: Raport o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Szczecin. THE WATER MOLUSCS OF NATURE RESERVE TCHÓRZNO ON MYŚLIBORSKIE LAKE DISTRICT SUMMARY Summary It in years 2001 and 2002 the qualitative composition of water molluscs of lake reserve nature Tchórzyno was studied. It presence was showed was 44 taxa water molluscs, from what 31 made up snails and 13 shellfish. In comparison with earlier investigations Agapowa (1996) it was affirmed was 6 new species as well as disappearance 2 species in lake. Translated by: Dariusz Janicki