SZKIC Z DZIEJÓW I KULTURY MIASTA

Transkrypt

1 SZKIC Z DZIEJÓW I KULTURY MIASTA LUBLIN GOTYCKI ( ) Wczesnośredniowieczny Lublin był od X w. (niektórzy historycy sądzą, że dopiero od XI, a nawet XII) siedzibą kasztelanów, dowodzących załogą, sądzących ludność i ściągających od okolicznych mieszkańców podatki. Nie znamy jednak ich imion. Zapiski kronikarskie o kasztelanach, a wraz z nimi imiona, zaczęły pojawiać się dopiero od roku Wraz z powagą kasztelańskiego urzędu przybył również pierwszy kościół parafialny; miało to nastąpić w X-XI w. Lokalna legenda wskazuje na kościół pw. św. Mikołaja na Czwartku, który miałby być najstarszą świątynią chrześcijańską w mieście, chociaż na opowieść o jego wiekowym pochodzeniu natrafiamy dopiero w XVIII w. Na sui generis starożytność kościoła pw. św. Mikołaja mogą wskazywać także jego wezwanie, charakterystyczne dla XI w. oraz wyniki prowadzonych na jego terenie prace archeologicznych. Do końca XIII w. Lublin był pogranicznym grodem, chroniącym ziemie pomiędzy Wieprzem i Wisłą przed najazdami ze Wschodu. Cały XIII wiek był dla niego okresem bardzo niespokojnym. Położony na rubieżach, miewał pod swoimi wałami rycerstwo ruskie, Litwinów, Tatarów i Jadźwingów. Świadectwem burzliwych dziejów grodu był do połowy XIX w. właśnie kościół farny pw. św. Michała, ufundowany przez Leszka Czarnego. Lubelska legenda o śnie władcy mówi, że sam archanioł Michał kazał mu zwyciężyć najeźdźców z Jaćwieży. Jeszcze na początku XIX w. miał znajdować się za ołtarzem pień dębu, pod którym książę spoczywał. Przez Rusinów gród miał być zajęty za panowania księcia Daniela Romanowicza, który, według informacji znajdujących się w zredagowanym w XV w. Roczniku Świętokrzyskim Nowym, wybudował na miejscowym zamku wieżę donżon, istniejący do dzisiaj. Niektórzy uczeni kwestionują jednak tę informację, a nawet informacje o zajęciu przez Daniela grodu. Budowniczym donżonu był według nich Bolesław Wstydliwy. Wojny i najazdy hamowały rozwój miasta; w okresach pokoju w drewnianym grodzie zaczęły powstawać pierw- Wzgórze Zamkowe, Staromiejskie i budowle poza murami na pocz. XIV i XV w. (wg Henryka Gawareckiego i Czesława Gawdzika) Alegoria Lublina, rysunek W. Barwickiego. W tle, za postaciami, Zamek i Brama Krakowska. Pocztów ka z 1915 r.

2 30 ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO LUBLINIE Prawa miejskie nadał Lublinowi Władysław Łokietek sze murowane budowle. Jeszcze sprowadzeni w 1260 r. dominikanie postawili tutaj jedynie drewniane budynki. Gdy 15 sierpnia 1317 roku książę Władysław Łokietek nadał Lublinowi oparty na prawie magdeburskim przywilej lokacyjny, stanowiło to potwierdzenie istniejącej sytuacji. Na wzgórzu staromiejskim istniało już osiedle o miejskim charakterze, liczące od kilkuset do dwóch, trzech tysięcy mieszkańców. Kilkanaście lat przed lokacją, w roku 1302, Lublin został wyzwolony spod panowania ruskiego i od tamtej pory aż do rozbiorów pozostawał w granicach Rzeczypospolitej. Obdarowany lokacją gród miał stanowić podobnie jak inne mniejsze ośrodki polskie oparcie dla Władysława Łokietka, gdy większe miasta, Pergaminowy plan fragmentu miasta z połowy XVII w., zbiory specjalne WBP W Imię Pana Amen. Aby z bie giem lat nie przemi nę ło i nie uległo za po mnie niu znaczenie tego dzieła, po nie waż pamięć ludzka jest zawod na, należy czyny dokonane po twier dzić za pomocą dokumentu pisanego i świadków. Kopia pierwszej strony dokumentu w języku ła ciń skim, nadającego Lublinowi prawo magdeburskie a zwłaszcza stołeczny Kraków, odmówiły władcy posłuszeństwa. Z nadaniem Lublinowi praw miejskich wiązało się ożywienie handlowe i osadnicze na pograniczu polsko-rusko-litewskim. W połowie wieku XIV w obrębie dzisiejszego Starego Miasta znajdowało się kilka okazałych, murowanych budowli, jak chociażby przebudowany klasztor Dominikanów. Także bogacący się mieszczanie zaczęli przenosić się do wysokich domów. Lublin przestał odczuwać bezpośrednie zagrożenie ze strony sąsiadów, jednak nadal pozostawał na pograniczu państwa. Kresowe położenie powodowało, że miasto stało się ważnym ośrodkiem obronności, a także miejscem, gdzie szukali schronienia okoliczni mieszkańcy, zagrożeni najazdami tatarskimi i litewskimi. Przeciwko takim najazdom organizowali stąd akcje Kazimierz Wielki i Ludwik Węgierski. Relacjonująca najazd z 1341 r. czternastowieczna zap iska kronikarska, uznawana niegdyś błędnie za fragment Kroniki Janka z Czarnkowa, pisze między innymi o Lublinie: Tatarzy zaś, powracając, usiłowali zdobyć zamek lubelski, który natenczas był tylko z drzewa zbudowany. Lecz mieszkańcy jego, broniąc się ile było możności, siłą zmusili ich do zaniechania oblężenia. Kazimierz Wielki, reformując system obronny kraju, nakazał budowę murów chroniących miasto przed kolejnymi najazdami. Sam Janko z Czarnkowa opisywał Lublin z końca

3 SZKIC Z DZIEJÓW I KULTURY MIASTA 31 Dukat Władysława Łokietka oraz pieczęć królewska z 1326 r. XIV wieku już jako miasto z potężnymi murami, wysokimi domami i wieżami, głębokimi fosami i innymi urządzeniami obronnymi. W XIV w. Lublin stał się głównym ośrodkiem wymiany handlowej między Polską i Litwą. Całkiem blisko, na Podlasiu, znajdowała się wówczas granica polsko-litewska. Z miasta na pograniczu Litwinów, jak pisano o Lublinie, niedaleko było do rusko-litewskiego Brześ cia. Tędy też prowadził szlak handlowy do Włodzimierza Wołyńskiego i dalej, w głąb Rusi. Coraz częściej przez Lublin przejeżdżali kupcy z miast pruskich, docierający aż do kolonii genueńskich nad Morzem Czarnym. Ożywione kontakty handlowe bogaciły miejscowych mieszczan i ożywiały ich gospodarczo- -polityczne ambicje. Okres prosperity miasto zawdzięczało opiece Władysława Jagiełły, który w ten sposób odwdzięczał się kochanym mieszczanom z Lublina za pośrednictwo w doprowadzeniu do małżeństwa z Jadwigą i do objęcia tronu w polsko- -litewskim państwie. Bowiem lubelscy kupcy, razem z miejscowym starostą, Król Władysław Jagiełło na koniu. Fresk z Kaplicy Trójcy Świętej na Zamku w Lublinie Włodkiem z Charbinowic, stali na czele poselstw wysyłanych z Polski do Budy na Węgrzech i do Wołkowyska na Litwie. Już w 1383 r. kupcy lubelscy otrzymali przywilej otwierający przed nimi cały litewski rynek zbytu, a w 1392 r. miasto dostało prawo składu oraz przywilej na szesnastodniowe jarmarki na Zielone Świątki. W krótkim czasie Lublin stał się głównym ośrodkiem wymiany handlowej z Litwą, a prowadzący tędy szlak handlowy połączył dwie stolice polsko-litewskiego państwa, Kraków Sen Leszka Czarnego, z serii pocztówek Władysława Barwickiego, 1915

4 32 ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO LUBLINIE Plan miasta; odtworzenie sytuacji z XVI-XVIII w. (wg Henryka Gawareckiego i Czesława Gawdzika) i Wilno. Główną rolę zaczęli odgrywać kupcy, którzy podporządkowali sobie większość instytucji miejskich i uzależnili miejscowe rzemiosło: rzeźników, piekarzy i szewców, krawców, rymarzy, płócienników i innych. Symbolem zamożności i niezależności miasta stały się liczne budowle, a przede wszystkim murowany ratusz w Rynku i kościół farny pw. św. Michała. Od I poł. XV w. Lublin był się też ważnym ośrodkiem kultury, chociaż z pewnością nie dorównywał pod tym względem Krakowowi. W latach 20. XV w. przy kościele pw. św. Michała powstała pierwsza szkoła parafialna. Coraz też częściej lublinianie wyruszali na studia do Akademii Krakowskiej. Miasto wychodziło już poza obręb murów miejskich. Świadczy o tym klasztor Brygidek wraz z kościołem pw. Matki Boskiej Zwycięskiej, rozbudowany do rozmiarów okazałego kompleksu, ufundowanego przez króla Jagiełłę na cześć zwycięstwa pod Grunwaldem, oraz fundacje mieszczańskie: kościół pw. św. Ducha, wraz ze szpitalem dla ubogich, a także bernardyński zespół klasztorny usytuowany extra muros, przy trakcie handlowym prowadzącym do Krakowa. W 1447 r. miasto zniszczył do szczętu pożar. Kazimierz Jagiellończyk, chcąc dopomóc zasłużonym dla dynastii mieszczanom, nie tylko zwolnił ich z wielu podatków, ale w 1448 r., dla ożywienia handlu w mieście, ustanowił trzy dodatkowe jarmarki: szesnastodniowy na święto Matki Boskiej Gromnicznej (2 lutego), ośmiodniowy na Wniebowzięcie NMP (15 sierpnia), oraz ośmiodniowy na święto Szymona i Judy (28 października). Dzięki temu Lublin stał się centrum wymiany handlowej i pośrednikiem pomiędzy Lwowem i Śląskiem. Kupcy lubelscy docierali do Wrocławia i Norymbergii, a na wschodzie bywali aż w czarnomorskiej Kaffie. Nasi handlujący przodkowie mogli zawsze cieszyć się w swoich podróżach szczególną opieką królewską. Dzięki uprzywilejowanej pozycji, Lublin zaczął dorównywać największym ośrodkom na ziemiach polskich jak Kraków, nawet Gdańsk. Skutecznie konkurował ze Lwowem; wielu tureckich i wołoskich kupców właśnie stąd udawało się w podróże na Zachód Europy. Tędy, w głąb kraju, docierali kupcy ruscy, a po zdobyciu Kaffy przez Turków, gdy Litwa i Moskwa stały się atrakcyjnymi rynkami, miasto w jeszcze większym stopniu wykorzystywało na Wschodzie swoją uprzywilejowaną pozycję. Wielkie, od połowy XV w. ożywienie handlowe powodowało, że osiedlali się tu obcy kupcy i rzemieślnicy Ormianie, Rusini i Tatarzy. Podróż kupców z Lublina do Gdańska, rysunek D. Chodowieckiego, 1773

5 SZKIC Z DZIEJÓW I KULTURY MIASTA 33 Nobilitacja plebejów w konstytucji z 1616 r. W 1475 r. osiadł w Lublinie rabin Jakub z Trydentu, rozpoczynając w ten sposób bogatą historię lubelskiej, rozwijającej się na Podzamczu gminy żydowskiej. Pod koniec XV i na początku XVI w. spotykano tu już wielu zamożnych Żydów, jak chociażby doktora medycyny, Ezechiela czy bankiera i dzierżawcę ceł, Joska. Już w pierwszej połowie XVI w. istniała w Lublinie zamożna i znacząca na ziemiach polskich społeczność żydowska, posiadająca synagogę (Maharszal-szul) oraz jesziwę rabinacką uczelnię. Grunty pod te budowle ofiarował kahałowi dr Izaak Maj, jeden ze znamienitszych mieszkańców żydowskiego Podzamcza. Kazimierz Jagiellończyk podniósł miasto do rangi stolicy odrębnego województwa W XVI w. istniała w mieście dobrze zorganizowana społeczność prawosławnych Rusinów, którzy w okolicach Czwartku posiadali drewnianą cer- Trasa handlowa, dzięki której Lublin stał się zamożnym miastem. W roku 1474 wojwództwo lubelskie zostało wydzielone z krakowskiego

6 34 ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO LUBLINIE Fragment Kroniki Jana Długosza kiew. Świadectwem tej obecności są informacje w dokumentach miejskich z tego okresu, o sporach majątkowych między cerkwią, proboszczem kościoła pw. św. Mikołaja oraz zamieszkałymi w sąsiedztwie Żydami. Bliżej niezlokalizowana cerkiew pod wezwaniem św. Spasa znajdowała się już w końcu XIV wieku być może w obrębie osad miejskich Lublina, a przynajmniej w pobliżu miasta. Nie jest do końca jasne, czy idzie tu o znaną później cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego, czy o inną świątynię. Tak czy inaczej, symbolami wieloreligijności oraz wielokulturowości Lublina stały się: kaplica zamkowa, łącząca gotycką architekturę z bizantyjskim wystrojem wnętrza, prawosławna cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego przy ul. Ruskiej i nieistniejąca już synagoga Maharszal-szul wszystkie położone w bliskim sąsiedztwie. W przypadku kaplicy trzeba również pamiętać, że bizantyjsko-ruskie freski zdobiące tzw. łacińską świątynię gotycką pojawiły się z inicjatywy Władysława Jagiełły w głównych kościołach Królestwa Polskiego, z archikatedrą gnieźnieńską i katedrą wawelską na czele, dając wyraz dążeniom władcy do pojednania kultur i wspólnot kościelnych. Fortuny mieszczan lubelskich, takich jak Jana Gembali, który pieniądze pożyczał samemu Kazimierzowi Jagiellończykowi, czy Macieja Szklarza, kupca, rzemieślnika i zarazem właściciela Ponikwody, szły w parze z ich ambicjami. Mieszczańskich synów na naukę wysyłano już nie tylko do Krakowa, ale i uniwersytetów zagranicznych. W mieście, a dokładniej na Zamku, rezydowali często Jagiellonowie. Tu przebywała grupa jeńców krzyżackich po bitwie pod Grunwaldem, tu odbywały się zjazdy litewsko-polskie. Na Zamku wreszcie w 1421 r. Władysław Jagiełło wraz z księciem Witoldem przyjmowali posłów husyckich z Czech, ofiarowujących królowi koronę. Przez krótki czas w Lublinie przebywał kronikarz, Jan Długosz, który pracował tu nad swoimi dziełami i opiekował się synami Kazimierza Jagiellończyka. Rosnące znaczenie miasta sprawiło, że w 1474 r. Kazimierz Jagiellończyk podniósł je do rangi stolicy odrębnego województwa lubelskiego. Ów awans Lublin zawdzięczał także swojemu pierwszemu wojewodzie, Dobiesławowi Kmicie, uczestnikowi bitwy pod Warną, bliskiemu współpracownikowi króla. Lublin stawał się jednym z najbogatszych miast Korony. Tu na początku XVI w. pojawiły się pierwsze urządzenia, będące ówczesnymi inwestycjami o charakterze przemysłowym. Nad Bystrzycą stanął wówczas blech (a. blich miejsce, gdzie bieli się tkaniny) i szlifiernia, zaś od 1506 r. do miasta popłynęła woda z prowadzonego aż z Wrotkowa wodociągu. W 1538 r. Jan Faifer na stawie zamkowym wybudował papiernię. W mieście uprawiano 58 rodzajów rzemiosł, funkcjonowały trzy młyny oraz pracowało dziewięciu piwowarów. Na jarmarkach spotykali się kupcy z całej Europy. Z Zachodu: Francuzi, Anglicy, Niemcy i Włosi; Węgrzy i Grecy z Południa; ze Wschodu: Rusini, Ormianie, Tatarzy, Turcy i Arabowie. Można tu było kupić i sprzedać wiele towarów europejskich i azjatyckich. Dzięki międzynarodowemu handlowi bogacili się lubelscy patrycjusze Konopnicowie, Lemkowie, Mayerowie, Reklowscy czy Lubomelscy. Chętnie osiedlali się tutaj przybysze z Zachodu Niemcy, Włosi, Francuzi czy Szkoci, wchodzący w koligacje z lubelskimi rodami. O wielojęzycznym i wielokulturowym charakterze szesnastowiecznego Lublina świadczą chociażby łacińskie i niemieckie napisy na malowidłach, które przetrwały w dawnej winiarni, w kamienicy Lubomelskich nr 8 przy Rynku.

7 SZKIC Z DZIEJÓW I KULTURY MIASTA 35 Dzięki handlowi miasto stawało się atrakcyjniejsze dla okolicznej szlachty. Szczególnie liczny napływ rodzin szlacheckich miał miejsce po otwarciu Trybunału Koronnego w 1578 r., chociaż już i wcześniej wielu, doceniając znaczenie polityczne miasta, osiedlało się tu na okres dłuższy lub krótszy. W XVI w. kilkakrotnie odbywały się tu sejmy i zjazdy. Corocznie w grudniu szlacheccy posłowie zjeżdżali się na lokalne sejmiki. Najbardziej pamiętnym sejmem był ten z 1569 r., który trwał z przerwami blisko pół roku od stycznia do lipca, a zakończył się podpisaniem unii polsko-litewskiej, tworzącej federacyjną Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Przy okazji sejmu mieszkańcy Lublina oraz przybyli do miasta goście mieli okazję być świadkami jeszcze jednego doniosłego wydarzenia. Albrecht II Fryderyk Hohenzollern, władca Prus Książęcych, złożył przed królem Zygmuntem Augustem hołd lenny, podobnie jak kilkadziesiąt lat wcześniej w Krakowie uczynił to przed Zygmuntem Starym ostatni wielki mistrz krzyżacki, Albrecht I Hohenzollern. Lubelski hołd pruski doczekał się uwiecznienia w literaturze. Opisał go w utworze Proporzec Jan Kochanowski, który był świadkiem tego wydarzenia. ZŁOTY WIEK MIASTA Pożar Lublina z 1575 r. był swoistą cezurą pomiędzy gotykiem a dojrzałym renesansem i początkiem baroku, ale idee renesansowe w życiu miasta pojawiły się już dużo wcześniej. Dzięki handlowej pozycji w Koronie miasto przyciągało nie tylko ludzi interesu. Jarmarki lubelskie były także wydarzeniami o charakterze kulturalno-towarzyskim. Atmosferę Lublina z II połowy XVI w. opisywali poeci, wśród nich Sebastian Klonowic, zwany Acernusem, który godność burmistrza lubelskiego łączył z zamiłowaniem do poezji. Autor Flisa i Worka Judaszów był także autorem jednego z pierwszych podręczników historii w Polsce, dzieła Królów i książąt polskich (...) zawarcie i opis nowo uczyniony. Klonowic też opisał pożar miasta z 1575 r. Od pierwszej poł. XVI w. Lublin stał się ważnym ośrodkiem myśli protestanckiej. Jeszcze przed wystąpieniem Marcina Lutra podobne jak on idee głosił tu na początku XVI w. Biernat Konstytucja z 1616 r., fragment poświęcony szlachcie, co zgołocieli z Lublina. Jednak głęboka fala reformacji przeszła przez miasto dopiero w połowie XVI w. Od 1562 r. istniał tu liczny zbór kalwiński, do którego garnęli się zamożni mieszczanie lubelscy i okoliczna szlachta. Wkrótce pojawili się też radykalni arianie, a wśród nich minister zboru, Marcin Czechowic. Jego aktywność jako ideologa radykalnego arianizmu rychło uczyniła z Lublina stolicę tego wyznania. Miasto stało się tak dużym ośrodkiem protestantyzmu polskiego, że już w 1582 r. sprowadzono tutaj jezuitów, którzy mieli dbać o to, by mieszkańcy Lublina nie ulegli reformacyjnym pokusom. W latach odbyło się kilka publicznych dysput pomiędzy jezuitami, kalwinami i arianami. Jeszcze pod koniec XVI w. przy zborze ariańskim skupiły się znane rody szlachty lubelskiej, które na potrzeby kultu odstępowały coraz to powstające w mieście dwory. Wśród nich spotykamy Orzechowskich, Lasotów, Otwinowskich, Lubienieckich czy Sutowych, związanych z obecnością protestantów w Lublinie. Gdy w 1564 r. Erazm Otwinowski sprofanował monstrancję i za ten postępek stanął przed sądem, jego skutecznym obrońcą był inny słynny różnowierca, ojciec literatury polskiej Mikołaj Rej. Winowajcę skazano jedynie na zapłacenie grzywny za zniszczoną monstrancję, zaś zemstę za bluźnierczy czyn pozostawiono Bogu. Odpowiedzią na idee protestanckie stał się rozwój szkolnictwa katolickiego, wśród którego prym wiodło założone w 1596 r. kolegium jezuickie. Jego szybki rozwój w pierwszej poł. XVII w. świadczył o skuteczności jezuickich metod nauczania oraz postępach rekatolicyzacji. W 1609 r. kolegium odwiedził sam Zygmunt III Waza, znany ze swojego wrogiego stosunku do protestantów. Szkoła słynęła z połączenia gorliwej religijności z przepychem urządzanych widowisk religijnych; jej studenci walnie przyczynili się do zwalczania na terenie

8 36 ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO LUBLINIE Sebastian Klonowic (Acernus) oraz Mi ko łaj Rej z Nagłowic, czołowi pisarze polskiego renesansu Lublina wpływów protestanckich. Na wysokim poziomie prowadzona była też dawna szkoła parafialna. Początek XVII w. to okres dyskryminacji lubelskich protestantów. Oprócz walki propagandowej stosowano też, niestety, nacisk fizyczny. Protestantów nie przyjmowano do cechów, przeciwna im była rada miejska, a tłum posuwał się do tumultów i antyprotestanckich rozruchów. W efekcie lubelski epizod reformacyjny zakończył się w 1633 r., gdy podczas tumultu zniszczono zbór. Kończył się także czas względnej wobec innowierców tolerancji. Wśród lubelskich protestantów nie brakowało cudzoziemców, którzy osiedlali się w Lublinie na stałe. Do zboru kalwińskiego, który na początku XVII w. mieścił się przy dzisiejszej ulicy Kowalskiej, należeli między innymi Szkoci i Niemcy, dla których Polska, w porównaniu z państwami targanymi konfliktami religijnymi, wydawała się być oazą spokoju. W XVII w. obywatelstwo miejskie w Lublinie przyjęło trzydziestu dziewięciu Szkotów i dziewięćdziesięciu ośmiu Niemców; poza nimi przebywała tu również spora grupa Szkotów nieposiadających takiego obywatelstwa. Niektórzy z przybyszów zrobili znaczne kariery. Do najbardziej znanych należał Das Neue Testament, ka li gra fia z Biblii Marcina Lutra Jan Authenlect (Autinlect), pochodzący z Deidodany w Szkocji. Przez pewien czas był wójtem lubelskim, zaś w latach 1661 oraz 1664 piastował urząd burmistrza. W mieście funkcjonowało odrębne Bractwo Szkockie, posiadające szeroką autonomię oraz własne sądy i kancelarię. Jego członkowie spotykali się w jednej z kamienic przy ul. Dominikańskiej. Także miejscowi Niemcy posiadali swoich przedstawicieli we władzach miasta. Burmistrzami byli: Jan Szulc, Dawid Lauerman i Jan Ekier. Inni zasiadali w ławie miejskiej. Była to społeczność o dużym, przede wszystkim ekonomicznym, znaczeniu. Przeważali w niej kupcy i rzemieślnicy. W pierwszej poł. XVII w. miasto przeżywało rozkwit gospodarczy i polityczny. Po odbudowie i przebudowie, po pożarze z 1575 r., kamienice, kościoły, coraz liczniejsze rezydencje szlacheckie i magnackie zyskały nowy wygląd. Rangę Lublina podkreślały też liczne fundacje klasztorne: obok wspomnianych jezuitów, karmelitów bosych, miały tu swoją siedzibę dwa domy karmelitanek bosych (taka sytuacja miała miejsce tylko w Lublinie), franciszkanów konwentualnych, bernardynek oraz augustianów. Osadnictwu uprzywilejowanych sprzyjała pozycja polityczna miasta. Funkcjonujący tu od 1578 r. Trybunał Koronny dla Małopolski gromadził każdego roku rzeszę szlachty i ożywiał handlowo-rzemieślnicze życie. Napływał zewsząd tłum, dla nieustannego ruchu i zabawy, najliczniej magnaci i co możniejsi panowie. Szlachta już na kilka niedziel przed terminem oblegała Lublin rodzimym obyczajem. Jedni z konieczności dla sprawy przyjeżdżali, inni dla zabawy. Miasto stało siaę jedną z dwóch, obok Piotrkowa Trybunalskiego, stolic sądowych Korony. Tu odbywały się procesy apelacyjne dla sądów niższej instancji z terenu Małopolski, łącznie z województwami: ruskim, podolskim i bełskim. Wyroki sądowe Trybunału miały moc ostateczną. Po roku 1589 lubelski Trybunał rozszerzył swoje kompetencje na Ukrainę; przystąpiła do niego szlachta z województw: wołyńskiego, bracławskiego i kijowskiego. Sędziowie mieli sądzić sprawiedliwie z regestru po województwiech jako wotują nie odstrzelając

9 SZKIC Z DZIEJÓW I KULTURY MIASTA 37 się od prawa pospolitego, jakiego która ziemia używa, Boga i sprawiedliwość jego świętą przed oczyma mając. Jednak różnie z tą sprawiedliwością bywało, zwłaszcza od II połowy XVII w. Odbiciem sporów sądowych przed trybunalskimi deputatami jest znana legenda o Czarciej Łapie, mówiąca wobec braku obiektywizmu sędziów o potrzebie korzystania z sądu czartowskiego. Niemniej Trybunał uczynił z miasta główny ośrodek południowo- -wschodnich terenów Rzeczypospolitej. Lublin ożywił się nie tylko gospodarczo i politycznie, ale i towarzysko. Wydawano wystawne obiady, bale, organizowano huczne wesela szlacheckie i magnackie. Wielu możnych za honor poczytywało sobie posiadać w Lublinie własne rezydencje, które stawały się ośrodkami życia towarzyskiego i kulturalnego. Przy okazji sesji Trybunału czy zjazdów na sejmiki, które już w pierwszej poł. XVII w. przeniosły się z Zamku do dominikańskiego kościoła pw. św. Stanisława, organizowane były spektakle teatralne w szkolnym teatrze jezuickim. Przybywały do Trybunału osoby z pierwszych kart historii i kultury Polski: Szymon Szymonowic, Hieronim Morsztyn, Wacław Potocki, Wespazjan Kochowski czy Jan Chryzostom Pasek. Osiedlająca się szlachta i magnateria tworzyły na przedmieściach Lublina jurydyki. Wyłączone spod prawa miejskiego, stanowiły dla miasta nie lada problem. Prowadzono w ich obrębie ożywioną działalność gospodarczą, uszczuplając tym samym dochody miasta. Nieraz, zagrożeni szlachecką konkurencją, lubelscy mieszczanie zanosili na nie skargi, nawet do samego dworu królewskiego. Jeszcze w XVI w., wraz z Krakowem, Lwowem i Poznaniem, wysyłali oni deputatów na sejmy, by walczyć o swoje prawa. Na niewiele się to zdało. Obok mieszczańskiego Lublina coraz większą rolę odgrywał Lublin szlachecki. Na Podzamczu przeżywała rozkwit społecznośc żydowska. W 1570 r. doliczono się tam 117 domów, w tym 69 żydowskich. Centrum stanowiły ulice Szeroka (d. Żydowska) i Jateczna. Tu znajdowała się renesansowo-barokowa Wielka Synagoga (Maharszal-szul), tu funkcjonowała słynna na całą Europę jesziwa, założona przez rabina Salomona Zygmunt III Waza był znany z niechętnego stosunku nie tylko do ewangelików, ale wszystkich innowierców Lurię, wybitnego talmudystę. W 1580 r. w Lublinie powstał żydowski Sejm Czterech Ziem (Waad Arba Aracot), główne przedstawicielstwo polityczne, gospodarcze i religijne Żydów z terenu Rzeczypospolitej, zaś od 1623 r. z terenu Korony. Dzięki tym instytucjom Lublin stał się jednym z ważniejszych ośrodków żydowskich w Rzeczypospolitej, a można rzec, że i w Europie. Tu miała być wydrukowana w XVII w. pierwsza znacząca i najpopularniejsza książka w języku jidysz, Cene urene, komentarz do Pięcioksięgu, przeznaczony dla kobiet. Wraz z rozwojem kultury rosło znaczenie gospodarcze dzielnicy. Podobnie Plan sytuacyjny części miasta, z widocznym w centrum Zamkiem, 1825

10 38 ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO LUBLINIE Narady senatu podczas unii lubelskiej. Rycina z dzieła kanonika warmińskiego Tomasza Tretera, Theatrum..., 1588 jak w chrześcijańskich dzielnicach, zawiązywały się tu żydowskie cechy i bractwa religijne. Ich siedzibami były powstające w XVII w. synagogi Hirsza Doktorowicza, nadwornego faktora króla Władysława IV czy Saula Wahla, legendarnego, jednodniowego króla Polski. Ten bogaty bankier i dostawca dóbr na dwór królewski Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy, w świetle żydowskiej legendy miał być wybrany przez szlachtę i magnaterię na króla Polski, gdy skłóceni ze sobą panowie nie mogli ustalić wspólnej kandydatury nowego monarchy. Saul Wahl (jego nazwisko znaczy właśnie: wybór) na tronie pozostawał zaledwie jeden dzień, bowiem szlachta zdążyła wreszcie wybrać chrześcijańskiego władcę. Szybko też społeczność żydowska zaczęła być postrzegana przez chrześcijańską jako konkurencja, co niejednokrotnie prowadziło do konfliktów, choć równie częste były ożywione kontakty finansowe i handlowe. Na przełomie XVI i XVII w. rozkwit przeżywała też społeczność Rusinów. W 1588 r. grupa prawosławnych mieszczan założyła bractwo cerkiewne, prowadzące przy swojej świątyni szkołę oraz przytułek dla ubogich. Także wyznawcy prawosławia mieli protektorów wywodzących się z pierwszych rodów Rzeczypospolitej. Wśród członków lubelskiego bractwa cerkiewnego można też było spotkać członków pochodzących z Rusi rodów Ostrogskich, Sanguszków i Czartoryskich. Mimo że prawosławie w Rzeczypospolitej, zwłaszcza po unii brzeskiej, było wyznaniem ledwie tolerowanym, miejscowi wyznawcy odbudowali po pożarze swoją cerkiew. W 1633 r. przy dzisiejszej ulicy Ruskiej stanęła murowana świątynia pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego. Wyświęcił ją metropolita kijowski Piotr Mohyła, zaś król Władysław IV objął nad nią bezpośrednią opiekę. Szybko też rozpoczęły się spory pomiędzy prawosławnymi a unitami, o władanie cerkwią, które ciągnęły się aż do końca XVII w. Od początku wieku XVII, wraz z narastaniem konfliktów religijnych i gospodarczych, Lublin został uwikłany w problemy polityczne dotyczące całego kraju. Zachwiały one znaczącą pozycją miasta. Już w 1606 r., podczas rokoszu Mikołaja Zebrzydowskiego, mieszczanie lubelscy odczuli na swojej skórze (i kieszeni) skutki szlacheckiego wzburzenia. Do nieszczęść związanych z sytuacją polityczną dołączyło tzw. morowe powietrze, czyli epidemie. W roku 1630 epidemia dżumy zabrała, według ówczesnych źródeł, pięć tysięcy ofiar, czyli ponad połowę mieszkańców, jeżeli przyjąć, że na samym początku XVII w. w Lublinie mieszkało około ośmiu do dziesięciu tysięcy mieszkańców. Nawet jeżeli te dane są przesadzone, to świadczą o wielkich, spowodowanych przez zarazę, spustoszeniach. W pierwszej połowie XVII w. zaczął się schyłek słynnych jarmarków lubelskich. Część z nich nie dochodziła do skutku; lubelscy kupcy napotkali na ostrą konkurencję Krakowa, Poznania, a przede wszystkim Jarosławia, do którego zaczęli odpływać najzamożniejsi kupcy krajowi i zagraniczni. Handel ograniczał się coraz częściej do lokalnego rynku, choć jeszcze do połowy XVII w. miasto oglądało w swych murach obcych i rodzimych przybyszów. W tym okresie jarmarki lubelskie opisywano jeszcze w Kolonii i Amsterdamie, sławiąc ich bogactwo. Zamożniejsi mieszczanie i szlachta nadal zapraszali też artystów upiększających miasto, wznoszących okazałe rezydencje i kościoły.

11 SZKIC Z DZIEJÓW I KULTURY MIASTA 39 Wśród architektów przebudowujących i rozbudowujących Lublin znaleźli się wybitni Włosi, jak chociażby Jakub Tremanzela czy Jan Maria Benardonne z Como, będący zakonnym architektem jezuitów lubelskich. Przeszczepiali oni na grunt lubelski wzorce renesansu włoskiego, przetworzyli go i przenieśli dalej, na obszar całej Rzeczypospolitej. Włoscy muratorzy na początku XVII w. stanowili większość członków cechu murarskiego. Obok materialnej, Lublin na przełomie XVI i XVII w. słynął z wysokiego poziomu kultury duchowej. Miasto upodobali sobie najwybitniejsi poeci renesansu polskiego. Bywał tu w interesach Mikołaj Rej. Jan Kochanowski do Lublina przybywał w sprawach osobistych oraz jako dworzanin króla Zygmunta Augusta, załatwiający w Trybunale Koronnym sprawy deputackie. Do Trybunału przybywali więc wybitni pisarze, związani z dworem królewskim historyk i kronikarz Marcin Kromer czy autor Dworzanina polskiego, Łukasz Górnicki. Lubelskie powietrze musiało być nasycone poezją, skoro piórem parał się sam burmistrz Sebastian Klonowic. Potwierdzenie unii polsko-litewskiej, dokument ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej Oprócz poetów i pisarzy w mieście żyło wielu wybitnych uczonych, niejednokrotnie absolwentów zagranicznych uniwersytetów. Stąd wyszedł dwukrotny rektor uniwersytetu w Bazylei, Marcin Chmielnicki. Absolwenta Akademii Granice Rzeczypospolitej po zawarciu unii z Litwą

12 40 ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO LUBLINIE Lustracja Żydów lubelskich w 1550 r., kopia dokumentu zamieszczonego w Encyklopedii staropolskiej Z. Glogera w Padwie, wybitnego profesora medycyny, Jana Chrzciciela Montana, zamieszkującego Lublin, uwiecznił w swych Fraszkach Kochanowski. Specjalista od wstydliwych, dokuczliwych w XVI i XVII w. chorób, Wojciech Oczko, doczekał się stanowiska nadwornego medyka królów: Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy. Pod koniec życia wrócił do Lublina, gdzie zmarł w roku Wielki Tydzień z 1746 r., wydanie pierwsze tytułu, po cho dzą ce z lubelskiej drukarni jezuitów. Zbiory WBP im. H. Łopacińskiego Okładka pierwszego wydania Cene urene, adresowanego dla kobiet komentarza do Pięcioksięgu Dzięki ożywionym stosunkom handlowym rosły ambicje kulturalne i naukowe zamożnego mieszczaństwa. Synowie rodów lubelskich jeździli na obce uniwersytety oraz studiowali w rodzimej Akademii Krakowskiej. Prowadząc rozległe interesy lublinianie poznawali Europę i łączyli się z nią różnymi więzami. W samym mieście spotykało się licznych przedstawicieli ówczesnej inteligencji: bakałarzy, palestrę, doktorów filozofii i sztuk wyzwolonych. Skoro nie brakowało inteligencji, nie brakowało także księgarzy. Znajdowano chętną do zakupu ksiąg klientelę, jednak pierwsze druki rodzime pojawiły się dopiero w 1630 r., w oficynie Pawła Konrada. Jego wydawnictwo funkcjonowało do roku 1670, prowadzone po jego śmierci przez żonę Annę i jej drugiego męża, Jana Wieczorkowicza. Łącznie opublikowano w oficynie ponad sto tytułów dzieł polskich i łacińskich. Życiu kulturalnemu chrześcijan dorównywało życie umysłowe lubelskich Żydów. Jesziwa przyciągała najwybitniejszych talmudystów z całej Europy. Nie brakowało inteligencji żydowskiej, by wspomnieć chociażby rabinów Szaloma Szachnę czy Salomona Lurię, rektora jesziwy i zarazem lekarza, doktora medycyny Mojżesza Montalto. Uczeni żydowscy, jak Jakub z Bełżyc, niejednokrotnie stawali do dyskusji z arianami lubelskimi, podobnie jak to

13 SZKIC Z DZIEJÓW I KULTURY MIASTA 41 Wielki Tydzień, strona 3, Wstęp. Egzemplarz z WBP im. H. Łopacińskiego czynili katolicy. Nic więc dziwnego, że w krótkim czasie Lublin zyskał sobie miano Jerozolimy Królestwa Polskiego. Sława miasta zaczęła szybko blednąć, gdy Rzeczpospolita w połowie XVII w. stanęła w ogniu krwawych i wyniszczających wojen. Z całą siłą uderzyły one także w Lublin. LUBLIN W DOBIE KRYZYSÓW, WOJEN I UPADKU RZECZYPOSPOLITEJ Panika ogarnęła miasto po klęskach zadanych wojskom Rzeczypospolitej w 1648 r. przez Kozaków pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Na wieść o porażkach pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i Piławcami, wielu obcych kupców natychmiast opuściło Lublin, obawiając się szybkiego podejścia wroga pod miasto. Strach potęgował widok źle opatrzonych umocnień i murów, których stan nie zapewniał skutecznego oporu. Jedni uciekali, odważniejsi decydowali się na przygotowania do obrny. Wyburzano stragany i kramy, remontowano umocnienia. Zasoby finansowe miasta topniały na skutek przemarszów wojsk, na razie własnych, ale także dokuczliwych. Żałobą okryło się żydowskie Podzamcze na wieść o mordach i pogromach dokonanych na niedalekiej Ukrainie, z której wraz z hiobowymi wiadomościami napływali masowo uciekinierzy. Przywlekli ze sobą epidemię, która dziesiątkowała ludność. Jan Kochanowski, sekretarz Firlejów oraz dworzanin króla Zygmunta Augusta Powstrzymanie pod pobliskim Zamościem Kozaków i Tatarów, których zwycięstwa zatrważały od wielu miesięcy, uznano za cudowne. Nadzieją dla miasta stał się pobyt w jego murach nowego króla, Jana Kazimierza mimo że utrzymywanie licznych wojsk mocno nadwyrężyło uszczuplony już budżet miasta. W owym czasie jednak pobyty Króla Jegomości ożywiały jeszcze miejscowe życie gospodarcze i kulturalne, chociaż okoliczne wsie mocno odczuły skutki koncentracji królewskich wojsk. Szybko też przed nieopłacanym żołnierzem musieli bronić się lubelscy mieszczanie. Po okresach cyklicznie wybuchającej paniki na Lublin spadły prawdziwe klęski. Już w 1655 r. pod murami stanęła potężna armia kozacko-moskiewska, pod wodzą Daniela Wyhowskiego. Nie było miasto twierdzą, nic więc dziwnego, że mieszczanie woleli stracić swoje majątki niż ginąć w beznadziejnej obronie. Lublinianie skapitulowali i złożyli przysięgę na wierność carowi, Aleksemu Michajłowiczowi. Zapłacili wysoki okup, pozbywając się gotówki z domów, a z kościołów co cenniejszych precjozów. Na łup najeźdźców wydane też zostały przedmieścia i jurydyki. Podobny los spotkał przedmiejskie klasztory. Okrutny los spotkał Żydów z Podzamcza. Dzielnica żydowska legła w gruzach, a jej mieszkańcy zostali wymordowani. Dla pamięci o tej masakrze

14 42 ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO LUBLINIE Ówczesny portret tzw. typowego arianina Okładka wydanego w 1578 r. dzieła Cieplice, poświęconego leczeniu balneologicznemu, autorstwa Woj cie cha Oczki ( ), pocho dzącego z podlubelskiej wsi Łucka nadwornego lekarza Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy; autor pracy o kile (Przymiot), będących pierwszymi publikacjami medycznych w języku polskim; podał pierwszą polską terminologię medyczną. Zmarł w Lublinie, jest pochowany w kościele Bernardynów raz do roku, aż do czasów II wojny, odprawiano w lubelskich synagogach specjalne nabożeństwo żałobne. Nim miasto otrząsnęło się z jednej klęski, spotkała je następna wkroczenie doń w 1656 r. Szwedów, którzy złupili mieszczan z mizernych już oszczędności. Litewskie wojska hetmana Sapiehy, chociaż przybywające jako wyzwoliciele, też nie zachowywały się zbyt szlachetnie. Im także trzeba było płacić, a potem znów w roku 1657 Węgrom i Szwedom. W okresie potopu Lublin na krótko stanowił poniekąd stolicę kraju. Wobec okupacji Warszawy, w sierpniu i wrześniu 1656 r., rezydował tu wraz z dworem król Jan Kazimierz. Miasto pełne było nie tylko wojska, ale także pierwszych dostojników Rzeczypospolitej, na czele z Jerzym Lubomirskim i Stefanem Czarnieckim. Wieloletnie wojny odcisnęły swoje piętno na wyglądzie miasta i kondycji jego mieszkańców. Zniszczone kompletnie przedmieścia i puste kasy kupców oto skutek tragicznych lat Dzięki rozumnej polityce Jana Kazimierza miasto odzyskało jednak dość siły, by odbudować się, a nawet nieco ożywić handel, chociaż dawną świetność i zamożność lublinianie mogli tylko wspominać. Z mieszczańskiego, żyjącego z handlu i rzemiosła, posiadającego rozległe zagraniczne kontakty handlowe, miasto przeobraziło się w ośrodek szlachecko-kościelny, ożywający dzięki sesjom Trybunału Koronnego, obradom sejmikowym lub sądowym. W latach 70. i 80. XVII w. wraz z odbudową miasta następowało powolne ożywienie handlu. Znów zaczęli przybywać tu kupcy, choć już nie tak licznie jak dawniej. Miejsce zagranicznego i rodzimego kupiectwa coraz częściej zaczęli zajmować odbudowujący swoją gminę na Podzamczu Żydzi. Zaczęły się też skargi chrześcijańskich mieszczan, wnoszone na dwór królewski przeciwko ich działalności i konkurencji. Już w I poł. XVIII w. lubelscy Żydzi posiadali w mieście wiele sklepów. Na ulicach kłębił się tłum lichwiarzy, kupców, maklerów i faktorów, którzy zwykli ludzi pobożnych i szlachtę podróżną do kupowania towarów u chrześcijan-kupców lubelskich odmawiać, a do swoich żydowskich sklepów zaprowadzać. Nic dziwnego, że król

15 SZKIC Z DZIEJÓW I KULTURY MIASTA 43 August II, niechętny także wobec wyznawców wiary mojżeszowej, zabronił im handlu i przebywania w chrześcijańskiej części miasta. Nie odniosło to oczekiwanego skutku; Żydzi oraz inni obcy wydatnie opanowywali (ale i ożywiali) miejscowy handel. Pod koniec XVII w. uszczupliła się społeczność prawosławnych mieszkańców. Przy prawosławiu pozostali jedynie osiadli w Lublinie Grecy. W 1695 r. lubelska cerkiew wraz z monasterem Bazylianów oraz większością wiernych przeszła na obrządek grekokatolicki. Unici przetrwali tu aż do 1875 r., czyli do kasaty unii w Królestwie Polskim. Instytucją ożywiającą miasto był nadal Trybunał Koronny. Jego funkcjonowanie powodowało napływ ludności, a tym samym rozwój życia politycznego i gospodarczego. Z jego obecnością wiązało się też powstanie w omawianym okresie ogromnej większości rezydencji magnackich. Pod koniec XVII w. Lublin Pobyt w Lublinie wojsk Jana Kazimierza nadwyrężył budżet miasta zaliczany był do rzędu pierwszych miast w Koronie, a w 1703 r. został zrównany w prawach ze stołecznym Krakowem. Pożar miasta Lublina, obraz przed sta wia ją cy kataklizm z 1719 r., zatrzymany dzięki cudownemu działaniu relikwii Krzyża Świętego. Oryginalny podpis w kartuszu umieszczonym u dołu obrazu informował: Przecudowna Krzyża Świętego nad tym miaste(m) Lublune(m) podczas cięszkiego jegoż pożaru Protekciją Z osobliwey Prowidencij Boskiej raz nie dawno pokazana widziana y w Cudach Doznana a to Roku Pańskiego Dnia drugiego czyrwca. Przeżegnaniem Drzewa Krzyża Ś. pożar odwrócony; Miasta Lublina Magistrat assystujący processyi; W ulicy Kowalskiej ogień grasował; Przenoszący się ogień z Miasta żydowskiego za Bramą OO Bo ni fra te lów Beneykcyą Krzyża Ś. Krakowskie bronił Przedmieście; Se mi na rium przed Kollegiatą zaięło się; Na ostatek pon... w trzech mieyscach w Mieście zajmowały się domy mocą y Protekcią Krzyża Ś. ugaszone.

16 44 ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO LUBLINIE Konflikt Augusta II Mocnego ze Szwedami odbił się negatywnie na stanie gospodarczym Lublina Okres spokoju i odbudowy nie trwał jednak długo. Na początku XVIII w. na Lublin spadły nowe klęski. Przyczynił się do tego konflikt Augusta II ze szwedzkim królem Karolem XII oraz jednoczesna wojna domowa. Zniszczone pożarami, epidemiami i przemarszami wojsk, biedne miasto stało się sceną, na której pojawiali się wielcy aktorzy i twórcy wydarzeń epoki. Był tu August II, rosyjcy kniaziowie i sam Piotr Wielki, który, według tradycji, miał zatrzymać się w kamienicy Konopniców w Rynku. Do Lublina zawitali też wielcy przeciwnicy Augusta II i rosyjskiego cara-reformatora, Karol XII oraz Stanisław Leszczyński. Każdego z nich należało przyjąć przymusową gościną i obdarować kolejną kontrybucją. Ożywienie handlu następowało na krótko, podczas w miarę licznych, odbywanych tutaj sejmików. Z coraz większą obojętnością patrzyli lubelscy mieszczanie na wielkie wydarzenia epoki, nie starczało też im sił na odbudowę kolejnych zniszczeń. Na niewiele zdał się w efekcie przywilej równający Lublin z Krakowem. Jednak i wtedy można było tu spotkać wykształcone osoby. Z prawa miejskiego korzystali Grecy i Niemcy. Mieszczanie, by reperować swoje, raz po raz rozszarpywane przez obcych i swoich zasoby, szukali zysku w każdym możliwym przedsięwzięciu. Dochody przynosiło nawet wynajmowanie do sąsiednich miast lubelskiego kata. Miasto coraz bardziej ubożało. Nie istniał już dawny przemysł, nie funkcjonował wielki handel i rzemiosło. Zapomniano o wodociągu. Lublinianom musiała wystarczać woda z rzek oraz miejska, znajdująca się w Rynku, studnia. Z powodu braku gotówki przeprowadzano tylko niezbędne remonty. Pieniędzy wystarczało jedynie na utrzymanie i to w niewielkim zakresie porządku na ulicach, niektórych budowli miejskich, studni i zegara oraz kilku mostów. Lublin ograniczył się do roli prowincjonalnego miasta, żyjącego w cieniu wielkich wydarzeń, dbającego już tylko o utrzymanie podstaw bytu materialnego. Nie odbudowała też swojego życia kulturalno-naukowego społeczność żydowska. Od 1655 r. nie istniała jesziwa, nieco później przestała funkcjonować żydowska drukarnia. Sejm Czterech Ziem coraz częściej obradował w innych miastach, w Łęcznej czy Jarosławiu. Pomimo że Lublin wciąż uchodził w Rzeczypospolitej za ważny ośrodek żydowski, to jednak większość ludności zbiedniała i swoją mentalnością prawie nie różniła się od współwyznawców z prowincjonalnych miasteczek. Wydaje się rzeczą charakterystyczną, że przez cały omawiany okres aż do 3. ćwierci XVIII w. mnożą się i rozwijają w Lublinie instytucje kościelne, w szczególności zakonne. Tworzy się seminarium duchowne, prowadzone przez zgromadzenie księży misjonarzy. Powstają klasztory Reformatów, Kapucynów, Trynitarzy, Karmelitów trzewiczkowych, Bonifratrów (klasztor ze szpitalem), Dominikanów obserwantów i Wizytek. Kościół i szpital pw. św. Wojciecha obejmują siostry szarytki. Nie udaje się tylko rozwinąć placówek księży pijarów. Budowle kościelne i klasztorne tego czasu są wprawdzie skromniejsze od tych sprzed połowy XVII w., należy jednak pamiętać, że włożono tu spory wysiłek w odbudowę i rozbudowę obiektów zniszczonych podczas wojen obu stuleci. Dopiero pod koniec omawianego okresu ogólnokościelna kasata zakonu jezuitów z 1773 r. spowodowała likwidację pierwszej ważnej instytucji zakonnej Lublina klasztoru jezuickiego, wraz ze znanym kolegium. Kolejne kasaty i zamykanie klasztorów lubelskich następowały za rządów austriackich, za

17 SZKIC Z DZIEJÓW I KULTURY MIASTA 45 Najstarszy widok miasta Lublina miedzioryt Abrahama Hogenberga z dzieła Jerzego Brauna, Civitas orbis terrarum, t. VI, 1618 r. czasów Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego. Dzieło likwidacji starych zakonów zakończyła tu wielka kasata po powstaniu styczniowym, przeprowadzona przez władze rosyjskie w Kongresówce. Obniżył się poziom życia kulturalnego chrześcijańskich mieszkańców miasta, choć pod tym względem Lublin stał nieco lepiej niż gospodarczo. Wraz ze wzrostem nastrojów wrogich wszelkim obcym, kolegium jezuickie zmonopolizowało średnie szkolnictwo. Mimo niewysokiego poziomu zarówno wykładowców jak i uczniów, w mury tej szkoły trafiały jednak wybitne jednostki, jak chociażby Kacper Niesiecki, jeden z najwybitniejszych heraldyków polskich, autor Korony Polskiej. Nadal w kolegium działał teatr szkolny, który zachwycał widzów okazałą oprawą przedstawień. Pod koniec XVII w. jezuici założyli też własną drukarnię. W klasztorach Dominikanów i Bernardynów istniały bogate biblioteki. Na początku XVIII w. pomyślano o wykształceniu dziewcząt; prowadziły je na swej pensji panny wizytki. Daleko jednak było lubelskim szkołom do dawnego poziomu z I poł. XVII w. Życie muzyczne ożywiała kapela z kościoła farnego, bazująca głównie na repertuarze religijnym. Wszystkim grywał z Bramy Krakowskiej trębacz, a przy wyjątkowych okazjach takich jak sejmiki czy rozpoczęcie sesji Trybunału można było posłuchać kapeli z towarzystwem kotłów. W 1750 r. Lublin gościł w pałacu Parysowskim pierwszy świecki teatr dramatyczny. Jego występy były sygnałem podnoszenia się z ruiny gospodarczej i powolnego ożywienia kulturalnego. ODRODZENIE LUBLINA W LATACH Długo, bo jeszcze w okresie panowania oświeconego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Lublin nosił ślady dawnych zniszczeń i pożarów. W czasie konfederacji barskiej, w latach , działania wojenne przysporzyły miastu nowych ruin. Przedmieścia i dawne Stare Miasto straszyły kikutami wypalonych kamienic i pałaców. Znaczną część obszaru Lublina wypełniały nie tyle zabudowania mieszkalne i gospodarcze, co zgliszcza i rudery. Reprezentacyjny kiedyś Rynek otaczały porzucone przez mieszkańców, zrujnowane i wypalone kamienice. W bardzo złym stanie znajdowały się budowle publiczne: Ratusz, Zamek, Brama Krakowska i Grodzka, a także klasztory. Zniszczenia nie ominęły świetnych niegdyś magnackich rezydencji Radziwiłłów, Sanguszków i Sapiehów. Ulice tonęły w błocie, a nocami dodatkowo w ciemnościach. Nic więc dziwnego, że przejeżdżający tędy w 1781 r. król Stanisław

18 46 ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO LUBLINIE Dzieło A. Bergonzoniego Lublin podług ustaw medyki uważany, wydany w lubelskiej drukarni trynitarzy w 1782 r. August utknął w swoim powozie w grząskiej mazi pod kościołem pw. Świętego Ducha trzeba było wołów, by królewską podwodę z błota wyciągnąć. Dopiero w latach 80. XVIII w. nastąpiła poprawa wyglądu miasta. Było to zasługą Lubelskiej Komisji Dobrego Porządku (Boni Ordinis), której przewodził od 1780 r. energiczny wojewoda lubelski, Kajetan Hryniewiecki, o którym historycy napisali, że wydobył Lublin z kałuży i błota, rozwalin i popiołów. Chwalono go za gospodarność tak w sprawach miejskich, jak i prywatnych; to on w trosce o wywoskowane posadzki w swoim pałacu kazał służbie odrywać z butów gości podkówki. Pod rozumną administracją miasto zaczęło podnosić się z upadku. Zamożniejsi mieszczanie, inwestujący w odbudowę i rozbudowę kamienic, mogli liczyć na ulgi podatkowe. Szczególnie zyskały te osoby, które inwestycje takie podjęły w samym centrum, na Starym Mieście, Krakowskim Przedmieściu i na Korcach. Mieszczanie zdobywali się nawet na wykup pałaców magnackich oraz fundacje; wśród fundatorów najbardziej okazałych budowli znaleźli się tacy, jak: Dawid Heyzler, Weber, Frycz Korn, Moraczewski czy Karol Krebs. Komisja Dobrego Porządku regulowała nawet takie problemy, jak gwałtowne otwieranie drzwi sklepowych (by nie potłukły przechodzących), wylewanie nieczystości z okien, a nawet swobodny wypas świń na miejskich ulicach. Jednocześnie Komisja Boni Ordinis musiała się uporać z większymi problemami, jak chociażby konflikt pomiędzy ludnością chrześcijańską a żydowską. Efektem tych działań był dekret królewski z 1780 r., nakazujący wysiedlenie Żydów ze Starego Miasta i Krakowskiego Przedmieścia. Początkowo członkowie Komisji usiłowali liberalnie podejść do sprawy i drogą delikatnych perswazji nakłaniali Żydów do usunięcia się za Bramę Grodzką. W końcu, z wielką ciężkością i przy pomocy współobywatelów, zmuszono Żydów do osiedlenia się na ciasnym Podzamczu. Ożywienie gospodarcze i polityczne kraju na przełomie lat 80. i 90. XVIII w. miało swe odbicie także w sytuacji miasta. Mieszczanie pragnęli odbudowy gospodarczej pozycji Lublina, ale z drugiej strony niechętnym okiem patrzyli na przyjezdnych kupców, nawet chrześcijańskich. Ze skargami występowano na Węgrów i Greków, szynkujących wino w klasztorach, pałacach i dworach. Stał się też wtedy Lublin miastem żydowsko-polskim, a pod koniec XVIII stulecia nawet z niewielką przewagą wyznawców religii mojżeszowej. W 1787 r. zamieszkiwało tu 4 tys. 153 katolików, 167 dysydentów oraz 4 tys. 230 Żydów. Działało około 300 rzemieślników, zgrupowanych w 29 cechach, wśród których wymieniana była nawet konfraternia muzyków, co świadczyłoby o artystycznych zamiłowaniach lublinian. Poprawa widoczna była też w dziedzinie lokalnego handlu. Po blisko stu latach przerwy, pod koniec XVIII wieku, odrodził się w Lublinie protestantyzm. W 1784 r. lubelscy ewangelicy uzyskali zgodę króla Stanisława Augusta Poniatowskiego na budowę kościoła, szkoły i szpitala. W ten sposób w roku 1788 stanęła w mieście ewangelicka świątynia pod wezwaniem Świętej Trójcy, istniejąca i funkcjonująca przy ulicy Ewangelickiej do dzisiaj. Dla protestantów, którzy odgrywali w mieście poważną rolę ekonomiczną, skończył się okres podróżowania do Piask Luterskich, które przez dłuższy czas stanowiły jedyny religijny ośrodek protestantyzmu w okolicach Lublina.

19 SZKIC Z DZIEJÓW I KULTURY MIASTA 47 Ze względu na Trybunał Koronny miasto nadal zachowywało swoją administracyjno-polityczną rolę. Sesje trybunalskie przyciągały licznie szlachtę; herbowi przybywali tu na sejmiki czy do sądu ziemskiego i grodzkiego. Warto wspomnieć, że w 1765 r. prezydentem Trybunału był Ignacy Krasicki, który lubelskie doświadczenia zawarł w dwóch krytykach sądownictwa staropolskiego Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach oraz w Panu Podstolim. Trybunał w Lublinie spełniał także rolę lokalnego ośrodka kultury. Tu młodzi adepci prawa mogli nie tylko poznać znakomitych ludzi ze świata polityki i elity Rzeczypospolitej, ale też wysłuchiwać wspaniałych przykładów staropolskiego oratorstwa. Oczywiście, nie z samych tylko sesji trybunalskich słynął w tym czasie Lublin. Każde otwarcie obrad połączone było z serią rautów, balów, zabaw, wystawnych obiadów i iluminacji miasta. Niepisana tradycja nakazywała, by marszałek Trybunału podejmował gości w czwartki i niedziele, natomiast prezydent w piątki i soboty. Znając charakter naszych rodaków w tamtych czasach, z powodzeniem można przyjąć, że zabawy te nie ograniczały się tylko do spożywania wyszukanych potraw. Okazji do wypitki i zabawy było bardzo wiele, a gdy zabrakło już solenizantów i jubilatów wśród deputatów, zawsze można było obchodzić imieniny i urodziny króla oraz kolejne rocznice koronacji. Do zabaw przyłączało się całe miasto, a stałym punktem programu były honorowe kanonady, urządzane na Rynku przez ochraniający posiedzenia trybunalskie batalion dragonów. Na dorocznych sesjach korzystali może najbardziej ci, którzy parali się propinacją i wyszynkiem alkoholi; samych kupców winnych naliczono wtedy piętnastu (byli najzamożniejszą grupą). W mieście działały nawet kafehauzy, czyli odpowiedniki dzisiejszych kawiarni. Brakowało jednak porządnych hoteli i restauracji, mimo że funkcjonowało wtedy aż 70 domów zajezdnych, z czego 46 na samej Wieniawie, która wówczas była samodzielnym, prywatnym miasteczkiem. Przez pewien czas przebywał w Lu blinie, dokładniej w podlubelskim Sławinku, należącym w II połowie XVIII w. do Jana Nepomucena Kościuszki, młody Król Stanisław August Poniatowski wyraził zgodę na wzniesienie przez lubelskich ewan ge li ków szkoły, kościoła i szpitala kapitan wojsk polskich, Tadeusz Kościuszko. Z dworu stryja nasz bohater narodowy urządzał wypady do Sosnowicy, gdzie mieszkała jego ukochana, Ludwika Sosnowska. Niestety, rodzice nie chcieli wydać swojej córki za niezbyt zamożnego Kościuszkę i, by zakończyć tajemne schadzki, oddali dziewczynę bogatszemu kandydatowi. Mieszczaństwo lubelskie nie pozostawało bierne wobec wydarzeń krajowych. Jego delegaci uczestniczyli w pracach nad Konstytucją 3 Maja, w czasie których domagali się praw dla miast. Z radością przywitali ogłoszenie pierwszej polskiej ustawy zasadniczej; pierwszym, konstytucyjnym prezydentem miasta został wtedy aptekarz, Niemiec pochodzący z Warmii, Teodor Gruell-Gretz. Swoją gospodarnością Plan szczegółowy pomiaru siedzib, placów i ogrodów na Przedmieściu Sie ra kowsz czyź nie do Miasta Lublina należącego, 1807 r.

20 48 ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO LUBLINIE Naczelnik Tadeusz Kościuszko w młodości wielokrotnie bywał na Sławinku u swojego stryja Jana Nepomucena zasłużył na wdzięczność lublinian, dokonując remontów ulic, opiekując się szkolnictwem i służbą lekarską. Nawet nastawiona antymieszczańsko szlachta wystawiła prezydentowi w 1792 r. specjalne podziękowanie za ofiarność, za przykładne przyłożenie się do dobra publicznego. Dziś prezydent posiada na Starym Mieście niewielka uliczkę. Dzięki Konstytucji stał się Lublin miastem wydziałowym, nie tylko dla miast królewskich w województwie, ale także Ziemi Chełmskiej i dla niektórych ośrodków miejskich na lewym brzegu Wisły. Miasto otrzymało też nowy samorząd. W trakcie Sejmu Czteroletniego Lublin wraz z regionem został też oddzielony kościelnie od Krakowa i przyłączony w roku 1790 do diecezji chełmskiej, która przybrała nazwę chełmsko-lubelskiej. Był to krok ku erygowaniu po III rozbiorze nowej diecezji, już ze stolicą w Lublinie. Niedługo jednak cieszono się tymi zmianami. W lipcu 1792 r., w wyniku wojny polsko-rosyjskiej w obronie Konstytucji, Lublin został zajęty przez wojska carycy Katarzyny. Rządy targowiczan, kwaterunek wojsk rosyjskich i kontrybucje spowodowały kolejny kryzys; bankrutowali kupcy i bankierzy. Niewątpliwie także to, obok motywacji patriotycznych, spowodowało, że rozgoryczeni mieszkańcy zorganizowali się w antyrosyjskie spiski. Wybuch insurekcji kościuszkowskiej w 1794 r. przyczynił się do krótkotrwałego ożywienia politycznego. Lublin, po uroczystym ogłoszeniu akcesu do powstania, stał się bazą werbunkową dla wojsk polskich. Wkrótce jednak miasto, bojąc się kolejnych zniszczeń, skapitulowało bez walki przed rosyjską armią. Rosjanie nałożyli wysoką kontrybucję, a następnie oddali gród Austriakom; ich Krakowskie Przedmieście po 1803 r. Rys. Aleksandra Or łow skie go