Surowicze stęŝenie angiogeniny u pacjentów z ostrą białaczką limfoblastyczną i ostrą białaczką szpikową i jego związek z przebiegiem choroby

Transkrypt

1 PRACA ORYGINALNA Original Article Acta Haematologica Polonica 2008, 39, Nr 1, str KATARZYNA KAPELKO-SŁOWIK 1, DONATA URBANIAK-KUJDA 1,2, DA- RIUSZ WOŁOWIEC 1, JAROSŁAW DYBKO 1, BOśENA JAŹWIEC 1, MAREK KIEŁBIŃSKI 1, MIROSŁAW SŁOWIK 3, STANISŁAW POTOCZEK 1, KA- ZIMIERZ KULICZKOWSKI 1 Surowicze stęŝenie angiogeniny u pacjentów z ostrą białaczką limfoblastyczną i ostrą białaczką szpikową i jego związek z przebiegiem choroby Serum concentration of angiogenin in patients with acute lymphoblastic leukemia and acute myeloid leukemia and its relationship with clinical course of the disease 1 Katedra i Klinika Hematologii Nowotworów Krwi i Transplantacji Szpiku A. M. we Wrocławiu Kierownik: Prof. dr hab. med. Kazimierz Kuliczkowski 2 WyŜsza Szkoła Fizjoterapii we Wrocławiu Kierownik: Dr Andrzej Czamara 3 Katedra i Klinika Okulistyki Akademii Medycznej we Wrocławiu Kierownik: Dr hab. med. Marta Misiuk-Hojło STRESZCZENIE Angiogeneza jest wielostopniowym procesem tworzenia nowych naczyń, który odgrywa istotną rolę w patogenezie wielu chorób nowotworowych. Jednym z czynników stymulujących angiogenezę jest angiogenina (ANG) białko, które zwiększa proliferację i migrację komórek śródbłonka. PodwyŜszone surowicze stęŝenie ANG stwierdzono u pacjentów guzami litymi oraz nowotworami hematologicznymi w tym w ostrej białaczce szpikowej (OBS), nie było jednak przedmiotem badań w ostrej białaczce limfoblastycznej (OBL). Celem niniejszej pracy była ocena surowiczego stęŝenia ANG u chorych na OBL a takŝe na OBS, ustalenie jego związku z wybranymi parametrami hematologicznymi i ocena jego znaczenia rokowniczego. Badaniami objęto 29 dorosłych pacjentów z OBL i 29 z OBS. StęŜenie ANG w surowicy było oznaczone metodą ELISA w chwili rozpoznania choroby. Zarówno w grupie chorych na OBL, jak i w grupie pacjentów z OBS stęŝenie to było podwyŝszone w stosunku do grupy kontrolnej. Nie stwierdzono istotnej róŝnicy w tym względzie pomiędzy chorymi na OBL i OBS; u chorych na OBS natomiast stęŝenie ANG było wyŝsze w grupie podwyŝszonego ryzyka w stosunku do pacjentów standardowego ryzyka. Nie wykazano związku pomiędzy stęŝeniem ANG a wynikiem leczenia indukującego remisję. Całkowite przeŝycie w całej badanej grupie pacjentów, obejmującej zarówno OBL jak i OBS było istotnie dłuŝsze u pacjentów z surowiczym poziomem tej cytokiny powyŝej wartości mediany w stosunku do chorych z niŝszym jej stęŝeniem. Podsumowując wykazaliśmy, Ŝe surowicze stęŝenie ANG jest podwyŝszone w stosunku do wartości stwierdzanych u osób zdrowych nie tylko w OBS ale i w OBL; określenie ewentualnego znaczenia rokowniczego tego zjawiska wymaga jednak dalszych badań. SŁOWA KLUCZOWE: Angiogenina Ostra białaczka limfoblastyczna Ostra białaczka szpikowa

2 64 K. KAPELKO-SŁOWIK i wsp. SUMMARY Angiogenesis plays an important role in the pathogenesis of several solid tumors and hematological malignancies. Angiogenin is a powerful angiogenesis-stimulatory factor which acts by stimulating the proliferation and migration of endothelium. High serum concentration of angiogenin was observed in patients with neoplastic diseases including acute myeloid leukemia (AML) and myelodysplastic syndrome (MDS). No data are available concerning its serum level in acute lymphoblastic leukemia (ALL). Therefore, in this study we investigated the clinical significance of the angiogenin in sera of patients with ALL as well as with AML and its relations to selected known prognostic factors, and the outcome of the treatment. Fifty-eight patients (29 with ALL and 29 with AML) were enrolled in the study. Serum concentration of ANG was determined by ELISA method at diagnosis. ANG level was elevated not only in AML, but also in ALL patients as compared to healthy controls. In AML patients ANG level was higher in the high risk group than in the standard risk one. There was no correlation between ANG concentration and inducation of complete remission, but in the whole group, including both AML and ALL patients`, the level of this cytokine above the median value was bound with higher overall survival. Our study demonstrated that an elevated serum angiogenin level is observed not only in AML but also in ALL patients, but further studies areneeded on the prognostic impact of this cytokine in acute leukemias. KEY WORDS: Angiogenin Acute lymphoblastic leukemia Acute myeloid leukemia WSTĘP Ludzka angiogenina (ANG) jest białkiem zbudowanym ze 183 aminokwasów o cięŝarze cząsteczkowym 14.1 kda. Została ona po raz pierwszy wyizolowana z tkanek nowotworowych jako substancja charakteryzująca się zdolnością do stymulacji angiogenezy (1). Wykazano, Ŝe ANG poprzez aktywację komórek śródbłonka naczyń zwiększa ich proliferację i migrację, i w ten sposób odgrywa waŝną rolę w pobudzaniu wczesnej fazy angiogenezy. Dodatkową właściwością ANG jest słaba aktywność rybonukleazy, przez co wpływa ona hamująco na syntezę białek (2, 3). Liczne badania udokumentowały zwiększoną angiogenezę w chorobach nowotworowych, w tym w guzach litych oraz rozrostach hematologicznych (4). W ostrej i przewlekłej białaczce szpikowej oraz w zespole mielodysplastycznym (MDS) obserwowano zwiększone unaczynienie w szpiku kostnym oraz podwyŝszone surowicze stęŝenie róŝnych czynników proangiogennych takich jak: naczyniowy endotelialny czynnik wzrostu (VEGF; vascular endthelial growth factor), zasadowy czynnik wzrostu fibroblastów (bfgfbasic fibroblast growth factor), czynnik wzrostu hepatocytów (HGF hepatocyte growth factor) oraz ANG. Zdaniem wielu badaczy czynniki te produkowane są przez komórki nowotworowe i ułatwiają wzrost i ich proliferację na drodze autokrynnej (5, 6, 7, 8). Wykazano teŝ, Ŝe wysokie surowicze stęŝenie ANG ma korzystne znaczenie rokownicze w ostrej białaczce szpikowej (OBS) i MDS co do długości całkowitego przeŝycia. Pomimo udowodnionego zwiększenia angiogenezy w szpiku kostnym u chorych na ostrą białaczkę limfoblastyczną (OBL) dorosłych, niewiele publikacji poświęcono zachowaniu się surowiczego poziomu czynników angiogennych w tej chorobie. W szczególności nie badano, czy poziom ANG posiada w tej chorobie znaczenie rokownicze podobne do udokumentowanego w OBS i MDS. Dlatego teŝ celem

3 Surowicze stęŝenie angiogeniny u pacjentów z OBL I OBS 65 naszej pracy było zbadanie surowiczego stęŝenie ANG u dorosłych chorych na OBL, porównanie go z grupą OBS, jak równieŝ ocena związku stęŝenia tej cytokiny z niektórymi parametrami klinicznymi i hematologicznymi pacjentów oraz jego znaczenia rokowniczego co do wyników leczenia indukcyjnego i całkowitego przeŝycia. MATERIAŁ I METODY Pacjenci Badania przeprowadzono u dorosłych 58 chorych na ostrą białaczkę: 29 z OBL (24 typu B, 5 typu T) w wieku od 22 do 76 (mediana: 46.5) lat oraz 29 z OBS ( podtyp M0: 2 osoby, M1: 11, M2: 12 oraz M4: 4 osoby według klasyfikacji FAB) w wieku od 26 do 70 (mediana 42.6) lat, leczonych w Klinice Hematologii, Nowotworów Krwi i Transplantacji Szpiku Szpitala Klinicznego nr 1 we Wrocławiu. Na podstawie standardowych badań diagnostycznych obejmujących ocenę obrazu krwi obwodowej, szpiku kostnego, immunofenotypowanie komórek blastycznych i badań cytogenetycznych, spośród 29 chorych na OBL sześciu zakwalifikowano do grupy standardowego ryzyka (standard risk, SR), 23 zaś do grupy wysokiego ryzyka (high risk, HR). Ośmiu chorych na OBS spełniało kryteria SR, HR stwierdzono natomiast u pozostałych 21 pacjentów. StęŜenie Hb wynosiło: dla podgrupy OBL od 6.9 do 12.7g/dl (śr. 9.6 ± 1.7g/dl) dla podgrupy OBS natomiast od 7.8 do 11.4g/dl (śr. 9.3 ± 1.4g/dl), liczba leukocytów odpowiednio od 1.4 do G/l (śr ± G/l) i od 2.8 do G/l (śr ± G/l), liczba blastów we krwi obwodowej od 0.9 do G/l (śr ± 85.2) i od 1.1 do G/l (śr ± 57.7 G/l), liczba płytek krwi od 2.0 do G/l (śr ± 79.2 G/l) i od 4.0 do G/l (śr ± 59.0 G/l), w mielogramie komórki blastyczne stanowiły od 24.0 do 100.0% (śr ± 20.3%) i od 29.0 do 97.0% (śr ± 18.2%). Wszyscy pacjenci byli poddani leczeniu cytostatycznemu według programu PALG (Polish Acute Leukemia Group). Leczeniem tym remisję całkowitą uzyskano u 33 pacjentów (17 z OBL i 18 z OBS), pozostałych 25 nie odpowiedziało na leczenie cytostatyczne. Pacjenci zostali włączeni do badania w okresie od stycznia 1999 do lipca 2007 roku i byli obserwowani przez okres od 6 do 108 (średnio 24) miesięcy. Grupę kontrolną stanowiło 8 osób bez schorzeń hematologicznych, miejscowych lub ogólnoustrojowych chorób zapalnych ani chorób nowotworowych, którzy wiekiem i płcią odpowiadali badanej populacji. METODY Materiał do badań pobrano w chwili rozpoznania choroby, wykorzystując surowicę pozostałą z krwi pobranej w celu przeprowadzenia rutynowych badań diagnostycznych. StęŜenie ANG w surowicy było oznaczone metodą ELISA (R&D System) i wyraŝone w ng/ml. Analiza statystyczna została przeprowadzona przy uŝyciu testu U-Manna-Whitneya dla zmiennych niezaleŝnych. WspółzaleŜność między zmiennymi ilościowymi badano testem korelacji rang Spearmana. Analizę całkowitego przeŝycia

4 66 K. KAPELKO-SŁOWIK i wsp. przeprowadzono przy uŝyciu metody Kaplana-Meiera porównując otrzymane wyniki testem F. Coxa. WYNIKI Surowicze stęŝenie ANG było istotnie wyŝsze w stosunku do grupy kontrolnej zarówno u chorych na OBL jak i na OBS. Było ono natomiast podobne u chorych na OBL i OBS, jak równieŝ u pacjentów, którzy uzyskali całkowitą remisję oraz i tych, u których leczenie indukcyjne było nieskuteczne. StęŜenie omawianej cytokiny było istotnie wyŝsze w grupie chorych na OBS zakwalifikowanych jako HR niŝ u pacjentów z SR, nie wykazano natomiast róŝnic w tym zakresie u chorych na OBL. (Tab. 1, Tabela 1. Surowicze stęŝenie ANG (ng/ml) u osób zdrowych oraz u chorych na OBS i OBL. SR: grupa standardowego ryzyka, HR: grupa wysokiego ryzyka, CR: remisja całkowita, NCR: brak remisji całkowitej po leczeniu indukującym, SD: odchylenie standardowe Table 1. Serum concentration of ANG (ng/ml) in healthy controls and in patients with acute lymphoblastic and myeloblastic leukemia. SR: standard risk group, HR: high risk group, CR: complete remission, NCR: lack of complete remission. Ostra białaczka limfoblastyczna Ostra białaczka szpikowa Zdrowi ogółem SR HR CR NCR ogółem SR HR CR NCR p N Średnia 247,2 429,8 389,8 440,3 402, ,9 418,7 392,1 392 SD 87,4 133,2 145,2 131,2 105,8 161,3 114,5 64,4 119,1 119,2 111,9 2vs1: 0,001 7vs1: 0,002 9vs8: 0,03 Ryc. 1). Dla całej populacji chorych na ostre białaczki stwierdzono słabą, lecz statystycznie znamienną dodatnią korelację pomiędzy surowiczym stęŝeniem ANG a liczbą leukocytów (R=0,26, p=0,03), współzaleŝność ta natomiast nie osiągnęła progu istotności dla poszczególnych typów białaczki (OBS: R=0,25, OBL: R=0,18, p>0,1). Nie wykazano związku pomiędzy tą cytokiną a wiekiem pacjentów, bezwzględną liczbą blastów we krwi obwodowej, poziomem Hb, liczbą płytek krwi ani obecnością aberracji cytogenetycznych. Dla ustalenia znaczenia rokowniczego surowiczego stęŝenia ANG co do długości całkowitego przeŝycia podzielono badanych chorych na dwie grupy, przyjmując za punkt odcięcia medianę tego stęŝenia w badanej grupie chorych. Analiza całkowitego przeŝycia metodą Kaplana-Meiera całej badanej populacji pacjentów obejmującej zarówno chorych na OBS jak i OBL, wykazała istotną statystycznie róŝnicę między pacjentami ze stęŝeniem ANG powyŝej mediany oraz chorymi z niŝszymi jej wartościami (p = 0,04). W podgrupie wykazującej wysokie stęŝenie ANG

5 Surowicze stęŝenie angiogeniny u pacjentów z OBL I OBS 67 Ryc. 1. Surowicze stęŝenie angiogeniny u chorych na ostrą białaczkę limfoblastyczną (OBL), ostrą białaczkę szpikową (OBS) oraz u osób zdrowych. Wysokość kolumn odpowiada wartościom mediany, natomiast wąsy oznaczają zakres obserwowanych wartości. Fig. 1. Serum concentration of angiogenin in patients with acute lymphoblastic leukemia (OBL), acute myeloblastic leukemia (OBS) and in healthy controls. Columns correspond to median value, bars represent values ranges Ryc. 2. Krzywe całkowitego przeŝycia pacjentów z ostrą białaczką szpikową i limfoblastyczną u pacjentów z surowiczym stęŝeniem angiogeniny poniŝej (t.j. 394,42 ng/ml) oraz powyŝej wartości mediany. Fig. 2. Kaplan-Meyer overall survival curves of patients with acute lymphoblastic and myeloblastic leukemia with high (i.e. above median value = 394,42 ng/ml) and low (i.e. below median value) serum angiogenin level.

6 68 K. KAPELKO-SŁOWIK i wsp. Ryc. 3. Krzywe całkowitego przeŝycia pacjentów z ostrą białaczką szpikową u pacjentów z surowiczym stęŝeniem angiogeniny poniŝej (t.j. 379,90 ng/ml) oraz powyŝej wartości mediany. Fig. 3. Kaplan-Meyer overall survival curves of patients with acute myeloblastic leukemia with high (i.e. above median value = 379,90 ng/ml) and low (i.e. below median value) serum angiogenin level. Ryc. 4. Krzywe całkowitego przeŝycia pacjentów z ostrą białaczką limfoblastyczną u pacjentów z surowiczym stęŝeniem angiogeniny poniŝej (t.j. 425,56 ng/ml) oraz powyŝej wartości mediany. Fig. 4. Kaplan-Meyer overall survival curves of patients with acute lymphoblastic leukemia with high (i.e. above median value = 425,56 ng/ml) and low (i.e. below median value) serum angiogenin level.

7 Surowicze stęŝenie angiogeniny u pacjentów z OBL I OBS 69 Pięcioletnie przeŝycie osiągnęło 40% pacjentów ze stęŝeniem ANG powyŝej mediany i tylko 20% osób z niŝszymi jej wartościami. Zaobserwowano teŝ nieco większe prawdopodobieństwo całkowitego przeŝycia u chorych na OBS wykazujących wyŝsze stę- Ŝenie ANG w stosunku do pacjentów ze stęŝeniem tej cytokiny poniŝej mediany, jednak róŝnica ta nie była statystycznie istotna (Ryc. 2 4). DYSKUSJA Angiogeneza jest wielostopniowym procesem tworzenia nowych naczyń, który ulega patologicznej aktywacji w wielu chorobach zapalnych, nowotworowych i autoimmunologicznych. W nowotworach litych proces angiogenezy warunkuje wzrost, rozprzestrzenianie się i przerzutowanie guza, a stopień nasilenia tworzenia się naczyń ma znaczenie prognostyczne. W rozrostach hematologicznych angiogeneza zachodząca w szpiku kostnym związana jest z wydzielaniem czynników proangiogennych zarówno przez komórki nowotworowe jak równieŝ przez podścielisko szpiku (9). Do najwaŝniejszych czynników stymulujących angiogenezę naleŝą VEGF, bfgf, oraz ANG. PodwyŜszone w stosunku do zdrowych osób stęŝenie surowicze niektórych z tych czynników, szczególnie VEGF i bfgf, stwierdzano u chorych na OBS, MDS, chłoniaki złośliwe, przewlekłą białaczkę limfocytową szpiczaka mnogiego oraz przewlekły zespół mieloproliferacyjny (7, 10, 11, 12). Jak wspomniano we wstępie do niniejszej pracy, wiele badań dotyczących angiogenezy w chorobach rozrostowych poświęcono ANG, zaliczanej do kluczowych cytokin zaangaŝowanych w tworzenie nowych naczyń. Jej podwyŝszone stęŝenie w surowicy stwierdzono u pacjentów z licznymi guzami litymi, jak rak nerki, endometrium lub jajnika, zwiększoną zaś ekspresję w tkankach nowotworowych m.in. w czerniaku złośliwym, nowotworach jelita grubego i Ŝołądka (13). Wykazano równieŝ niekorzystne znaczenie rokownicze zwiększonego surowiczego stęŝenia ANG lub zwiększonej jej ekspresji w tkankach nowotworowych u pacjentów z nowotworami przewodu pokarmowego i trzustki (14,15). W rozrostach hematologicznych stwierdzono podwyŝszone stęŝenie ANG w surowicy pacjentów chorych na OBS oraz w MDS wysokiego ryzyka. Ponadto wykazano, Ŝe w OBS oraz w MDS surowiczy poziom ANG ma znaczenie rokownicze, przy czym, w odróŝnieniu od chorych na guzy lite, podwyŝszone stęŝenie tej cytokiny jest związane z dłuŝszym przeŝyciem całkowitym pacjentów zarówno z OBS jak i MDS (16). WzmoŜona angiogeneza w szpiku kostnym została teŝ udokumentowana w OBL, zarówno u dzieci jak i u dorosłych (17). Wykazano teŝ u tych chorych podwyŝszony surowiczy poziom róŝnych cytokin proangiogennych, przede wszystkim bfgf. Nie opublikowano natomiast danych dotyczących stęŝenia ANG w tej postaci ostrej białaczki. Dlatego teŝ celem naszych badań była ocena surowiczego stęŝenia ANG u pacjentów z OBL dorosłych, takŝe w odniesieniu do OBS. Wykazaliśmy, podobnie jak inni cytowani juŝ autorzy, Ŝe stęŝenie ANG było wyŝsze u pacjentów z OBS w stosunku do osób zdrowych. Stwierdziliśmy ponadto, Ŝe surowiczy poziom tej cytokiny jest podwyŝszony takŝe i u chorych na OBL, osiągając wartości porównywalne z OBS. Poza ujawnioną w całej badanej populacji korelacją z liczbą leukocytów nie wykazali-

8 70 K. KAPELKO-SŁOWIK i wsp. śmy związku pomiędzy ANG a podstawowymi parametrami klinicznymi i hematologicznymi pacjentów. Na uwagę jednak zasługuje wyŝszy poziom ANG u chorych na OBS wysokiego ryzyka w stosunku do podgrupy SR, co sugeruje konieczność dalszych badań nad istnieniem ewentualnej współzaleŝności pomiędzy surowiczym poziomem tej cytokiny angiogennej a innymi znanymi czynnikami ryzyka w ostrych białaczkach. Zbadaliśmy następnie znaczenie rokownicze surowiczego stęŝenia ANG co do uzyskania remisji całkowitej oraz co do całkowitej długości przeŝycia. Nie wykazaliśmy istotnych róŝnic w tym zakresie pomiędzy pacjentami, którzy uzyskali remisję i tymi, u których leczenie indukcyjne było nieskuteczne. Podobną obserwację poczynili Verstovsek i wsp. (16). Stwierdziliśmy natomiast, równieŝ zgodnie z doniesieniem tych autorów, Ŝe chorzy na OBS z wysokim surowiczym poziomem ANG wykazują dłuŝsze całkowite przeŝycie niŝ chorzy ze stęŝeniem ANG poniŝej mediany. Inaczej niŝ w cytowanej pracy, w naszym materiale róŝnica ta była niezamienna. Wydaje się prawdopodobne, Ŝe brak oczekiwanej istotności w zaobserwowanej róŝnicy moŝe wynikać z małej liczebności badanej grupy. MoŜe za tym przemawiać stwierdzona istotność róŝnicy pomiędzy krzywymi przeŝycia skonstruowanymi dla populacji obejmującej zarówno OBS jak i OBL. NaleŜy jednak zauwaŝyć, Ŝe badana przez nas grupa chorych na OBS (podobnie jak na OBL) obejmuje w większości pacjentów wysokiego ryzyka (21 spośród 29), u których wykazaliśmy wyŝsze niŝ u chorych SR surowicze stęŝenie ANG. Jest więc moŝliwe, Ŝe istniejące u naszych pacjentów czynniki ryzyka, np. wysoka leukocytoza, częściowo równowaŝą korzystne znaczenie rokownicze omawianej cytokiny. Zwraca tu teŝ uwagę, Ŝe Verstovek i wsp. (16) nie wykazali w analizowanej przez siebie populacji związku pomiędzy poziomem ANG a Ŝadnym z badanych parametrów klinicznych lub biologicznych, mających znaczenie rokownicze. Wreszcie autorzy ci analizowali pacjentów leczonych w latach , a więc według schematów mogących się nieco róŝnić od obowiązujących w Polsce w okresie rekrutacji do naszego badania, to jest w latach Nie wykazaliśmy natomiast wpływu surowiczego stęŝenia ANG ani na wyniki leczenia indukcyjnego, ani na całkowite przeŝycie chorych na OBL. Tu równieŝ naleŝy uwzględnić stosunkowo małą liczebność grupy badanej oraz przewagę pacjentów HR w stosunku do SR (odpowiednio 23 i 6 osób). Uzyskane przez nas wyniki naleŝy więc traktować jako wstępne, wymagające potwierdzenia na większej grupie chorych stratyfikowanych według czynników ryzyka. Podsumowując, wykazaliśmy, Ŝe surowiczy poziom ANG jest podwyŝszony w stosunku do zdrowej populacji nie tylko u chorych na OBS, ale teŝ u pacjentów z OBL. Określenie ewentualnego znaczenia rokowniczego tego zjawiska wymaga dalszych badań. Zaobserwowaliśmy teŝ, Ŝe w OBS stęŝenie ANG jest wyŝsze u chorych wysokiego w stosunku do standardowego ryzyka. Wskazuje to na celowość dalszych badań nad istnieniem ewentualnego związku pomiędzy produkcją omawianej cytokiny i jej wydzielaniem do krwi obwodowej, a niekorzystnymi czynnikami rokowniczymi w tej chorobie, jak równieŝ nad postulowaną przez innych autorów niezaleŝną wartością rokowniczą jej surowiczego poziomu.

9 Surowicze stęŝenie angiogeniny u pacjentów z OBL I OBS 71 PIŚMIENNICTWO 1. Valee BL, Riordan JF. Organogenesis and angiogenin. Cell Molecular Life Science 1997; 53: Shapiro R, Strydom DJ, Olsonb KA, Valee BL. Isolation of angiogenin from normal human plasma. Biochemistry 1987; 26: Shapiro R, Riordan JF, Valee BL. Characteristic ribonucleolytic acitivity of human angiogenin. Biochemistry 1986; 25: Karmeliet P, Jain RK. Angiogenesis in cancer in other diseases. Nature 2000; 407: Aguayo A, Kantarjian H, Mansouri T i wsp. Angiogenesis in acute and chronic leukemia and myelodysplastic syndromes. Blood 2000; 96: Glenjen N, Mosevoli KA, Bruserud Q. Serum levels of angiogenin, basic fibroblast growth factor and endostatin in patients receiving intensive chemotherapy for acute myelogenous leukemia. Int J Cancer 2002; 101: Brunner B, Gunsilius E, Schumacher P, Zwierzina H, Gasti G, Stauder R. Blood levels of angiogenin and vascular endothelial growth factor are elevated in myelodysplastic syndromes and in acute myeloid leukemia. Hematother Stem Cell Res 2002; 11: Gwang K, Kyun SS, Hwan KD i wsp. Clinical implications of angiogenic factors in patients with acute or chronic leukemia: Hepatocyte growth factor levels have prognostic impact, especially in patients with acute myeloid leukemia. Leuk Lymphoma 2005; 46: Albitar M. Angiogenesis in acute myeloid leukemia and myelodysplasic syndrome. Acta Haematol 2001; 106: Wołowiec D, Dybko J, Wróbel T i wsp. Circulating scd138 and some angiogenesis-involved cytokines help to anticipate the disease progression of early-stage B-cell chronic lymphocytic leukemia. Mediators Inflamm 2006; 3: Góra-Tybor J, Błoński JZ, Robak T. Circulating proangiogenic cytokines and angiogenesis inhibitor endostatin in untreated patients with chronic lymphocytic leukemia. Mediators Inflamm 2003; 12: Musolino C, Alonci A, Bellomo G i wsp. Levels of soluble angiogenin in chronic myeloid malignancies: clinical implications. Eur J Haematol 2004; 72: Rybak SM, Fett JW, Yao KZ, Vallee BL. Angiogenin mrna in human tumor and normal cells. Biochem and Biophys Res Com 1987; 147: Schimoyama S, Gansauge F, Gansauge S, Negri G, Oohara T, Beger HG. Increased angiogenin expression in pancreatic cancer is related to cancer aggressiveness. Cancer Research 1996; 56: Schimoyama S, Yamasaki K, Kawahara M, Kaminischi M. Increased serum angiogenin concentration in colorectal cancer is correlated with cancer progression. Clin Cancer Res 1999; 5: Verstovsek S, Kantarjian H, Aguayo A i wsp. Significance of angiogenin plasma concentrations in patients with acute myeloid leukemia and advanced myelodysplastic syndrome. Br J Haematol 2001; 114: Perez-Atayde AR, Sallan SE, Tedrow U i wsp. Spectrum of tumor angiogenesis in bone marrow of children with acute lymphoblastic leukemia. Am J Pathol 1997; 150: Praca wpłynęła do Redakcji r. i została zakwalifikowana do druku r. Adres do korespondencji Dr n. med. Katarzyna Kapelko-Słowik Katedra i Klinika Hematologii, Nowotworów Krwi i Transplantacji Szpiku AM ul. Pasteura Wrocław