Barbara Piechaczek CODEX IURIS LUBSCHICENSIS (1421R.)

Transkrypt

1

2 Barbara Piechaczek CODEX IURIS LUBSCHICENSIS (1421R.) Kodeks praw miejskich Głubczyc jako przykład warsztatu artystycznego Jana z śytawy Kodeks spisany jest gotykiem, obustronnie na 241 pergaminowych kartach z koziej skóry w dwóch kolumnach (kilka stron posiada jedynie liniaturę). Oprawiony jest on wtórnie (pocz. XXw.) w deski dębowe obciągnięte brązową skórą. NaroŜniki obu okładek i jej środki posiadają mosięŝne okucia z aŝurowym motywem korony oraz stoŝkowate guzy stopki. Księga posiada wymiary 40x29,5 i jest dobrze zachowana. Kodeks praw miejskich Głubczyc został zamówiony i sfinansowany przez głubczyckich rajców, w pełni świadomych wartości i zasięgu głubczyckiego prawa. Był to zbiór praw i przywilejów głubczyckich mieszczan. Od momentu ogłoszenia pierwszego dokumentu dla miasta Głubczyce (1265) 1, a czasu powstania księgi (1421) minęło ponad 150 lat. Ze względu na duŝą wartość artystyczną, a takŝe materialną dzieła, jego fundatorzy przeznaczyli mu głównie rolę reprezentacyjną była to godna oprawa dla dzieła minionych pokoleń głubczyckich mieszczan. Kodeks głubczycki spisany został przed 1421 rokiem przez Mikołaja Brevis (Kurz) syna Jana z Głubczyc, pisarza katedralnego w Krakowie. 2 Pisarz, który był emocjonalnie związany z Głubczycami, podpisał się czerwonym tuszem na końcu dzieła, pod tekstem ostatniej kolumny. Księgę tę iluminował artysta pochodzenia czeskiego, Jan z śytawy (studiował w Pradze na początku XVw.), który przez pewien czas ( lub ) 4 przebywał i pracował we Wrocławiu. Był on autorem wielu ówczesnych dzieł o róŝnej tematyce, na przykład : ksiąg teologicznych, mszałów, ksiąg praw. Artysta sygnował swoje prace w bardzo charakterystyczny sposób, to jest umieszczał swój podpis Johannes de Zittavia na banderoli (motyw przypominający zwój pergaminu), na pierwszej stronie iluminowanej przez siebie księgi. 5 W głubczyckim kodeksie napis wykonany jest złotem płatkowym, a kontury banderoli namalowane są złotem proszkowym. Cechy charakterystyczne malarstwa Jana z śytawy : postacie malowane w konwencji pięknego stylu, idealizacja oblicza wielowarstwowa budowa inicjałów figuralnych-kilka planów kompozycji postacie wychodzą poza kompozycyjną ramę inicjału iluminowane karty zaopatrzone są takŝe w bordiurę (ozdobną ramę) o treści roślinnej (dynamiczna, ekspresywna wić roślinna).suche wąskie laski oraz suche łodygi roślinne (akant) uzupełnione są kwiatostanami, rozetami, szyszkami. Realistycznie przedstawione motywy zwierząt, ptaków, i ludzi uzupełnione są plecionką

3 barwy czyste kładzione są grubą warstwą, a kontrasty barwne łagodzone przy pomocy gwaszu danej barwy modyfikacja stylu wrocławskiego charakterystyczna dla końca XIIIw 6 Kodeks głubczycki, podobnie jak pozostałe dzieła mistrza Jana z śytawy, posiada wyŝej wymienione cechy. Bogactwo artystyczne głubczyckiej księgi stanowią jej inicjały 7, które pod względem artystycznym podzielić moŝna na cztery grupy. Taki stan rzeczy pozwala na wyciągnięcie wniosku, Ŝe stanowią one wyróŝnik i przy okazji, niejako klasyfikują wartość poszczególnych treści księgi. 1. Pierwsza grupa to inicjały figuralne (w kształt litery wpisane jest przedstawienie figuralne)- najbogatsze, zarówno pod względem kompozycyjnym jak i plastycznym (14 inicjałów, w tym jeden bezpostaciowy przedstawia jedynie fragment murowanej budowli), którym towarzyszy bogata bordiura ( wici roślinne, kwiaty, plecionki, postaci ludzi, tzw. w sztuce dzicy ludzie, zwierzęta, ptaki, maszkarony). Koresponduje ona z treścią inicjału i jest jego uzupełnieniem, a w duŝej mierze stanowią one plastyczny komentarz do tekstu zawartego na danej stronie 2. Druga grupa to inicjały (8 inicjałów), które posiadają takŝe oprawę plastyczną w postaci bordiury, lecz nieco skromniejszą i jedynie o treści roślinnej. Tło tych inicjałów stanowią często motywy abstrakcyjne, geometryczne ( kratownice) lub roślinne 3. Trzecia grupa to inicjały pomniejsze, które wyróŝnione są jedynie barwą i filigranem ( inicjałom niebieskim towarzyszy filigran czerwony, a czerwonym towarzyszy filigran niebieski) 4. Czwartą grupę stanowią inicjały najskromniejsze, które spośród tekstu wyróŝnia jedynie barwa (czerwona, niebieska, zielona). Innym istotnym zagadnieniem dotyczącym warsztatu malarza jest realizm wykorzystanych przez niego motywów, dotyczy to zarówno roślin kwiatów (koniczyny, róŝy, lilii, goryczki ), jak i postaci ludzi (indywidualizacja rysów twarzy, fryzury, stroju), zwierząt (niedźwiedź, niedźwiadek 8, lew, małpa), ptaków (baŝant, dudek, paw, czapla szara, gołąb? ) oraz fragmentów ówczesnych wnętrz (sala z kolumnami, wyposaŝenietron, stół, ława, łóŝko ). Realizm kompozycji przejawia się takŝe w zastosowanej przez malarza perspektywy zbieŝnej i kulisowej. Poza realizmem artystycznym występuje w kodeksie równieŝ realizm historyczny, to oznacza, Ŝe Jan z śytawy poinformowany był dobrze o treści i wadze wykonywanego przez siebie dzieła. I tak na przykład : przy dokumencie nadającym głubczyckim mieszczanom las (1265r) król Ottokar II siedzi na tronie bez zaplecka ( starsza forma tronu)-kopia pieczęci królewskiej tego dokumentu 9

4 przy dokumencie odnawiającym przywileje miejskie Głubczyc (1275r.) tenŝe król siedzi na tronie z zapleckiem (późniejsza forma tronu),kopia pieczęci królewskiej tego dokumentu 10 inicjał figuralny A zaprzysięŝenie rajców miejskich przez wójta-artysta przedstawia wójta i czterech rajców i tyle teŝ osób liczyła ówczesna głubczycka rada miejska Oprócz przedstawień historycznych i motywów realistycznie ujętych przez artystę, istnieją takŝe liczne stylizacje. W tej grupie dominuje motyw stylizowanych, mięsistych liści akantu, który najczęściej jest elementem kompozycji inicjałów figuralnych. Równie często stosuje malarz wić roślinną ze stylizowanymi liśćmi akantu. Pionowa część tej wici, często najskromniejsza w formie, przypomina naciągniętą (sztywną) lianę, na której osadza artysta postacie. Poziome fragmenty takiej wici mają bardziej plastycznie rozwiniętą formę - giętkie łodygi wywijające się na kształt wolut, ślimacznic i przewaŝnie zakończone są, charakterystycznym dla wijących się roślin, wąsem czepnym. Czasami wić tworzy plecionkę lub przekształca się w maszkaron. Kompozycję tych wici uzupełniają stylizowane kwiaty z rozbudowanym fragmentem przypominającym szyszkę. Pewnego rodzaju stylizację postaci ludzkiej stanowią motywy: tak zwani w sztuce dzicy ludzie 11 (człowiek porośnięty futrem) i czarnoskóry człowiek-pigmej 12. Artysta nie stroni takŝe od motywów abstrakcyjnych takich jak ząbki, perełki, szachownica. Ciekawym zagadnieniem warsztatu Jana z śytawy jest problematyka barwy. Artysta stosuje barwy czyste (zieleń szmaragdowa i malachitowa, ochra, cynober, karmin, odcienie róŝu, lazuryt i błękit, Ŝółty), których świeŝość doskonale konkuruje ze sporą ilością srebra (proszkowe i płatkowe tylko w przypadku lusterka małpy) i złota (proszkowe i płatkowe). Ponadto w dekoracji głubczyckiego kodeksu zauwaŝyć moŝna ciekawą zaleŝność, to znaczy złoto zastępuje barwę Ŝółtą. Wyjątek stanowi jedynie tarcza herbowa (czarny orzeł na Ŝółtym tle), trzykrotnie uŝyta w księdze. Barwy nakładane są dwoma sposobami, w zaleŝności od zaplanowanego przez artystę efektu, gęsto-barwy czyste i gwasze (motywy roślinne) lub laserunkowo-barwy złamane (postacie: twarze, zwierzęta, itp.). Najwięcej malarskich zabiegów uŝył artysta w celu oddania karnacji i indywidualizacji rysów twarzy postaci. Najczęściej artysta nakłada farbę na wcześniej przygotowane tło (biel lub złamany pastelowy róŝ) tak zwanym suchym pędzlem, a w celu wzmocnienia kontrastu uŝywa takŝe kreski, lecz na sposób graficzny (krzyŝujące się pojedyncze kreski). Z powyŝszym zagadnieniem współgra problem szaty (przynaleŝność do określonej grupy społecznej), fryzury i wieku przedstawionej przez malarza postaci. Innego rodzaju środkami wyrazu, stanowiącymi jednocześnie uzupełnienie programu artystycznego iluminowanej księgi, są zagadnienia ikonograficzne, to oznacza, Ŝe kaŝdy z zastosowanych przez malarza elementów kompozycji moŝe nieść ze sobą treść symboliczną, mniej lub bardziej związaną z zawartością dokumentu. I tak na przykład :

5 starcy - w wielu kulturach po dzień dzisiejszy starzec symbolizuje doświadczenie, mądrość Ŝyciową i dystans dzicy ludzie - symbolika jego odbierana jest negatywnie, obrazować moŝe pogaństwo pigmej - podobnie jak dziki człowiek symbolizować moŝe pogaństwo niedźwiedź - symbolizuje króla zwierząt puszczy północnej, a takŝe starość człowieka i śmierć lew - symbol władzy i sprawiedliwości małpa - w wielu kulturach ma róŝnorodne znaczenie, symbolizować moŝe grzechy śmiertelne (chciwość, poŝądliwość i próŝność), a takŝe inteligencję. Małpa z lusterkiem to człowiek, który wskutek swoich grzechów stoczył się do poziomu zwierzęcia dudek - w średniowieczu ( ze względu na swój czubek przypominający rogi) czasami był uwaŝany za symbol diabła, natomiast w poezji arabskiej to wysłannik miłości paw - ptak, który zrzucił pióra oznaczać moŝe nieśmiertelność (pióra odrastają wiosną), ponadto paw jest symbolem czujności i kontemplacji, a takŝe człowieka wiernego, który napełniony świętością i sprawiedliwością, nie podlega zepsuciu baŝant - symbol harmonii w kosmosie czapla - ptak ten, przez swój długi dziób, symbolizuje zgłębianie ukrytej mądrości, z drugiej zaś strony ciekawości w złym znaczeniu (która wszędzie wtyka swój dziób). Szara czapla ( szare upierzenie) uchodzi za symbol pokuty papuga - emblemat ludzi nierozwaŝnych akant - w sztuce bardzo często wykorzystywany motyw, a symbolika tej rośliny odnosi się prawdopodobnie do jej kolców, pokazuje Ŝe rozwiązano jakieś trudne zadanie wić roślinna - podobnie jak plecionka symbolizować moŝe ruchy związane ze wzrastaniem lilia - symbol czystości i dziewictwa, a takŝe nieśmiertelności (głownie biała). róŝa - symbol wiosny, w staroŝytności oznaka przepychu, w sztuce chrześcijańskiej symbolizuje cierpienie Chrystusa lub Marii, goryczka ogórecznik - uwaŝano Ŝe odpędza ponure myśli, symbolizował wysoką jakość (walory smakowe rośliny) pomimo swojej niepozornej jakości koniczyna - symbol siły Ŝycia (szybki wzrost) plecionka - w średniowieczu symbolizowała zapewne ruchy związane ze wzrastaniem maszkarony - potworne głowy, które swoim wyglądem mają odstraszać złe siły księga - symbol mądrości i wiedzy stół - symbolizuje centrum, wokół którego moŝna się zebrać, a takŝe wybranej społeczności a - podobnie jak grecka litera A (alfa), jest ona pierwszą literą alfabetu i symbolizować moŝe początek 13

6 Odnalezienie w 2002 roku oryginału Kodeksu praw miejskich Głubczyc, umoŝliwi naukowcom dokładniejsze badania nad warsztatem czeskiego malarza Jana z śytawy oraz stanowić będzie doskonałe źródło wiedzy o kulturze ówczesnych mieszkańców Głubczyc. 1 Dokument Ottokara II króla Czech dotyczący darowizny lasu głubczyckim mieszczanom. Oryginał w posiadaniu Archiwum Państwowego w Opolu. Pieczęć zachowała się we fragmentach. 2 E. Kloss, Die Schlessische Buchmaleri des Mittelalters, Berlin 1942, s. 108 nn. W tym czasie był on jeszcze bakałarzem. 3 E.Kloss, op. cit., s A.Karłowska-Kamzowa, Malarstwo śląskie , Wrocław 1979, s TamŜe, a takŝe A. Karłowska Kamzowa, Średniowieczna ksiąŝka rękopiśmienna jako dzieło sztuki, Gniezno 1993, s oraz R.Schmidt-Wiegand, Rechtsbücher in städtischem Besitz und das Beispiel Leobschütz, /w:/ Stadtgeschichte Oberschlesiens, Studien zur städtischen Entwicklung und Kultur einer ostmitteleuropäischen Region vom Mittelalter bis zum Vorabend der Industrialisierung, red. T.Wünsch, Berlin 1995, s.158 nn. 6 E.Kloss, op.cit. oraz A.Karłowska-Kamzowa, Średniowieczna ksiąŝka..., s Poszczególne inicjały będące częścią tego artykułu, omówione są indywidualnie w dalszej części Kalendarza Głubczyckiego 8 B.Miodońska, Małopolskie malarstwo ksiąŝkowe, Warszawa 1993, il.91. DuŜe podobieństwo motywu młodego niedźwiedzia wykazuje motyw marginalny w Antyfonarzu Oleśnickiego (po 1423r.). 9 Patrz przypis nr 1 10 Dokument Ottokara II króla Czech. Obecnie w posiadaniu Archiwum Państwowego w Opolu. 11 E.Kloss, po.cit. Autor uŝywa określenia leśny człowiek. 12 TenŜe, Nazywa tę postać człekokształtną. 13 Leksykon symboli, opr. M.Oesterreicher-Mollwo, Warszawa 1992; D.Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon, Warszawa 2001 oraz Ch.Zieliński, Sztuka sakralna, Poznań 1959.

7 Mgr. Vladimír Blucha HLEDÁNÍ ODPOVĚDI NA OTÁZKY KOLEM CHAŘOVSKÉHO PRIVILEGIA František Palacký: vždy vysílá dějezpytec otázek na tisíce nadarmo do temné a hluché noci věkův minulých; a i zableskuje-li se mu tam něco po různu, bývá často pochybno, světlo-li jest, anebo jen bludička!" Člověk je odjakživa veden touhou poznávat nepoznané a tajemné, dosáhnout toho, co bylo dosud nepřístupné. Týká se to nejen výstupu na himálajské vrcholy, ale také ponorů a zkoumání v hloubkách uplynulého času. A je přirozené, že se zabývá především kořeny své domoviny, v našem případě počátky slezských měst. Je to jako se stromy kolem nás. Vidíme jejich rostoucí kmeny a koruny. Snažme se představit si i jejich kořeny skryté pod zemí a nahoru a do stran proudící tok vody a živin. Palackého slova jsou platná i pro město Krnov. Ve světle dějin se objevilo jeho jméno jako KYRNOW v listině českého krále Václava z roku Naskýtá se otázka kdy bylo sídlo tohoto jména nadáno městským právem. Čas od času se k řešení problému vracejí historikové s různými výsledky a závěry. Dovolte mně, abych k nim přispěl svým svědectvím a zkušenostmi. V 60. letech minulého století se u nás velmi rozšířily oslavy výročí založení města. Je pochopitelné, že se objevily snahy uskutečnit je také v Krnově. Přispělo k tomu velké úsilí obyvatel zviditelnit své město, které v roce 1960 utrpělo ztrátou sídla okresu ve prospěch menšího Bruntálu. Již v roce 1967 se to projevilo účastí města v populární celostátní rozhlasové soutěži Sedm jednou ranou při utkání se Soběslaví. Zaktivizovalo se velmi mnoho občanů dobrovolně pracujících v několika komisích a na bohaté účasti při vysílání. Koncem roku 1967 si mne předseda Městského národního výboru v Krnově Josef Bača pozval jako kronikáře na radnici a dotazoval se na nějaké možné výročí počátku města. Uvedl jsem mu letopočty 1221, 1240, 1253, 1262 známé z historické literatury. Pro rok 1968 žádný z uvedených roků nebylo možné použít. V té době byl poslancem Národního shromáždění za obvod Krnov akademik Viktor Knapp. Když se dozvěděl o snaze oslavit jubileum vzniku městských práv v Krnově uvedl, že v jím řízeném Ústavu státu a práva Čsl. akademie věd pracuje dr. Jiří Kejř, přední odborník na práva středověkých měst. Narodil se dne 28. srpna 1921 v Praze. Vystudoval práva na Právnické fakultě Univerzity Karlovy v Praze. Věnoval se právu ve středověkých městech a dějinám husitství.

8 V 80. letech 20. století přednášel na Cambridge University. Tento vědecký pracovník se ujal úkolu zabývat se počátky města Krnova. Zahájil se mnou jako s kronikářem korespondenci, cenné rady mu poskytoval dr. Adolf Turek ze Zemědělského a lesnického archivu v Opavě. Heuristiku ukončil návštěvami archivů a studiem historické literatury. Pak přistoupil k psaní odborné publikace na dané téma. Postupně mně posílal zjištěná fakta a já jsem mu v odpovědích psal své poznatky /viz str. 25, pozn. 11/. V březnu 1968 jsem po otevření hranic navštívil Vídeň a mimo jiné vyhledal Lichtenštejnský palác, ve kterém byly uloženy některé krnovské archiválie. Zajímal jsem se o konfirmaci královny Kunhuty z roku 1279, týkající se listiny Přemysla Otakara II. z roku Přestože jsem nebyl ohlášen, přijal mne s laskavostí archivář lichtenštejnského vévodství. Připravoval k odeslání zbytky lichtenštejnského archivu do Vaduzu, neboť palác byl prodán firmě Bauhaus. Slíbil zaslání fotokopie opisu ze 16. století a zakrátko slib také splnil. Předal jsem ji dr. Kejřovi, který si ji velmi cenil /str. 35, pozn. 130/. Výsledky svého bádání zpracoval do knihy Počátky města Krnova a před vydáním se konala v sále Slezského domova beseda s autorem. Podívejme se nyní, který pramen studoval a k jakému závěru došel. Některými historiky bylo uváděno, že Krnov měl městská práva již od roku 1221, což odvozovali z předpokládané listiny moravského markraběte Jindřicha Vladislava. Oč v ní mělo jít? Vydavatel v ní uděluje dne 10. května 1221 kupci Rudigerovi práva a výsady jako rychtáři vsi Chařové. Je zajímavé, že v 13. století je v sousedních Hlubčicích uváděn rod Rudigerů, například na listině Přemysla Otakara II. z roku 1265 o darování lesa je hlubčický fojt Rudiger. Ves, dnes předměstí našeho města, je zde nazývána Rodt, v německém překladu pak Krotendorf. Není známo, kam byla předpokládaná listina původně uložena. Příjemcem byl fojt Rudiger, ale týkala se též podstatně města Krnova. Snad si ji podržel sám Rudiger. Pořídilo si město Krnov opis již ve 13. století? Zprávy o tom chybí. Musíme si položit základní otázku, který pramen dr. Kejř zkoumal. Odpověď je jednoduchá. Neměl k dispozici originální listinu, ale opis z 18. století navazující na latinský a německý opis ze 16. století století, lat. opis století, něm. opis 18. stol., německý opis pramen dr. Kejře K čemu autor dospěl? Především je třeba si uvědomit, že jde o dokument registr. číslo 798, náhodně zachráněný při likvidaci písemností v krnovské radnici v roce 1850, jak dokládá 25. svazek Spatzierovy sbírky listin v Zemském archivu v Opavě. Kejř se o něm vyjádřil: Jde o pramen klíčového významu pro starší dějiny města /str. 7/. Zásadní význam má jeho zjištění, že německý text privilegia, pocházející dle jazykových

9 zvláštností ze 16. století, avšak zachovaný toliko v opise z 18. století /str. 7/. A dále nemluvě o tolikrát již zdůrazněné nespolehlivosti překladu /str. 12/, nebo německý text listiny chařovské není zcela bezpečnou oporou /str. 9/. Existoval také latinský text listiny, rovněž v opise ze 16. století /str. 8, pozn. 11/. Nacházel se v Opavě a dle sdělení archivů v Brně a v Opavě tam za války shořel /str. 8, pozn. 13/. Byl zkoumán a krátce citován W. Latzkem, který ho hodlal vydat, ale není známo zda vyšel. J. Kejř uvedl na straně 13 v latinské předloze, ze které známe jen žalostné úryvky. Bohužel je neuvedl konkrétně. Pramen, který přivedl J. Kejře k závěrům byl německý z 18. století s textem bez zcela bezpečné opory. Z něho vyvozený závěr chařovskému privilegiu nelze přiznat historickou průkaznost není možné vztáhnout na 13. století. Podrobme nyní text opisu z 18. století vnitřní kritice. Autor dospěl k poznání, že opis má tři části o nestejné vypovídající hodnotě. Zjednodušeně je zobrazíme takto: Úvod Vyhlášení Testesformule V úvodu listiny zjistil, že arenga je podobná se společnou listinou Jindřicha Vladislava a krále Přemysla Otakara II., tedy s pravými listinami markrabího se shoduje. Též vyhlášení listiny v řadě podrobností souhlasí s listinami vydanými markrabětem Jindřichem Vladislavem a že tudíž u sestavovatele pramene lze předpokládat znalost některé listiny, či některých listin tohoto panovníka /str. 10/ a dále spíše bychom se klonili k mínění, že v jejím textu jsou pozdější zásahy při zachování původních částí. Velké výhrady má autor k tomu, že listina v dispozici potvrzuje kupci Rudigerovi zlatý důl, nebo dílo uvádí přesný popis rozhraničení území práv Rudigera, což není v té době obvyklé, je doloženo až v roce Dále, že lokátor Rudiger se dělí o pokuty s městem Krnovem v poměru 1:2 s tím, že zachovaný německý překlad ustanovení neformuluje zcela přesně /str. 12/. Dalšími výsadami udělenými Rudigerovi se J. Kejř blíže nezabývá, například údaji o svobodných lánech a rychtě nebo o lokaci údolí se studnou, o Hiewilovu dvoru a Dubnickém potoku. Je překvapující, jak dodnes odpovídá terénu kolem chařovského terénního stupně. O čem to svědčí? Zřejmě neměl vůči ním námitek. Autor dospěl k závěru, že poměrně největší příbuznost úvodu a závěrečné části jeví s listinou markraběte Jindřicha Vladislava pro šlechtice Štěpána z Medlova z roku 1218 /str. 12/. Testesformule uvádí datum a vyjmenování svědků, kteří nejsou v roce 1221 doloženi, ale někteří se vyskytují v pramenech později ve 30. letech, ač ani tu není identita nesporná /str. 13/. Německý překlad o písaři Burchardovi v Opavě se liší od latinského a usvědčuje z omylu německý překlad /str. 13/, notario přeložil jako

10 Stadtschreiber. Zkreslení jména svědků nebylo řídkým zjevem. Je také i v opise latinského znění privilegia Přemysla Otakara II. za královny Kunhuty roku Byly zaměněny písařem opisu, který své předloze místy nerozuměl bezpečně, jak o tom svědčí i zkreslená jména svědků /str. 20/. Byl si toho vědom i J. Kejř. W. Latzke problém datace vyřešil tvrzením, že letopočet 1221 vznikl chybou písaře, který omylem vynechal X a uvádí letopočet Tím získal možnost lépe identifikovat svědky. Vydavatele listiny Jindřicha Vladislava nahradil šlechticem Jindřichem z Meerane. V latinském opise je uváděn Henricus de Mari. Byl to Jindřich Vladislav nebo Jindřich z Meeranu? Jiří Kejř se dále zabýval rokem 1253, kdy na zakládací listině města Benešova Benešem ze Cvilína se mezi svědky uvádí Sifridus advocatus de Jegerdorf. Šlo o propůjčení hlubčického práva novému městu. Městský fojt tehdy ve slezských městech byl označován jako advocatus, ale autor studie namítal, že tento titul měli i někteří vesničtí, či újezdní fojtové, takže domněnku o Krnovu jako městu nelze vyloučit, ale nelze dosáhnout jistoty o městském charakteru Krnova /str. 18/. Podle mého názoru, i jiných, by bylo divné, kdyby při zakládajícím aktu nového města /dnešního Horního Benešova/ byl mezi svědky na listině uveden fojt vesnický. Při této příležitosti je třeba upozornit na přílišnou opatrnost dr. Jiřího Kejře. Týká se to i existence Bruntálu jako města k roku 1213 /str. 29, pozn. 53/. Takový názor vyjadřoval i dr. Jaroslav Bakala ze Slezské univerzity v Opavě, když městský charakter Krnova pokládal v roce 1253 za naprosto prokázaný. Nezpochybnitelným rokem je v knize Počátky města Krnova považován rok 1269 na základě pořadí svědků na listině o dohodě velehradského kláštera s opavským měšťanem Heřmanem Lohenem o vsi Malé a Velké Hoštice uložené v archivu v Třeboni. Fojt Sigfrid je zařazen před opavským fojtem Vilémem Strippirem, když Opava již prokázaně městská práva měla v roce Závěr dr. Jiřího Kejře ve znění chařovskému privilegiu nelze přiznat historickou průkaznost /str. 17/ může platit pro opis listiny z 16. století a opis z 18. století, nikoliv pro 13. století. O statistice se někdy říká, že je přesným součtem nepřesných čísel. Obdobně se mně jeví Kejřův závěr jako přesný a přísný závěr z nepřesných a nejasných údajů. Lze to ukázat například na poznámce na str. 42 text, který máme k dispozici je velmi chybný a místy zmatený až k naprosté nesrozumitelnosti. Velmi opatrnému a skeptickému přístupu dr. Kejře se nedivím. Jeho závěr musel být velmi precizní. Kdyby bylo na základě opisu z 18. století prohlášeno chařovské právo za pravé, znamenalo by to podle něj, že jde o dalekosáhlý význam pro dějiny městského zřízení v českých zemích a bylo by nejstarším pramenem /str. 11, 12/ pro historii českých měst. Jistě by musel čelit kritice našich historiků. Ostatně cíle jeho úkolu bylo dosaženo. Město Krnov prokázané k roku 1269 se stalo základem velkolepých oslav 700 let města Krnova v roce Vraťme se ještě k doposud nezodpověděným otázkám. Jestliže první stopy vedou k nezpochybněnému latinskému opisu ze 16. století, pokusme se hledat odpověď na otázku kdo je autorem opisu, proč ho napsal a kdy se tak stalo. Již od Cicera se vychází ze zásady Cui bono?, komu plyne z toho prospěch? Příjemce již nemohl být kupec Rudiger, neboť již nežil. Dalším zúčastněným objektem bylo město Krnov. Jistě mělo zájem o zachování

11 dvou třetin ze všech pokut z Chařové a také o dvě třetiny pokut z těžkých vin, která soudil městský soud. Dr. Kejř pokládá za anomálii, že není uvedeno co se stane s dvěma třetinami za menší pokuty a žádný díl nepřipadne pánovi města. Je zřejmé, že jde o zvýhodnění města Krnova a jeho soudu. To může být stopa vedoucí k úřadu města a jeho kanceláři. Kdy a proč se tak stalo? Připomeňme, že krnovské listiny několikrát shořely. Stalo se tak při dobytí města Matyášem Korvínem roku Král obnovil všechna krnovská privilegia, poněvadž jim ohněm byla shořela, jak uvádí V. Prasek podle Spatziera. V jeho 4. svazku na str. 78 v Zemském archivu v Opavě je zpráva, že 2. června 1541 shořely krnovské listiny při požáru pražského hradu. Velký požár postihl Krnov v roce Je velmi pravděpodobné, že po ztrátě dokumentů se projevila snaha o jejich obnovení. Jednou, nebo vícekrát? V 16. století byl pořízen i zmíněný opis latinské listiny královny Kunhuty na Hradci u Opavy v roce 1279, uložený ve Vaduzu. Představte si, jak by jste se zachovali, kdyby vám shořely důležité písemnosti. Jistě by jste se snažili je znovu zaznamenat a to jednak pomocí jiných podobných údajů a zápisů a také na základě své paměti. Je téměř jisté, že byste získali písemnosti podobné, ale určitě s některými nepřesnostmi a chybami. Vyhotovitel měl možná k dispozici jako předlohu listinu Štěpána z Medlova z roku Z ní mu posloužil úvod k listině. Promulgaci naplnil tak, aby byla výhodná pro město Krnov. Testesformuli sestavil podle osob známých z pozdější doby. Středověké listiny dělíme na originální, padělané a zpadělané, tj. se vsuvkami do původní listiny. Já se domnívám, že vznik opisu latinské listiny můžeme datovat do 16. století ve shodě s J. Kejřem. Domnívám se, že jde o listinu rekonstruovanou a také zčásti zpadělanou. Jednou z možností je skutečnost, že po ztrátě předpokládané listiny se kancelář města pokusila ji obnovit. Sestavovatel ji zřejmě znal a zpaměti nebo z poznámek ji zrekonstruoval. Jistě se přitom dopustil chyb a nepřesností, které byly zveličeny překlady do němčiny a při přepisování. Podle mého názoru se nejednalo o falzátora s nekalými úmysly. V 16. století by padělek z počátku 13. století nebyl ani užitečný. Bez odpovědi zůstala otázka proč eventuální padělatel zvolil právě rok 1221, když by mu pozdější datace jistě lépe vyhovovala. Dr. Dalibor Prix uvádí, že málokdy byly potvrzovány středověké listiny podle originálů, ale většinou podle pozdějších opisů. Při psaní tohoto pojednání jsem se seznámil s názory předního historika Slezska dr. Jaroslava Bakaly. Ve sborníku jeho prací z roku 2002 na str. 69 jsem nalezl velmi výstižnou větu o chařovském privilegiu: Nejreálnější pohled na tento záhadný text vede k jeho hodnocení jako zkomoleného reliktu starého falza, ale vzniklého nejdříve ve druhé polovině 13. století. Prvních třináct slov věty odpovídá mým názorům. Po zvážení všech údajů a okolností jsem dospěl k těmto závěrům: 1. Závěr dr. Jiřího Kejře se může týkat pouze německého opisu z 18. století a v souvislosti méně i latinského a německého opisu z 16. století. 2. Nemůže se vztahovat k teoreticky předpokládané listině z roku 1221, respektive z roku 1231, protože není k dispozici.

12 3. Je nesprávné uvažovat o tom, že chařovským privilegiem se historici již nemají zabývat, že je bezcenné. 4. Opisy z 16. a 18. století zůstávají pramenem pro tuto dobu, což konstatoval též dr. Kejř. 5. Další průkazná fakta může přinést jen další studium krnovských i jiných pramenů z 13. až 16. století. Bádání může pokračovat v různých archivech u nás i v zahraničí, zvláště v Německu, Lichtenštejnsku u a Polsku. Dnes po 45 letech jsou další možnosti elektronickou cestou získat nové prameny, údaje a souvislosti. K tomu připomeňme slova J. Bakaly: Podložené hypotézy, i když se později projeví třebas jako nezcela přijatelné, jsou živnou půdou pro další účinný vědecký pokrok. S mými názory nemusí souhlasit všichni. Na svou obranu uvádím slova nositele Nobelovy ceny Nielse Bohra: Vaše teorie je ztřeštěná, ale ne dost ztřeštěná, aby mohla být pravdivá. Pramen: Spatzierova sbírka dokumentů, Zemský archiv Opava, svazek 25, fol. 86 a-b. Literatura: Jiří Kejř: Počátky města Krnova, Krnov, 1968 E. Königer: Das Krotendorfer Erbrichtereiprivilegium und die Anfänge von Jägerndorf, ZGKS 20 / /, str W. Latzke: Die Besiedlung des Oppalandes im 12. und 13. Jahrhundert, ZVGS 72 /1938/, str V. Prasek: Historická topografie země Opavské, Opava, 1889 Dalibor Prix: Kostel svatého Benedikta v Krnově-Kostelci, Národní památkový ústav Ostrava, 2009 Jaroslav Bakala: Moravskoslezské pomezí v proměnách 13. věku, Matice moravská, Brno, 2002.

13 dr Wojciech Dominiak SLEZSKO - MORAVSKÉ POMEZÍ V POLOVINĚ XIII STOLETÍ A VZNIK PRUDNÍKU Wiek XIII zapisał się w historii jako czas wojen i rywalizacji o władzę w Europie. Rywalizacji, która początkowo wiązała państwo czeskie i węgierskie, jednak jej echa rozlały się po Starym Kontynencie tak, Ŝe z zainteresowaniem spoglądali na nią inni władcy, opowiadając się bądź to po jednej, bądź po drugiej stronie. Jednak w tym chaosie rodziło się wiele miast, albowiem wyznacznikiem potęgi władcy średniowiecznego była ziemia i umiejętność jej zagospodarowania. Podobne właściwości zaobserwujemy na pograniczu śląsko morawskim w połowie XIII wieku. Kroniki czeskie: drugi Kontynuator Kosmasa oraz kronika Pulkavy podały informację, Ŝe po śmierci Mieszka Otyłego (Mieszek zmarł w październiku 1246 roku), miało dojść do objęcia władzy w księstwie opolsko raciborskim przez królewicza czeskiego Władysława (1247 r.). ChociaŜ informacje te zostały juŝ w nauce uznane za nieprawdziwe, to jednak ich obecność w źródłach wskazuje nam, Ŝe naówczas musiało dochodzić do jakiś niepokojących zajść lub incydentów na pograniczu. MoŜliwe jest, Ŝe następowały pomniejsze korekty w obrębie granicy opolsko morawskiej. A choć w średniowieczu granic w dzisiejszym rozumieniu tego słowa nie było, to jednak obszar pogranicza śląsko morawskiego, poprzez osadnictwo i politykę kolonizowania nieuŝytków, których tutaj nie brakowało, stawał się naturalną, dosyć ostrą granicą, oddzielającą strefy wpływów podmiotów inwestycyjnych z Moraw, Czech i księstwa opolskiego. Pojawienie się na tych terenach Mongołów w 1241 roku zahamowało procesy osadnicze lecz tylko na jakiś czas, a rywalizacja o skolonizowanie obszarów pogranicznych wkroczyła w nową fazę w połowie XIII wieku, kiedy władzę w księstwie opolskim przejął Władysław I, a biskupem Ołomuńca został Bruno. Konfrontacja dwóch silnych osobowości i charakterów, przejawiających zainteresowanie skolonizowaniem obszarów pogranicza musiała zakończyć się w niedalekiej przyszłości konfliktem zbrojnym. W 1249 roku, z bliŝej nieznanych nam przyczyn, rozgorzał spór między Władysławem a Brunonem. Źródła polskie i czeskie na temat genezy tego konfliktu milczą, jakkolwiek Jan Długosz w słowach: Bruno z Ołomuńca nie dbając na godność kapłańską z powodu jakiś nieporozumień i zawiści z księciem Raciborza Władysławem, oblega i zdobywa miasto Racibórz i pali zarówno kościoły, jak klasztory i miasto. Podsuwa teŝ pod zamek raciborski machiny oblęŝnicze, ale odparty stąd, z hańbą się wycofał. Po róŝnych zaś obustronnych układach pokojowych ksiąŝę Władysław odkupił miasto Racibórz od biskupa Brunona za trzy tysiące grzywien, zdaje się, zrzuca odpowiedzialność za konflikt na Brunona. Z drugiej strony, jeśli przyjmiemy, Ŝe nasz