MAGDALENA CZEMERSKA, ANNA KRAWCZYŃSKA, ANNA SZMIGIELSKA-KAPŁON, AGNIESZKA PLUTA, ANNA WOLSKA, TADEUSZ ROBAK, AGNIESZKA WIERZBOWSKA

Transkrypt

1 PRACA ORYGINALNA Original Article Acta Haematologica Polonica 2011, 42, Nr 4, str MAGDALENA CZEMERSKA, ANNA KRAWCZYŃSKA, ANNA SZMIGIELSKA-KAPŁON, AGNIESZKA PLUTA, ANNA WOLSKA, TADEUSZ ROBAK, AGNIESZKA WIERZBOWSKA Osteopontyna nowy marker angiogenezy w ostrej białaczce szpikowej (AML) Osteopontin a new angiogenic factor which correlates with circulating endothelial cells in acute myeloid leukemia (AML) Katedra i Klinika Hematologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Kierownik Kliniki: Prof. dr hab. n. med. T. Robak STRESZCZENIE ZałoŜenia i cel pracy: Osteopontyna (OPN) jest białkiem o potencjale proangiogennym i pronowotworowym. Zwiększone stęŝenie krąŝącej OPN wykazano w przebiegu wielu nowotworów. Celem pracy było oznaczenie stęŝenia OPN w osoczu krwi obwodowej u chorych na AML i ocena zaleŝności pomiędzy jej poziomem a liczbą krąŝących komórek śródbłonka (CEC) oraz odpowiedzią na leczenie. Materiał i metody: Ocenę stęŝenia OPN we krwi obwodowej przeprowadzono u 69 chorych z noworozpoznaną AML oraz w grupie 16 zdrowych ochotników. Oznaczenie wykonano metodą immunoenzymatyczną ELISA (R&D Systems, Minneapolis, USA). Wyniki: U chorych na AML stęŝenie krąŝącej OPN było znamiennie wyŝsze w porównaniu z grupą kontrolną (p<0.0001). StęŜenie OPN było znacząco wyŝsze w podgrupach chorych z bardziej zaawansowaną chorobą (>50% blastów w szpiku kostnym, LDH>N) w porównaniu z chorymi z mniejszym odsetkiem blastów (<50%) (p<0.05) i prawidłowym LDH (p<0.03). Jednocześnie u chorych na AML wykazano dodatnią korelację pomiędzy stęŝeniem OPN a liczbą CEC wywodzących się z mikrokrąŝenia (p<0.02). Spośród chorych poddanych chemioterapii indukującej, 56% uzyskało całkowitą remisję hematologiczną (CR). NiŜsze stęŝenie OPN w osoczu (OPN<Me) korelowało z wyŝszym odsetkiem uzyskanych CR (67%), jednak róŝnica nie była istotna statystycznie. Wnioski: U chorych na AML stęŝenie krąŝącej OPN jest znacząco wyŝsze w porównaniu z grupą kontrolną i koreluje z zaawansowaniem choroby oraz liczbą CEC wywodzących się z drobnych naczyń mikrokrąŝenia. Dane te wskazują, Ŝe OPN odgrywa istotną rolę w procesie angiogenezy i etiopatogenezie AML. SŁOWA KLUCZOWE: Osteopontyna Angiogeneza Ostra białaczka szpikowa SUMMARY Background and aim: Osteopontin (OPN) controls tumor growth and angiogenesis. Increased concentration of OPN in peripheral blood was found in course of many tumors. We evaluated the level of circulating OPN in AML patients. In addition we correlated the level of plasma OPN with circulating endothelial cells (CEC) number and response to treatment. Methods: OPN level was measured in plasma samples in 69 newly diagnosed AML patients and 16 controls using enzyme-linked immunosorbent assay (ELISA) (R&D Systems, Minneapolis, USA). Results: In our study the median levels of circulating OPN was significantly higher in AML patients as compared to healthy controls (p<0.0001). OPN plasma level was significantly higher in AML patients with more than 50% of blasts in the bone marrow and elevated LDH activity compared to group with BM blasts <50% (p<0.05) and normal LDH (p<0.03). Interestingly, in AML patients OPN level correlated positively with the number of CEC deriving from angiogenic microvessels (p<0.02). From the patients receiving induction chemotherapy, 56% achieved complete remission (CR). We observed that the CR rate in low-expressers of OPN (67%) was higher than in the highexpressers (48%), however a difference did not reached statistical significance. Conclusions: The level of circulating OPN is significantly higher in AML patients than in healthy subjects and correlates with tumor burden as well as the number of angiogenic circulating endothelial cells. This data clearly demonstrates an important role of circulating OPN in angiogenesis and AML biology. KEY WORDS: Osteopontin Angiogenesis Acute myeloid leukemia

2 662 M. CZEMERSKA i wsp. WSTĘP Osteopontyna początkowo nazywana cząsteczką Eta-1 (early T lymphocyte activation protein 1) lub SPP1 (secreted phosphoprotein 1) to białko naleŝące do rodziny chemokin związanych z macierzą zewnątrzkomórkową, tzw. SIBLING (small integrin binding ligand N-linked glycoprotein) [1-3]. OPN wytwarzana jest przez wiele rodzajów komórek m.in. monocyty, makrofagi, osteoblasty i osteoklasty [4, 5]. Ekspresję OPN stwierdzono równieŝ w komórkach nowotworowych w przewlekłej białaczce szpikowej i szpiczaku mnogim [6, 7]. OPN jest jednym z kluczowych elementów niszy hematopoetycznej [8]. W mechanizmie receptorowym ujemnie reguluje populację macierzystych komórek krwiotwórczych [8]. Ponadto wykazano, Ŝe OPN jest białkiem o istotnym potencjale proangiogennym i pronowotworowym [9]. Istnieją dane, Ŝe stymuluje ona migrację i adhezję komórek śródbłonka naczyniowego [3]. Zwiększone stęŝenie OPN we krwi obwodowej obserwowano w przebiegu guzów litych i nowotworów układu krwiotwórczego [6, 10, 11]. Niewiele jest danych dotyczących roli OPN w przebiegu ostrej białaczki szpikowej. Celem pracy była ocena stęŝenia OPN w osoczu krwi obwodowej u chorych na AML i w grupie kontrolnej osób zdrowych. Ponadto zbadano korelację pomiędzy stęŝeniem OPN a liczbą krąŝących komórek śródbłonka, znanymi wykładnikami masy guza nowotworowego i odpowiedzią na leczenie. MATERIAŁ I METODY Charakterystyka chorych Do badania włączono 69 chorych (37 męŝczyzn i 32 kobiety) z noworozpoznaną dotychczas nieleczoną AML. Mediana wieku chorych wyniosła 53 lata (zakres lat). Dokładną charakterystykę badanej grupy przedstawiono w Tabeli 1. Grupę kontrolną stanowiło 16 zdrowych ochotników w wieku lata (Me 36 lat), w tym 7 męŝczyzn i 9 kobiet. Rozpoznanie ostrej białaczki szpikowej postawiono na podstawie standardowych kryteriów morfologicznych, cytochemicznych, immunofenotypowych, cytogenetycznych i molekularnych [12, 13]. 49 chorych otrzymało standardową chemioterapię indukującą zgodnie z protokołem AML-1/2004 Polskiej Grupy ds. Leczenia Białaczek u dorosłych (PALG) [14]. Odpowiedź na leczenie oceniano zgodnie z obowiązującymi wytycznymi [15]. Oznaczenie OPN metodą ELISA Pobrano po 10 ml krwi obwodowej na EDTA od 69 chorych na AML i 16 zdrowych ochotników. W czasie 30 min. od uzyskania materiału, próbki krwi odwirowano (1000 rpm, 15 min.) celem usunięcia elementów morfotycznych krwi. Następnie uzyskane osocze zamraŝano i przechowywano w temp. < 20 o C. StęŜenie OPN w osoczu oznaczono metodą immunoenzymatyczną (ELISA) stosując komercyjnie dostępne zestawy R&D Systems Inc (USA). ZamroŜone próbki osocza oraz odczynniki do badań przenoszono do temp. pokojowej na 30 min. przed wykonaniem oznaczeń. Procedurę oznaczenia stęŝenia OPN w osoczu przeprowadzono zgodnie z zaleceniami producenta. Na komercyjnie dostępne płytki z zagłębieniami zawierającymi odpowiednie przeciwciało monoklonalne nakrapiano po 100 µl rozcieńczalnika RD1-76. Następnie do części zagłębień dodano po 50µL próbki standardowej o znanym stęŝeniu białka, celem wykreślenia krzywej wzorcowej. Do pozostałych zagłębień dodawano po 50µL badanego osocza. Następnie inkubowano przez 2 godz. w temp. pokojowej w mieszadle (500 rpm), by umoŝliwić wiązanie białka z przeciwciałem. Po tym czasie wykonano 4-krotne płukanie dodając kaŝdorazowo po 400 µl załączonego przez producenta buforu. Następnie do kaŝdego zagłębienia dodawano po 200 µl odpowiedniego przeciwciała monoklonalnego sprzęŝonego z peroksydazą chrzanową. Po 2 godz. inkubacji w temp. pokojowej przeprowadzono ponownie 4-krotne płukanie, jak wyŝej. Następnie dodawano po 200 µl roztworu substratu i inkubowano przez 30 min. w temp. pokojowej chroniąc

3 Osteopontyna nowy marker angiogenezy 663 Wiek (lata) Płeć (męŝczyźni/kobiety) AML de novo post MDS Klasyfikacja FAB M0 M1 M2 M3 M4 M5 M6 Kariotyp # Korzystny Pośredni Zły Nieznany Niedostępny* % blastów w szpiku kostnym WBC (G/L) ABC (G/L) Hb (g/dl) PLT (G/L) LDH (U/L) Intensywna chemioterapia Odpowiedź na leczenie CR PR NR Tabela 1. Charakterystyka chorych Table 1. Characteristics of the AML patients. n (zakres) 53 (18-78) 37/ (20-101) 10,53 (0,56-280) 1,619 (0-269,2) 8,7 (5,4-14,3) 55 (10-441) 313,5 ( ) 49 # kariotyp wg klasyfikacji SWOG, *kariotyp niedostępny ze względu na brak podziałów; WBC white blood cell count, liczba krwinek białych; ABC absolute blast count, liczba blastów we krwi obwodowej; Hb poziom hemoglobiny; PLT liczba płytek krwi; LDH aktywność dehydrogenazy mleczanowej; CR complete remission, całkowita remisja; PR partial remission, częściowa remisja; NR non response, brak odpowiedzi przed światłem, celem uzyskania reakcji barwnej. Po upływie tego czasu poprzez dodanie 50 µl roztworu 2N kwasu siarkowego zatrzymywano reakcję barwną. Intensywność zabarwienia badanej próbki jest proporcjonalna do ilości białka związanego z ufiksowanym przeciwciałem monoklonalnym. Odczytu dokonywano w ciągu 30 min. od dodania kwasu siarkowego przy uŝyciu czytnika płytek ELISA Metertech ε960 o długości fal 450 nm, stosując filtr korekcyjny o długości fali 550 nm. StęŜenie OPN odczytywano w oparciu o krzywą wzorcową. Oznaczanie subpopulacji CEC metodą cytometrii przepływowej Od kaŝdego chorego w momencie rozpoznania (n=69) i od 16 zdrowych ochotników pobrano 3 ml krwi obwodowej do probówek zawierających EDTA. Ocenę CEC we krwi obwodowej przeprowadzono za pomocą 4-kolorowego cytometru przepływowego. Stosowano się ściśle do procedury opisanej przez Mancuso i wsp. [16]. Do badania wykorzystano panel komercyjnie dostępnych przeciwciał monoklonalnych: anty-cd34 (BD, Pharmingen USA) sprzęŝone z allofikocyjaniną (APC), anty-cd31 (BD Pharmingen, USA) i -CD146 (Serotec, Wielka Brytania) sprzęŝone z izocyjanianem fluoresceiny (FITC), anty-cd36, -CD45 i -CD106 (BD Pharmingen, USA) sprzęŝone z PerCP (białko peridynowochlorofilowe), anty-cd133 (Miltenyi Biotec, Niemcy) i -CD105 (Serotec, Wielka Brytania) sprzęŝone z fikoerytryną (PE).

4 664 M. CZEMERSKA i wsp. Spoczynkowe CEC (rcec, resting CEC) rozpoznawano na podstawie braku ekspresji markera komórek hematopoetycznych antygenu CD45 oraz obecności na ich powierzchni markerów komórek śródbłonka cząsteczek CD31, CD34, CD146. Komórki aktywowane (acec, activeted CEC) wyróŝniała obecność antygenów CD105 i CD106. Natomiast komórki progenitorowe (CEP, circulating endothelial progentor) charakteryzował fenotyp: CD45, CD31+, CD34+, CD146+, CD105, CD106 i obecność ich markera CD133. CEC wywodzące się z naczyń mikrokrąŝenia definiowano przy pomocy ekspresji cząsteczki CD36. Przeprowadzone badania laboratoryjne W dniu pobierania materiału do oceny stęŝenia OPN i oznaczenia CEC od chorych włączonych do badania pobierano 3 ml krwi obwodowej celem zbadania podstawowych parametrów morfologicznych i biochemicznych oraz 1,5 ml szpiku kostnego w celu oceny odsetka blastów. Analiza statystyczna Uzyskane wyniki oceniono za pomocą analizy statystycznej. Dane przedstawiono jako mediany i zakresy dla zmiennych ciągłych oraz jako liczby (n) dla zmiennych kategorycznych. Do porównania dwóch prób mierzalnych stosowano test Manna-Whitneya. ZaleŜność pomiędzy parametrami ilościowymi badano za pomocą analizy korelacji a siłę zaleŝności przedstawiano za pomocą współczynnika korelacji rang Spearmana. Porównania i korelacje uznawano za znamienne statystycznie przy wartości p<0.05. WYNIKI U wszystkich 69 badanych chorych na AML i 16 zdrowych ochotników uzyskano mierzalne wartości stęŝenia OPN. Znamienne wyŝszą medianę stęŝeń OPN obserwowano w grupie chorych na AML (162.5 pg/ml) w porównaniu z grupą kontrolną osób zdrowych (70 pg/ml; p<0.0001) (Ryc. 1). Ryc. 1. StęŜenie krąŝącej OPN u chorych na AML i w grupie kontrolnej Fig. 1. OPN level in AML patients and control group Stwierdzono, Ŝe w grupie chorych z większym nacieczeniem szpiku kostnego (odsetek blastów >50%) stęŝenie krąŝącej OPN (197 pg/ml) jest znamiennie wyŝsze w porównaniu z chorymi z mniej zaawan-

5 Osteopontyna nowy marker angiogenezy 665 sowaną chorobą (152 pg/ml; p<0.05) (Ryc. 2). Podobną zaleŝność zaobserwowano w odniesieniu do aktywności dehydrogenazy mleczanowej (LDH, lactate dehydrogenase). U chorych z podwyŝszoną aktywnością LDH (LDH >normy) stęŝenie OPN (170 pg/ml) było znacząco wyŝsze niŝ w podgrupie chorych z prawidłowym LDH (137.5 pg/ml; p<0.03) (Ryc. 2). Nie stwierdzono zaleŝności pomiędzy osoczowym stęŝeniem OPN a liczbą krwinek białych (WBC, white blood count), płcią, wiekiem chorych, podtypem białaczki wg klasyfikacji FAB (French-American-British) i ryzykiem cytogenetycznym wg klasyfikacji SWOG (Southwestern Oncology Group). Ryc. 2. StęŜenie OPN w osoczu chorych w zaleŝności od parametrów zaawansowania choroby Fig. 2. OPN plasma level in AML patients according to the bone marrow infiltration and LDH activity 40 CEC-CD36 (+)/microl p< OPN (pg/ml) Ryc. 3. ZaleŜność pomiędzy stęŝeniem OPN a liczbą CEC wywodzących się z mikrokrąŝenia (CEC-CD36 + ) Fig. 3. The correlations between OPN and the number of angiogenic circulating endothelial cells (CEC-CD36 + )

6 666 M. CZEMERSKA i wsp. Zaobserwowano, Ŝe u chorych na AML stęŝenie OPN koreluje dodatnio z liczbą krąŝących komórek śródbłonka wywodzących się z mikrokrąŝenia (CD36+) (p<0.02) (Ryc. 3). Nie stwierdzono zaleŝności pomiędzy stęŝeniem OPN a pozostałymi populacjami krąŝących komórek śródbłonka (CEC, rcec, acec, CEP). Spośród 69 chorych włączonych do badania, 49 osób zostało zakwalifikowanych do standardowej chemioterapii indukującej. Całkowitą remisję hematologiczną po 1 cyklu leczenia stwierdzono u 29 chorych (56%). ZauwaŜono, Ŝe wyŝszy odsetek CR (67%) uzyskano w grupie chorych z niŝszym stęŝeniem osoczowej OPN (OPN<Me) w porównaniu z chorymi z OPN>Me, gdzie odsetek całkowitych remisji wynosił 48%. Jednak zaleŝność ta nie była istotna statystycznie. DYSKUSJA Badania prowadzone w ostatnich latach potwierdzają istotną rolę angiogenezy w rozwoju AML. W szpiku kostnym chorych stwierdza się zwiększoną gęstość drobnych naczyń krwionośnych, a w osoczu krwi obwodowej wyŝsze stęŝenie cytokin proangiogennych tj. VEGF (vascular endothelial growth factor, naczyniowo-śródbłonkowy czynnik wzrostu) czy bfgf (basic fibroblast growth factor, zasadowy czynnik wzrostu fibroblastów) w porównaniu z grupą kontrolną osób zdrowych [17]. Nasze wcześniejsze badania [18], potwierdziły, Ŝe u chorych na AML liczba CEC we krwi obwodowej jest znacząco wyŝsza niŝ u osób zdrowych. Wykazano, Ŝe wysoka ekspresja CEC jest niekorzystnym czynnikiem prognostycznym u chorych na AML i wiąŝe się z niŝszym prawdopodobieństwem uzyskania CR. Ponadto liczba CEC jest nieinwazyjnym markerem angiogenezy w przebiegu AML. OPN jest białkiem proangiogennym i poprzez receptory integrynowe stymuluje adhezję i migrację komórek śródbłonka [3]. Istnieją dowody, Ŝe VEGF, cytokina o największym potencjale proangiogennym, wzmacnia wpływ OPN na komórki śródbłonka przez zwiększenie na ich powierzchni ekspresji jej receptora [19]. W pracy wykazano, Ŝe u chorych na AML stęŝenie krąŝącej OPN jest istotnie wyŝsze w porównaniu z grupą kontrolną osób zdrowych. Ponadto, znamiennie wyŝsze stęŝenia OPN obserwowano u chorych z większą masą guza nowotworowego (odsetek blastów w szpiku kostnym >50% i podwyŝszona aktywność LDH). Dodatnia korelacja pomiędzy stęŝeniem OPN w osoczu a w/w parametrami zaawansowania choroby świadczy o istotnej roli OPN w rozwoju i przebiegu AML. Wysokie stęŝenie krąŝącej OPN wydaje się być niekorzystnym czynnikiem prognostycznym. Wysokie (>Me) stęŝenie białka wiązało się z niŝszym prawdopodobieństwem uzyskania CR. ZaleŜność ta nie była jednak znamienna statystycznie, co moŝe być wynikiem małej liczebności poszczególnych podgrup chorych. Dotychczas brak jest danych na temat rokowniczego znaczenia osoczowego stęŝenia OPN w ostrej białaczce szpikowej. Nasze wyniki pozostają w zgodzie z doniesieniami Lee i wsp. [20], którzy opisali znamiennie wyŝsze stęŝenie OPN w szpiku kostnym u 52 chorych z AML w porównaniu z grupą kontrolną osób zdrowych. Całkowitą remisję uzyskano u 22 spośród 31 chorych poddanych chemioterapii indukującej. Stwierdzono takŝe, Ŝe niŝsze stęŝenie OPN (OPN<Me) koreluje z większym prawdopodobieństwem uzyskania CR i niŝszym ryzykiem nawrotu choroby [20]. Obserwacje Powell i wsp. [21] potwierdzają, Ŝe wysoka ekspresja mrna OPN w blastach u chorych na AML jest niekorzystnym czynnikiem prognostycznym i wiąŝe się ze znaczącym skróceniem czasu całkowitego przeŝycia (OS, overall survival). Ponadto, autorzy sugerują, Ŝe OPN moŝe być białkiem indukującym przeŝycie blastów w przebiegu AML. Udowodniono, Ŝe zablokowanie ekspresji OPN indukuje apoptozę komórek białaczkowych. W naszej pracy po raz pierwszy wykazano, Ŝe stęŝenie OPN koreluje dodatnio z liczbą CEC wywodzących się z mikrokrąŝenia (CEC-CD36+). ZaleŜność ta potwierdza doniesienia z piśmiennictwa wskazujące na istotną rolę OPN w angiogenezie. Nie uzyskano jednak znamiennej statystycznie korelacji pomiędzy OPN a pozostałymi populacjami CEC. MoŜe to wskazywać, Ŝe docelowym miejscem aktywności białka są drobne naczynia krwionośne mikrokrąŝenia, a nie cała sieć naczyniowa.

7 Osteopontyna nowy marker angiogenezy 667 Dokładne poznanie mechanizmów odpowiedzialnych za rozwój i progresję białaczki jest niezbędne do opracowania nowych, skuteczniejszych opcji terapeutycznych AML. Wyniki naszych badań sugerują, Ŝe oznaczanie stęŝenia krąŝącej OPN moŝe mieć znaczenie rokownicze u chorych na AML. Potrzebne jest dalsze zgłębianie wiedzy dotyczącej roli OPN w etiopatogenezie ostrej białaczki szpikowej. Praca powstała dzięki wsparciu finansowemu Fundacji Na Rzecz Pomocy Chorym Na Białaczki przy Klinice Hematologii UM w Łodzi. PIŚMIENNICTWO 1. Patarca R, Freeman GJ, Singh RP i wsp. Structural and functional studies of the early T lymphocyte activation 1 (Eta-1) gene. Definition of a novel T cell-dependent response associated with genetic resistance to bacterial infection. J Exp Med. 1989; 170: Sodek J, Ganss B, McKee MD. Osteopontin. Crit Rev Oral Biol Med. 2000; 11: Chakraborty G, Jain S, Behera R i wsp. The multifaceted roles of osteopontin in cell signaling, tumor progression and angiogenesis. Curr Mol Med. 2006; 6: Iwata M, Awaya N, Graf L i wsp. Human marrow stromal cells activate monocytes to secrete osteopontin, which downregulates Notch1 gene expression in CD34+ cells. Blood. 2004; 103: McKee MD, Nanci A. Osteopontin: an interfacial extracellular matrix protein in mineralized tissues. Connect Tissue Res. 1996; 35: Flamant S, Kortulewski T, Dugray A i wsp. Osteopontin is upregulated by BCR-ABL. Biochem Biophys Res Commun. 2005; 333: Colla S, Morandi F, Lazzaretti M i wsp. Human myeloma cells express the bone regulating gene Runx2/Cbfa1 and produce osteopontin that is involved in angiogenesis in multiple myeloma patients. Leukemia. 2005; 19: Stier S, Ko Y, Forkert R i wsp. Osteopontin is a hematopoietic stem cell niche component that negatively regulates stem cell pool size. J Exp Med. 2005; 201: Furger KA, Menon RK, Tuck AB i wsp. The functional and clinical roles of osteopontin in cancer and metastasis. Curr Mol Med. 2001; 1: Rittling SR, Chambers AF. Role of osteopontin in tumour progression. Br J Cancer. 2004; 90: Saeki Y, Mima T, Ishii T i wsp. Enhanced production of osteopontin in multiple myeloma: clinical and pathogenic implications. Br J Haematol. 2003; 123: Bennett JM, Catovsky D, Daniel MT i wsp. Proposed revised criteria for the classification of acute myeloid leukemia. A report of the French-American-British Cooperative Group. Ann Intern Med. 1985; 103: Vardiman JW, Thiele J, Arber DA i wsp. The 2008 revision of the World Health Organization (WHO) classification of myeloid neoplasms and acute leukemia: rationale and important changes. Blood. 2009; 114: Holowiecki J, Grosicki S, Kyrcz-Krzemien S i wsp. Addition of cladribine to the standard daunorubicine cytarabine (DA 3 + 7) remission induction protocol (DAC) contrary to adjunct of fludarabine (DAF) improves the overall survival in untreated adults with acute myeloid leukemia aged up to 60 Y: a multicenter, randomized, phase III PALG AML 1/2004 DAF/DAC/DA study in 673 patients. Blood; Cheson BD, Bennett JM, Kopecky KJ i wsp. Revised recommendations of the International Working Group for Diagnosis, Standardization of Response Criteria, Treatment Outcomes, and Reporting Standards for Therapeutic Trials in Acute Myeloid Leukemia. J Clin Oncol. 2003; 21: Mancuso P, Burlini A, Pruneri G i wsp. Resting and activated endothelial cells are increased in the peripheral blood of cancer patients. Blood. 2001; 97: Albitar M. Angiogenesis in acute myeloid leukemia and myelodysplastic syndrome. Acta Haematol. 2001; 106: Wierzbowska A, Robak T, Krawczyńska A i wsp. Kinetics and apoptotic profile of circulating endothelial cells as prognostic factors for induction treatment failure in newly diagnosed acute myeloid leukemia patients. Ann Hematol. 2008; 87:

8 668 M. CZEMERSKA i wsp. 19. Senger DR, Ledbetter SR, Claffey KP, Papadopoulos-Sergiou A, Peruzzi CA, Detmar M. Stimulation of endothelial cell migration by vascular permeability factor/vascular endothelial growth factor through cooperative mechanisms involving the alphavbeta3 integrin, osteopontin, and thrombin. Am J Pathol. 1996; 149: Lee CY, Tien HF, Hou HA, Chou WC, Lin LI. Marrow osteopontin level as a prognostic factor in acute myeloid leukaemia. Br J Haematol. 2008; 141: Powell JA, Thomas D, Barry EF i wsp. Expression profiling of a hemopoietic cell survival transcriptome implicates osteopontin as a functional prognostic factor in AML. Blood. 2009; 114: Praca wpłynęła do Redakcji r. i została zakwalifikowana do druku r. Adres Autorów: Katedra i Klinika Hematologii Ul. Ciołkowskiego Łódź m_czemerska@wp.pl