Pracownik z niepełnosprawnością

Transkrypt

1 Pracownik z niepełnosprawnością

2 FUNDACJA FUGA MUNDI ul. Peowiaków Lublin tel./fax Publikacja stanowi część projektu pt. Mapa Drogowa do Pracy, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, realizowanego przez Fundację Fuga Mundi pod nadzorem Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.

3 Pracownik z niepełnosprawnością Redaktor naukowy Elżbieta Rutkowska NORBERTINUM Lublin 2007

4 Copyright by Fundacja Fuga Mundi, Lublin 2007 Wszelkie prawa zastrzeżone Projekt okładki Łukasz Chmielewski Marek Rzeczycki Opracowanie redakcyjne i komputerowe Barbara i Roman Habarta ISBN Pięćset dwudziesty piąty tytuł Norbertinum NORBERTINUM Wydawnictwo Drukarnia Księgarnia Sp. z o.o. ul. Długa 5, Lublin tel , fax norbertinum@norbertinum.pl

5 Wstęp Życie osób z utrwaloną niepełnosprawnością wymaga przystosowania do wy magań warunków środowiska materialnego i społecznego. Proces ten powinien mieć jednak charakter dwustronny także środowisko powinno być dostosowane do potrzeb życiowych osób niepełnosprawnych. Niepełnosprawność w wymiarze indywidualnym definiuje się stereotypowo jako odstępstwo parametrów zdrowotnych od normy klinicznej i ich ujemnych konsekwencji. To zazwyczaj pozostawia w cieniu cały zachowany kapitał osoby z niepełnosprawnością, niezwiązany z jej fizycznym funkcjonowaniem (m.in. umiejętności, wykształcenie, cechy osobowości). Wobec skali niepełnosprawności we współczesnych społeczeństwach kapitał ten powinien być wykorzystywany z korzyścią dla wszystkich. W wymiarze społecznym niepełnosprawność rozpatrywana jest jako ograniczenie możliwości pełnienia zwyczajowych (typowych dla wieku i norm kulturowych) ról społecznych oraz konsekwencje tego zjawiska: postawy społeczne, poziom życia, organizacja i funkcjonowanie różnorodnych form wsparcia. Taką rolą jest między innymi rola pracownika. Praca zawodowa osób niepełnosprawnych przynosi wymierne profity poprawia jakość ich życia (w kategoriach psychologicznych i ekonomicznych), ale także pozwala na zmniejszenie kosztów niepełnosprawności ponoszonych przez całe społeczeństwo. Właściwie zorganizowany proces edukacji i aktywizacji zawodowej tej szczególnej grupy osób jest istotnym elementem polityki społecznej i aktywnej troski o kapitał ludzki. Rehabilitacja medyczna ukierunkowana na kompensację psychofizycznej dysfunkcji to proces ciągły i zróżnicowany, zależny od obrazu niepełnosprawności oraz etapu terapii. Perspektywą wszystkich działań podejmowanych na gruncie medycyny naprawczej winna być rola społeczna możliwa do pełnienia przez inwalidę, z wykorzystaniem jego zachowanych i wzmocnionych sprawności. Wzmocnieniem takim może być odpowiednio zaprojektowana ścieżka

6 6 WSTĘP kariery zawodowej poszczególnych osób niepełnosprawnych, przygotowanie instytucji pośrednictwa pracy do obsługi tej grupy klientów oraz wsparcie pracodawców tworzących stanowiska pracy dla osób z orzeczonym stopniem niepełnosprawności. Poradnik, który przekazujemy Czytelnikom, został opracowany przez zespół pracowników i współpracowników Fundacji Fuga Mundi w Lublinie w ramach projektu pt. Mapa drogowa do pracy, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego i ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w ramach rządowego Programu Fundusz Inicjatyw Europejskich. Przedstawiono w nim wybrane problemy życia osób z niepełnosprawnością, główne założenia organizacji skutecznego procesu rehabilitacji zawodowej i praktyczne wskazówki dotyczące organizowania stanowiska pracy dla osoby z nie pełnosprawnością. Mamy nadzieję, że wiadomości zawarte w tym opracowaniu przyczynią się do usprawnienia procesu aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Elżbieta Rutkowska

7 NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ

8

9 Elżbieta Rutkowska Niepełnosprawność wybrane problemy Narodowy Spis Powszechny z 2002 r. (Główny Urząd Statystyczny 2003) wykazał w Polsce blisko 5,5 miliona osób niepełnosprawnych (14,3% ogółu społeczeństwa). Według danych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tego okresu liczba osób niepełnosprawnych była niższa ok. 4,5 miliona. Różnica ta wynika z odmiennych kryteriów definiowania niepełnosprawności. W pierwszym przypadku polega na samoocenie zdrowia i zdolności respondenta do wykonywania podstawowych czynności życiowych, w drugim na posiadaniu aktualnego orzeczenia i dokumentu prawnie potwierdzającego niepełnosprawność, wydanego przez organ do tego upoważniony. W krajach europejskich instytucje publiczne stosują różne kryteria orzekania o niepełnosprawności, a mianowicie: stwierdzenie uszczerbku na zdrowiu i określenie stopnia uszkodzenia organizmu (impairment). Taki system jest charakterystyczny dla Francji, Hiszpanii i Polski (w Polsce do reformy ZUS w roku 1997); określenie trudności w codziennym funkcjonowaniu konkretnej osoby (activity limitation), a w konsekwencji określenie koniecznych działań pomocowych w zakresie świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych (Wielka Brytania, Austria, Niemcy, Szwecja, Dania i Norwegia); ocena zdolności do pełnienia ról społecznych, adekwatnych do cyklu życia (capacity). Może to być: zabawa, nauka oraz praca rozumiana w kategoriach ekonomicznych: tj. możliwość podjęcia obowiązków zawodowych w odpowiednio ustalonym wymiarze i gwarantujących zarobki na poziomie wystarczającym do życia (Holandia, Irlandia, Polska); określenie etapowych i ostatecznych efektów procesu leczenia i rehabilitacji w ocenianym okresie. Taki sekwencyjny sposób diagnozowania sprawności jest stosowany np. w krajach skandynawskich (Szwecja) dla orzekania o zdolności do pracy (step-by-step process) 1 [Golinowska 2004]. 1

10 10 NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ Tak różnorodne sposoby definiowania niepełnosprawności sprawiają, że statystyki europejskie, dotyczące odsetka społeczeństwa dotkniętego niepełnosprawnością w poszczególnych krajach są trudno porównywalne. Niemniej jednak wskazują na złożoność zjawiska i konieczność rozpatrywania jej w różnych aspektach: medycznym, psychologicznym, społecznym (ryc. 1) i ekonomicznym. Ryc. 1. Niepełnosprawność następstwa. Niepełnosprawność jest konsekwencją zaburzeń stanu zdrowia fizycznego i psychicznego, które powstały w wyniku wad rozwojowych, chorób lub urazów. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) określa, że niepełnosprawność może powstać w wyniku uszkodzenia funkcji: psychicznych, zmysłowych (głosowych, wzrokowych, sensorycznych), sercowo-naczyniowych i oddechowych, związanych z odżywianiem oraz metabolizmem, immunologicznych i endokrynologicznych, moczowo-płciowych, funkcji skóry oraz funkcji układu ruchu i układu nerwowego, sterującego czynnościami ruchowymi. Zakres uszkodzeń struktury organizmu znajduje swój wyraz w biologicznym funkcjonowaniu osoby niepełnosprawnej, ograniczając jej działania w różnym stopniu. Działania te, to elementarne czynności związane z samoobsługą, poruszaniem się, zdobywaniem wiedzy, samorealizacją oraz komunikowaniem się i relacjami z innymi ludźmi. Dla osób sprawnych fizycznie działania takie nie stanowią problemu. Polegają bowiem na swobodnym wykonywaniu wszystkich zamierzonych czynności. W przypadku osób niepełnosprawnych, stan czynnościowy organizmu utrudnia lub uniemożliwia typowe działania. W takiej sytuacji uczestniczenie w życiu społecznym wymaga pokonywania szeregu barier. Kontakty społeczne,

11 NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ WYBRANE PROBLEMY 11 edukacja, praca zawodowa, życie obywatelskie a nawet zajęcia w czasie wolnym mogą być znacznie ograniczone. Niepełnosprawność należy zatem rozpatrywać w trzech kategoriach: biologicznej, funkcjonalnej i społecznej [Kiwerski 2005, Majewski 1998, Ossowski 1999, Milanowska 1998, Szawłowski 1998]. Kategoria biologiczna (medyczna) oparta jest na ocenie obiektywnego zakresu odstępstw od normy klinicznej zdrowia (fizycznego i psychicznego) w kategoriach medycznych. Uszkodzenie struktury lub funkcji organizmu buduje obraz niepełnosprawności. Często jest postrzegane jako stygmat braku i nienormalność. Jego obraz i wymiar jest rozpatrywany w zależności od lokalizacji, zakresu i specyfiki schorzenia. Takie odstępstwo od normy wymaga specjalnych metod profilaktycznych, terapeutycznych i profesjonalnych działań przystosowawczych (ryc. 2). Ryc. 2. Klasyfikacja uszkodzeń funkcji organizmu. Zakres uszkodzenia strukturalnego może zaburzać, ograniczać lub znosić naturalne funkcje organizmu Uszkodzenie struktury i funkcji organizmu skutkuje różnie nasilonymi trudnościami w wykonywaniu zwyczajowych czynności. To te działania stanowią kolejne kryterium w klasyfikacji niepełnosprawności. Możliwość działań (lub ich ograniczenie) w zakresie 617 codziennych czynności (w 10 grupach) mimo istniejącego obiektywnie braku lub uszkodzenia to kategoria funkcjonalna niepełnosprawności (zob. ryc. 3.) Ocena funkcjonalnych możliwości osoby niepełnosprawnej polega na określeniu stopnia utrudnień i jednoczesnym wskazaniu koniecznej pomocy. Właściwie dobrana pomoc ma na celu aktywizację osobistych możliwości osoby niepełnosprawnej w oparciu o zachowane sprawności.

12 12 NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ Ryc. 3. Klasyfikacja działań (utrudnienia i konieczna pomoc). Kategoria społeczna niepełnosprawności to ocena możliwości pełnienia podstawowych ról w społeczeństwie, takich, które są adekwatne dla wieku, płci oraz etapu życia danej osoby (w tym m.in. zdolności do życia rodzinnego, obywatelskiego, podjęcia pracy zarobkowej, uczestnictwa w życiu kulturalnym czy rekreacji). Oceniając niepełnosprawność w tej kategorii, należy uwzględniać wszelkie relacje między osobą z niepełnosprawnością a jej środowiskiem społecznym i fizycznym. Zakres tego uczestnictwa oraz analiza czynników utrudniających i ułatwiających składa się na ocenę życiowej sytuacji społecznej każdej osoby niepełnosprawnej (ryc. 4). Ryc. 4. Klasyfikacja uczestnictwa społecznego.

13 NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ WYBRANE PROBLEMY 13 Funkcjonowanie społeczne osób z niepełnosprawnością jest zatem wyzwaniem dla wszelkich działań w warunkach maksymalnej integracji. Jeszcze innym aspektem niepełnosprawności, który należy rozpatrywać w gospodarce rynkowej, jest kategoria ekonomiczna. To materialny wymiar skutków niepełnosprawności. Na ten aspekt składają się koszty opieki medycznej, świadczeń rehabilitacyjnych, zasiłków celowych i okresowych oraz organizacja i wydolność źródeł ich finansowania. Wysokość świadczeń pomocowych zazwyczaj nie pokrywa podwyższonych kosztów utrzymania, leczenia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Możliwości zarobkowania osób niepełnosprawnych ze względu na ich stan funkcjonalny są znacznie ograniczone. Wynika do w dużej mierze z niedostatku finansowania ze środków publicznych edukacji integracyjnej i zawodowej dzieci niepełnosprawnych oraz aktywizacji zawodowej i organizacji miejsc pracy dla niepełnosprawnych pracowników (zwłaszcza na otwartym rynku pracy) [Golinowska 2004]. Obiektywne istnienie deficytów biologicznych staje więc się niepełnosprawnością w dopiero konfrontacji z sytuacją życiową konkretnej osoby. Sposób przeżywania niepełnosprawności, bariery fizycznego środowiska i jej społeczny odbiór stanowią o jej naturze i wymiarze. Wskutek niepełnosprawności może dochodzić do zjawiska marginalizacji lub nawet wykluczenia społecznego tej grupy osób. Sprzyja to segregacji a często lekceważeniu potrzeb niepełnosprawnych i ich rodzin. Wykluczenie społeczne sprawia, że mogą być nie respektowane niektóre normy społeczne, wyrażające się w obojętnych i negatywnych postawach wobec życiowych problemów osób niepełnosprawnych. Stanowi ono poważny problem humanitarny, socjalny, ekonomiczny i etyczny. Piśmiennictwo Golinowska S. (2004). Integracja społeczna osób niepełnosprawnych. Ocena działań instytucji. Raport IpiSS z. 25, Warszawa. Kiwerski J. (red.) (2005). Rehabilitacja medyczna. Warszawa: PZWL. Majewski T. (1998). Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń problemy i nowe propozycje. Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej nr 1, s Milanowska K. (red.) (1998). Rehabilitacja medyczna. Warszawa: PZWL. Ossowski R. (1999). Teoretyczne i praktyczne podstawy rehabilitacji. Bydgoszcz: WSP. Szawłowski K. (red.) (1998). Rehabilitacja, podstawy diagnostyki funkcjonalnej, usprawniania leczniczego i reintegracji społecznej. Gdańsk: AM.

14

15 Mariusz Kucharek Orzekanie o niepełnosprawności dla celów rehabilitacji zawodowej Zbiorowość osób niepełnosprawnych w Polsce można podzielić na dwie kategorie: osoby niepełnosprawne prawnie, to jest takie, które posiadają odpowiednie, aktualne orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony, oraz osoby niepełnosprawne biologicznie, to jest takie, które mają (odczuwają) całkowicie lub poważnie ograniczoną zdolność do wykonywania czynności podstawowych. Niedoskonałości systemu orzekania o niepełnosprawności spowodowały, że osoby niepełnosprawne prawnie i osoby niepełnosprawne biologicznie to nie zawsze ci sami ludzie (ryc. 1). wyłącznie biologicznie 2,7% prawnie i biologicznie 7,3% wyłącznie prawnie 4,3% Ryc. 1. Osoby niepełnosprawne wg kategorii niepełnosprawności na podstawie danych Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r. (za GUS, w odsetkach do ogółu ludności Polski). Dlatego ciągle warto przypominać, że osoba niepełnosprawna będzie mogła korzystać ze świadczeń, ulg i uprawnień dopiero wtedy, gdy za taką zostanie uznana przez prawo. A stan prawny naszego orzecznictwa o niepełnosprawności jest obecnie wyjątkowo złożony i społecznie nie w pełni korzystny. Jest on oparty na różnych

16 16 NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ źródłach prawa, odmiennych zasadach i przesłankach, trybach postępowania i strukturze organizacyjnej. Orzekanie o niepełnosprawności jest zróżnicowane pod względem podmiotowym i przedmiotowym. Kryteriami podmiotowego zróżnicowania są wiek (inne zasady stosuje się do orzekania dzieci do 16. roku życia inne u osób powyżej tego wieku) i rodzaj działalności zawodowej (inne zasady stosuje się do rolników, inne do pracowników zatrudnionych poza rolnictwem, jeszcze inne do służb mundurowych). Kryteriami zróżnicowania przedmiotowego są: stan biologiczny lub psychiczny, rodzaje ograniczenia aktywności, i przede wszystkim cele, dla których się orzeka. Trzeba bowiem pamiętać, że od 1997 roku nastąpiło oddzielenie orzecznictwa dla celów zaopatrzenia i ubezpieczenia społecznego od orzekania dla celów pozarentowych. Nie ma już komisji lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia. Nie ma też I, II i III grupy inwalidzkiej (ale osoby, które zaliczono do jednej z nich nadal w świetle prawa pozostają osobami niepełnosprawnymi o ile ich orzeczenie nie straciło mocy i nie zostało zmienione). Obecnie funkcjonują dwa rodzaje orzecznictwa: Orzecznictwo do celów rentowych prowadzi Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS). Szczególną grupę w tym orzecznictwie stanowią rolnicy i ich rodziny podlegający Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS), a także tak zwane służby mundurowe (żołnierze, policjanci, celnicy) i ich rodziny podlegające orzecznictwu Ministerstwa Obrony Narodowej lub Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Orzecznictwo do celów pozarentowych a więc także do rehabilitacji zawodowej prowadzone jest (w pierwszej instancji) przez powiatowe lub miejskie zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności. Obecnie w Polsce funkcjonuje ponad 280 takich zespołów w większości miast powiatowych. Sporadycznie jeden zespół obsługuje 2 3 powiaty. Oba rodzaje orzecznictwa wydają odmienne w formie i treści orzeczenia o niepełnosprawności. I najlepiej posiadać obydwa orzeczenia. Orzeczenia ZUS czy KRUS nie są do końca równe orzeczeniom wydawanym przez powiatowe lub miejskie zespoły. Orzeczenia wydane do celów rentowych oceniają zdolność do pracy i stanowią podstawę do przyznania świadczeń ubezpieczenia społecznego renty i emerytury. W niektórych sprawach dają też takie same uprawnienia do korzystania z ulg, jak orzeczenia powiatowych zespołów. Natomiast orzeczenia powiatowych zespołów nie mogą być podstawą do ubiegania się o rentę czy emeryturę, ale umożliwiają otrzymanie różnych dodatkowych świadczeń. Należą do nich między innymi różnorakie świadczenia finansowe (np. zasiłki pielęgnacyjne) czy

17 ORZEKANIE O NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI DLA CELÓW REHABILITACJI ZAWODOWEJ 17 ulgowe przejazdy środkami transportu publicznego (wymagana jest legitymacja osoby niepełnosprawnej wystawiana właśnie przez powiatowe zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności). Posiadacze orzeczeń wydanych przez służby mundurowe, aby korzystać z uprawnień dla osób niepełnosprawnych, muszą bezwzględnie otrzymać orzeczenie od zespołu powiatowego lub miejskiego. Tab. 1. Orzecznictwo rentowe a orzecznictwo pozarentowe. Odpowiadające sobie orzeczenia Dawny system orzecznictwa Obecny system orzecznictwa Orzeczenia komisji lekarskich ds. inwalidztwa i zatrudnienia I grupa inwalidzka II grupa inwalidzka III grupa inwalidzka Orzeczenia ZUS Całkowita niezdolność do pracy oraz samodzielnej egzystencji Całkowita niezdolność do pracy Częściowa niezdolność do pracy, celowość przekwalifikowania Orzeczenia zespołów ds. orzekania o niepełnosprawności Znaczny stopień niepełnosprawności Umiarkowany stopień niepełnosprawności Lekki stopień niepełnosprawności Orzeczenia rentowe dla rolników KRUS Stała lub d ługotrwała niezdolność do p racy w gospodarstwie rol nym połączona z prawem do zasiłku pielęgnacyjnego W orzecznictwie KRUS nie występuje odpowiednik II grupy inwalidzkiej Stała lub długotrwała niezdolność do p racy w gospodarstwie rolnym bez prawa do zasiłku pielęgnacyjnego Warto bliżej przyjrzeć się procedurze uzyskiwania orzeczenia dla celów pozarentowych. Powiatowe i miejskie zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności orzekają na pisemny wniosek osoby zainteresowanej bądź jej ustawowego przedstawiciela. Do wniosku należy dołączyć zaświadczenie lekarskie wydane przez lekarza, pod którego opieką znajduje się wnioskodawca (może to być lekarz rodzinny). Zaświadczenie takie ważne jest tylko miesiąc od daty wydania i w tym czasie należy złożyć wniosek. Wymagane są również kserokopie dokumentacji medycznej (historia choroby) umożliwiające ocenę stopnia niepełnosprawności. Niezbędne formularze nazwane Wniosek o wydanie orzeczenia o stopniu niepełnosprawności oraz Zaświadczenie lekarskie o stanie zdrowia wydane

18 18 NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ dla potrzeb powiatowego zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności można otrzymać w siedzibach zespołów i ośrodków pomocy społecznej. Bez trudu można je też znaleźć w Internecie. Zgromadzone dokumenty należy złożyć (lub przesłać listem poleconym) zgodnie z właściwością miejscową do powiatowego lub miejskiego zespołu. Następnie oczekuje się na listowne powiadomienie o terminie posiedzenia składu orzekającego. Zwykle otrzymuje się je na dwa tygodnie przed posiedzeniem. Przepisy wyznaczają miesięczny termin na załatwienie sprawy, a w przypadkach szczególnie skomplikowanych dwumiesięczny. Na posiedzenie należy stawić się osobiście. Tylko z powodu długotrwałej choroby orzekanego, uniemożliwiającej osobiste stawienie się w zespole, posiedzenie może być przeprowadzone w miejscu pobytu danej osoby. W szczególnych przypadkach możliwe jest również wydanie orzeczenia bez udziału zainteresowanego. W posiedzeniu składu orzekającego biorą udział co najmniej dwie osoby, które (w oddzielnych pomieszczeniach) badają orzekanego i rozmawiają z nim. Przewodniczącym jest zawsze lekarz, specjalista w dziedzinie odpowiedniej do choroby zasadniczej orzekanego. Poza nim w postępowaniu uczestniczy jeden, dwóch lub trzech specjalistów reprezentujących następujące kategorie zawodowe: psycholodzy, doradcy zawodowi, pracownicy socjalni, pedagodzy. U podstaw wprowadzenia tej kolegialnej procedury leżało przeświadczenie, że taki tryb orzekania zwiększy możliwość właściwego rozpoznania potrzeb zawodowych i społecznych osób, których dotyczy orzeczenie. A to w konsekwencji zwiększy szansę na aktywne włączenie ich w nurt życia społecznego i zawodowego oraz zapobiegnie wykluczeniu społecznemu. Z posiedzenia sporządza się protokół i na jego podstawie orzeczenie o stopniu niepełnosprawności, doręczane zainteresowanemu nie później, niż 14 dni po posiedzeniu. Orzeczenie takie zawiera między innymi: stopień niepełnosprawności (lub odmowę jego ustalenia) (tab. 2); symbol przyczyny niepełnosprawności (tab. 3); datę lub okres powstania niepełnosprawności; okres, na jaki orzeczono niepełnosprawność zaliczenie do stopnia niepełnosprawności może też być orzeczone na stałe; wskazania określone przez skład orzekający (tab. 4); uzasadnienie; pouczenie o przysługującym odwołaniu od decyzji zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności.

19 ORZEKANIE O NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI DLA CELÓW REHABILITACJI ZAWODOWEJ 19 Tab. 2. Klasyfikacja stopni niepełnosprawności Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osoby z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolne do pracy albo zdolnego pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagające stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób, w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji. Orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności nie stanowi przeciwwskazania do podjęcia zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osoby z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolne do pracy albo zdolnego pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagające czasowej albo częściowej pomocy innych osób. Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osoby o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych, dające się niwelować za pomocą przedmiotów ortopedycznych, środków pomocniczych i technicznych. Tab. 3. Symbole przyczyn niepełnosprawności Symbol Przyczyna niepełnosprawności 01-U Upośledzenie umysłowe 01-P Choroby psychiczne 03-L Zaburzenia głosu, mowy i choroby słuchu 04-O Choroby narządu wzroku 05-R Upośledzenie narządu ruchu 06-E Epilepsja 07-S Choroby układu oddechowego i krążenia 08-T Choroby układu pokarmowego 09-M Choroby układu moczowo-płciowego 10-N Choroby neurologiczne 11-I Inne, w tym schorzenia: endokrynologiczne, metaboliczne, zaburzenia enzymatyczne, choroby zakaźne i odzwierzęce, zeszpecenia, choroby układu krwiotwórczego

20 20 NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ 1. Tab. 4. Wskazania, które powinny być zawarte w orzeczeniu o stopniu niepełnosprawności Odpowiednie zatrudnienie, uwzględniające psychofizyczne możliwości danej osoby 2. Szkolenie, w tym specjalistyczne 3. Zatrudnienie w zakładzie aktywności zawodowej 4. Uczestnictwo w terapii zajęciowej Konieczność zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze oraz pomoce techniczne, ułatwiające funkcjonowanie danej osoby Korzystanie z systemu środowiskowego wsparcia w samodzielnej egzystencji, przez co rozumie się korzystanie z usług socjalnych, opiekuńczych, terapeutycznych i rehabilitacyjnych świadczonych przez się instytucji pomocy społecznej, organizacje pozarządowe oraz inne placówki Konieczność stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji Konieczność stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji Spełnianie przesłanek określonych w ustawie Prawo o ruchu drogowym, warunkujących uzyskanie karty parkingowej 10. Prawo do zamieszkiwania w oddzielnym pokoju Odwołanie od orzeczenia powiatowego zespołu składa się do wojewódzkiego zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności w terminie 14 dni od daty doręczenia, za pośrednictwem powiatowego zespołu, który orzeczenie wydał. Takie odwołanie w ostatnich latach składał co dwunasty klient orzekany w pierwszej instancji, niezadowolony z zapisów otrzymanego orzeczenia. Procedura orzecznicza w drugiej instancji jest analogiczna, jak w powiatowym zespole, a wojewódzkie zespoły dość często uchylają w części bądź w całości rozstrzygnięcia pierwszej instancji. Od orzeczenia wydanego przez wojewódzki zespół przysługuje odwołanie do Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, również za pośrednictwem organu, który orzeczenie wydał, tzn. wojewódzkiego zespołu. W ostatnich latach sądy pracy i ubezpieczeń społecznych zmieniały rozstrzygnięcia drugiej instancji średnio w kilkunastu na sto rozpatrywanych spraw. W powyżej opisany sposób powiatowe zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności w Polsce wydają ponad pół miliona orzeczeń o zaliczeniu do osób niepełnosprawnych rocznie. Z tego ponad 100 tysięcy orzeczeń otrzymują

21 ORZEKANIE O NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI DLA CELÓW REHABILITACJI ZAWODOWEJ 21 dzieci do 16. roku życia (dzieciom orzeka się niepełnosprawność, a nie stopień niepełnosprawności). Ryc. 2. Struktura organizacyjna systemu orzekania o niepełnosprawności dla celów pozarentowych. Pozostałe systemy orzecznicze rocznie produkują kolejne setki tysięcy orzeczeń, wydając je często tym samym osobom. Wysoki koszt społeczny i finansowy takiego stanu rzeczy, powinien wkrótce doprowadzić do zintensyfikowania działań mających na celu ujednolicenie orzekania. Nie wiadomo, jak długo jeszcze przyjdzie nam aprobować rozwiązania prawne, w których postanawia się o całkowitej niezdolności do zatrudnienia przy jednoczesnej dopuszczalności zatrudnienia takiej osoby lub postanawia się o zdolności do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej przy jednoczesnym dopuszczeniu do pracy na otwartym rynku pracy. Ujednolicenie orzecznictwa zwiększy rzetelność i fachowość orzecznictwa. Dzięki uniezależnieniu organizacyjnemu od upolitycznionych samorządów i instytucji uprawnionych do przyznawania świadczeń pozwoli na zachowanie większego obiektywizmu. Pozwoli wreszcie zaoszczędzić wiele energii i pieniędzy zarówno państwowych jak i osób niepełnosprawnych. Piśmiennictwo Bulenda T. (2006). O potrzebie, możliwościach i przeszkodach ujednolicenia orzecznictwa o niepełnosprawności fizycznej i psychicznej. Gajda M. (2006). Orzecznictwo od A do Z. Integracja nr 1.

22 22 NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ Niecikowska R. (red.) (2003). Vademecum osoby niepełnosprawnej. Przegląd świadczeń i uprawnień. Warszawa. Radziszewska M. (red.) (2006). Informator. Przewodnik osoby niepełnosprawnej. Instytucje. Możliwości wsparcia finansowego. Warszawa. Skoczylas J. (2004). System orzecznictwa dla celów pozarentowych. Ziemia Lubelska nr 1. Szatur-Jaworska B. (2003). Praktyka orzekania o niepełnosprawności raport z badań. Niepełnosprawność i Rehabilitacja nr 4. Wągrowska-Koska E., Walusiak J., Wdówik D. (red.) (2006). Kryteria kwalifikujące do niepełnosprawności oraz procedury postępowania. Materiały szkoleniowe dla lekarzy. Łódź. Materiały źródłowe Polska Raport o rynku pracy i zabezpieczeniu społecznym. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Warszawa Osoby niepełnosprawne. Województwo lubelskie. Urząd Statystyczny w Lublinie. Lublin Wybrane przepisy prawne 1. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. DzU Nr 123, poz. 776 z późniejszymi zmianami. 2. Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Tekst jednolity: DzU z 2007 r., Nr 11, poz Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. DzU Nr 162, poz z późniejszymi zmianami. 4. Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Tekst jednolity: DzU z 1998 r. Nr 7, poz. 25 z późniejszymi zmianami. 5. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności. DzU Nr 139, poz Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 14 grudnia 2004 r. w sprawie orzekania o niezdolności do pracy. DzU Nr 273, poz

23 Jacek Śliwak Psychospołeczne problemy niepełnosprawności Postawy wobec osób niepełnosprawnych Postawa jest to względnie stałe ustosunkowanie się podmiotu (człowieka) wobec jakiegoś przedmiotu. Przedmiotem postawy może być wszystko, co znajduje się w psychicznym polu człowieka, może być każda rzecz, którą dana osoba rozróżnia, lub o której myśli, czy to konkretna (np. samochód), czy abstrakcyjna (np. tolerancja), nieożywiona (komputer), osoba (np. osoba niepełnosprawna) lub też grupa (np. przedsiębiorcy) [Bohnar, Wanke 2004]. Postawa jest rzeczywistością złożoną, posiadającą pewną strukturę, tzn. że w każdym odniesieniu się człowieka do przedmiotu postawy (np. osoby niepełnosprawnej) można wyróżnić trzy elementy: składnik poznawczy wiedza o przedmiocie postawy, (np. przedsiębiorca ma informacje i jest przekonany, że osoba niepełnosprawna ma odpowiednie kwalifikacje do wykonywania określonej pracy i w wykonywaniu tej pracy jest pełnowartościowym pracownikiem); składnik emocjonalny uczucia w stosunku do przedmiotu postawy (przedsiębiorca może odczuwać satysfakcję z tego powodu, że zatrudnił dobrego pracownika) i składnik behawioralny zachowania w stosunku do przedmiotu postawy (pracodawca będzie chciał z powyższych powodów zatrudniać kolejne osoby niepełnosprawne). Człowiek jako podmiot postawy może ustosunkowywać się do każdego przedmiotu postaw w sposób pozytywny i negatywny. Zawarte w definicji postawy pojęcie względnej stałości oznacza, że postawy można zmienić, ale należy zauważyć, że nie zmieniają się one z godziny na godzinę ani nawet z dnia na dzień [Aronson, i in. 1997; Mądrzycki 1976]. Specjaliści od psychologii rewalidacji zauważają, że w każdym społeczeństwie można zaobserwować dwie skrajne postawy wobec osób niepełnosprawnych; akceptującą i odtrącającą. W postawach odtrącających można dodatkowo wyróżnić postawę odsuwania się od osoby niepełnosprawnej np. przez unikanie kontaktu z niepełnosprawnym człowiekiem. Obserwując otaczające nas środo-

24 24 NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ wisko trudno jest oprzeć się wrażeniu, że prywatne postawy ludzi są odmienne od tych deklarowanych werbalnie i wyrażanych publicznie. Publicznie wyrażane postawy wobec osób niepełnosprawnych są zwykle pozytywne i przychylne. Dzieje się tak chyba dlatego, że takie jest oczekiwanie społeczne. Wyrażanie negatywnych postaw w tym przypadku może grozić zbyt poważnymi konsekwencjami, takimi jak: potępienie społeczne czy wręcz napiętnowanie społeczne, ostracyzm i brak akceptacji społecznej. Świadome prezentowanie negatywnych postaw wobec osób niepełnosprawnych i świadome działanie przeciwko nim uważane jest w naszej kulturze za pogwałcenie ogólnie przyjętych norm współżycia społecznego i jest ogólnie potępiane. Jednakże szereg autorów stwierdza, że gdy zastosujemy odpowiednią strategię badań i gdy w badaniach uda się nam dotrzeć do głębszych aspektów osobowości to okaże się, że te niezwerbalizowane postawy wobec osób niepełnosprawnych są na ogół nieprzychylne czy wręcz wrogie [Larkowa 1977; Śliwak 2006]. Na szczęście postawy nie są mechanizmami wrodzonymi, tylko wyuczonymi, a decydującym elementem w genezie postaw jest doświadczenie każdego człowieka. Ilość i jakość tego doświadczenia to najważniejsze źródła rozwoju postaw. Postawa jest zatem wyuczoną predyspozycją człowieka wobec czegoś lub kogoś, jest wyuczonym sposobem reagowania w określony sposób. Postawa jest efektem wielu różnorodnych działań socjalizacyjnych, jakim jednostka poddawana jest przez całe swoje życie, ale również jest skutkiem przypadkowych, nieplanowanych doświadczeń i wpływów społecznych. Kształtowanie się postaw to zwykle proces powolny i długotrwały i bardzo rzadko postawa powstaje nagle, jako efekt wstrząsu, silnego przeżycia. Postawy kształtują się najpierw w domu rodzinie, następnie w szkole, w środowisku koleżeńskim, w pracy. Za szczególnie ważne środowisko w kształtowaniu postaw uważa się środowisko rodzinne. Atmosfera rodzinna, obejmująca stosunek do otaczającego świata, ludzi, systemu wartości i samego siebie, stanowi swoisty klimat, który oddziaływuje bardzo znacząco na formowanie się stosunku do innych ludzi, w tym również do osób niepełnosprawnych. Bardzo znaczącą rolę w kształtowaniu postaw człowieka odgrywa również środowisko koleżeńskie (szkoła, praca). Osoba patrzy na świat poprzez system wartości głoszonych i akceptowanych w danym środowisku społecznym. Jednostka angażując się w życie społeczne przyjmuje określone normy i wzory zachowań, które są typowe dla danej społeczności. Ukształtowane postawy, również postawy wobec osób niepełnosprawnych, odzwierciedlają się w wielu aspektach życia społecznego: ekonomicznym, prawnym, architektonicznym, urbanistycznym. Jeżeli osoba niepełnosprawna w swoim funkcjonowaniu społecznym spotyka się z trudnościami i ograniczeniami w wymienionych tutaj dziedzinach, to są one najczęściej skutkiem ukształtowania takich postaw u innych ludzi: przedsię-