Nr 56 INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH. Analizy i Opinie. Korepetycje szara strefa edukacji. Analyses & Opinions. Elżbieta Putkiewicz

Transkrypt

1 Nr 56 INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH T H E I N S T I T U T E O F P U B L I C A F F A I R S Analizy i Opinie Analyses & Opinions Korepetycje szara strefa edukacji Elżbieta Putkiewicz

2 2 Korepetycje szara strefa edukacji Korepetycje szara strefa edukacji Elżbieta Putkiewicz Powszechne w szkole korepetycje tworzą szarą strefę edukacji, która może świadczyć o porażce polityki oświatowej państwa. Zjawisko korepetycji jest złożone i nie podlega jednoznacznej ocenie ma swoje dobre strony, np. na ogół wysoką skuteczność dydaktyczną, oraz szereg negatywnych konsekwencji pedagogicznych, społecznych, etycznych i ekonomicznych. Istnieje potrzeba zainicjowania dyskusji i systematycznego monitorowania zjawiska korepetycji oraz uwzględnienia problemu korepetycji w kształceniu nauczycieli. Powszechność zjawiska Korepetycje definiowane są jako płatne lekcje z przedmiotów nauczanych w szkołach. Do korepetycji zaliczamy więc: lekcje indywidualne, grupowe, zajęcia w (szczególnie popularnych na Dalekim Wschodzie) szkołach korepetycyjnych oraz kursy przygotowawcze na uczelnie. Z badań zainicjowanych w 2004 r. przez Open Society Institute wśród studentów pierwszego roku studiów wynika, że z samych tylko lekcji prywatnych prowadzonych przez nauczyciela indywidualnie lub z grupą uczniów korzystało w klasie maturalnej: 92% uczniów w Azerbejdżanie, 76% w Gruzji, prawie 70% w Mongolii i na Ukrainie, 60% młodzieży na Litwie, 50% w Polsce, 35% na Słowacji, 31% w Bośni i Hercegowinie oraz 28% w Chorwacji. Z różnych form korepetycji coraz częściej korzysta się w krajach, w których zawsze były one popularne, czyli w Japonii, Singapurze, Korei Południowej, ale także w Australii, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii i Kanadzie. Korepetycje są zjawiskiem złożonym, nie poddają się więc jednoznacznej ocenie. Z jednej strony pozwalają na poszerzanie Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 56

3 Korepetycje szara strefa edukacji 3 umiejętności uczniów, z drugiej zaś przyczyniają się do pogłębiania nierówności w dostępie do edukacji, a wymuszane przez szkoły są formą korupcji, która utrudnia budowanie demokracji w szkole i jej środowisku. Ponieważ korepetytorzy nierzadko nie płacą podatków, zjawisko korepetycji powoduje również rozszerzanie się szarej strefy gospodarki. Korepetycje biorą nie tylko maturzyści, którzy przygotowują się do egzaminów wstępnych na uczelnie. W Polsce coraz częściej decydują się na nie uczniowie szkół podstawowych i gimnazjów. Ci pierwsi aby otrzymać wysokie wyniki podczas sprawdzianu po szkole podstawowej i dostać się do dobrych gimnazjów, drudzy by uzyskać dobre wyniki sprawdzianu po gimnazjum i zostać uczniem dobrego liceum. Wśród bezpośrednich przyczyn skłaniających do korzystania z korepetycji uczniowie, rodzice, a nawet co interesujące sami nauczyciele wymieniają fakt, że szkoły wymagają, a nie uczą, ograniczając swoje funkcje do certyfikacji wiedzy uczniów. Korepetycje przestały być domeną uczniów słabych. Z wywiadów z korepetytorami wynika, że wśród ich klientów jest wielu bardzo dobrych uczniów, należących do górnej ćwiartki osiągnięć. Stwierdzenie: Tylko słabi uczniowie pobierają korepetycje odrzuciło 92% biorących udział w badaniach polskich studentów pierwszego roku i ponad 80% studentów z pozostałych ośmiu krajów. Popytowi na korepetycje odpowiada ich podaż. Z deklaracji badanych studentów wynika, że w ich środowiskach nie jest trudno znaleźć korepetytora, funkcjonuje także prężny rynek kursów przygotowawczych do egzaminów na wyższe uczelnie. Powszechność zjawiska korepetycji świadczy być może o porażce oświatowej polityki państwa. Zdaniem socjologa Krzysztofa Koseły, państwo ze swoją pretensją do organizowania oświaty, a przynajmniej regulowania równego dostępu i wyznaczania wzorców jakości nauczania stoi teraz przed koniecznością rozwiązania problemu, którego pojawienia nie przewidywano, wprowadzając powszechny obowiązek szkolny. Widać, jak opór uczniowskiej materii i chęć rozegrania sytuacji na własną korzyść przez nauczycieli zrodziły zjawisko, nad którym już trudno jest zapanować. Korepetycje a równość dostępu do edukacji Zdecydowana większość, średnio ponad 80% studentów z dziewięciu krajów biorących udział w badaniach zainicjowanych przez Open Society Institute uważa, że lekcje prywatne, na które uczęszczali w klasie maturalnej, pomogły lub bardzo pomogły im w przygotowaniu do matury i egzaminów wstępnych. Z analiz danych otrzymanych z badań przeprowadzonych w dziewięciu krajach postkomunistycznych, a także w krajach dalekowschodnich oraz w Wielkiej Brytanii wynika, że poziom wykształcenia rodziców oraz ocena warunków ekonomicznych rodziny ucznia są podstawowymi zmiennymi, wpływającymi na Analizy i Opinie, 56 Instytut Spraw Publicznych

4 4 Korepetycje szara strefa edukacji podjęcie decyzji o korzystaniu z lekcji prywatnych. Z badań Instytutu Spraw Publicznych wynika, że o ile z lekcji prywatnych korzystało prawie dwie trzecie badanych, którzy określali warunki ekonomiczne swojej rodziny jako ogólnie dobre, to wśród tych, którzy określali je jako ogólnie złe jedna trzecia. Warto sobie uzmysłowić, że dwie godziny lekcji prywatnych w tygodniu przez cały rok szkolny kosztuje rodziców polskiego ucznia średnio około trzech tysięcy złotych. Podobnie, z korepetycji korzystało prawie 60% uczniów pochodzących z rodzin o wysokim statusie ekonomiczno-społecznym i 35% z rodzin o niskim statusie ekonomiczno-społecznym. Ciemne strony zjawiska korepetycji Badania ISP dostarczyły dowodów, że korepetycje stanowią źródło patologii relacji szkolnych. Zdaniem biorących udział w badaniach uczniów, rodziców i samych nauczycieli, niejednokrotnie sama szkoła bezpośrednio lub pośrednio wymusza branie korepetycji, podczas których nauczyciele nauczają lepiej i staranniej niż na zajęciach szkolnych. Korepetycje tego typu osłabiają standardy moralne środowiska szkolnego, zaburzają funkcję socjalizacyjną szkoły, niszczą także spójność zespołów klasowych. I w tym wypadku sytuacja szkoły polskiej nie jest odosobniona tak zwane korupcyjne korepetycje występują we wszystkich krajach uczestniczących w międzynarodowych badaniach zainicjowanych przez Open Society Institute. Z charakteru pracy korepetytorów (samozatrudnienie) wynika fakt utrudnionej kontroli płacenia przez nich podatków. Z tego prawdopodobnie powodu niewielu nauczycieli biorących udział w badaniach deklarowało płacenie podatków. Oprócz swoistości zatrudnienia korepetytorów niepłaceniu podatków sprzyja także brak dyskusji społecznej o zjawisku korepetycji. Pomijane zwykle milczeniem, nie stanowią materialnego zjawiska, a trudno płacić podatki za działalność, która nie istnieje. Potrzeba publicznej dyskusji o zjawisku korepetycji Konieczne jest zainicjowanie publicznej dyskusji o korepetycjach i kursach przygotowawczych do egzaminów: do nowej matury, sprawdzianu gimnazjalnego i sprawdzianu po szkole podstawowej, ale także do ewentualnych testów kompetencyjnych na uczelnie. Przed organizatorami debaty stoją dwa zadania. Pierwszym jest mobilizacja środowisk Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 56

5 Korepetycje szara strefa edukacji 5 oświatowych, uczniów i rodziców oraz przełamanie tabu ciążącego na tym zjawisku. Drugie zadanie to rzeczowa dyskusja o problemach związanych z korepetycjamii, w której winny zabrać głos przede wszystkim środowiska pedagogiczne, rodzice, uczniowie i twórcy polityki oświatowej. Potrzebna jest rzeczowa wymiana opinii z udziałem zarówno przeciwników korepetycji, jak również ich zwolenników. Jest szansa, że jej efektem będzie zmiana relacji między światem władzy i lokalnym środowiskiem edukacyjnym szkół. Po pierwszej bowiem próbie przełamania milczenia wokół szkoły i jej problemów, która zaowocowała powstaniem oświaty niepublicznej, ponownie cierpimy na brak autentycznych inicjatyw obywatelskich, spontanicznych form organizacyjnych, przejawów oddolnej mobilizacji wokół problemów edukacji. Znikł pośredni poziom aktywności społecznej między światem polityki a światem prywatnym rodziny, najbliższych przyjaciół. Nie funkcjonują lub funkcjonują niezwykle słabo stowarzyszenia rodziców i nauczycieli. W takiej sytuacji prawa rodziców ograniczają się do dostępu do informacji o wymaganiach szkoły i...wyboru korepetytora. Pierwszym tematem debaty powinna stać się naprawa funkcji dydaktycznej szkoły. Należy się zastanowić, jakie są powody, że szkoła wymaga, a nie pomaga. Jakie działania należy podjąć, aby funkcja certyfikacyjna szkoły przestała być dominująca. Drugim, równie ważnym tematem jest naprawa funkcji socjalizacyjnej szkoły. Ucierpiała ona z powodu nauczycieli, którzy wykazują swoje zaangażowanie dopiero na lekcjach prywatnych. Badacze z siedmiu spośród dziewięciu krajów biorących udział w badaniach z inicjatywy Open Society Institute są zwolennikami prawnego zakazu udzielania korepetycji przez nauczycieli swoim uczniom. Zdaniem ekspertów ISP, istnieje wiele argumentów przeciwko całkowitej prohibicji w tym zakresie. Wydaje się, że wzorem kodeksu zawodu lekarza należałoby wprowadzić kodeks zawodu nauczyciela, w którym znalazłby się zapis zakazujący nauczycielom uczenia na płatnych lekcjach swoich szkolnych uczniów. Trzecim tematem są nierówności społeczne, będące konsekwencją korepetycji. Z badań ISP wynika, że korepetycje są drogie nawet dla tych respondentów, którzy określali warunki ekonomiczne swojej rodziny jako średnie. Lekcje dodatkowe, za które trzeba płacić, powodują ograniczenie równego dostępu do edukacji. Wygrywają uczniowie, których rodziny mają większe możliwości finansowe. Analizy i Opinie, 56 Instytut Spraw Publicznych

6 6 Korepetycje szara strefa edukacji Monitorowanie zmian w systemie edukacji i kształcenia nauczycieli Równolegle z dyskusją społeczną o zjawisku korepetycji należałoby prowadzić monitorowanie zmian zachodzących w systemie edukacji. Ich celem byłoby tworzenie programów przeciwdziałania instytucjonalnej niewydolności szkoły, której symptomem jest m.in. plaga korepetycji. Szczególnie ważną rolę mogą odegrać ogólnopolskie, lokalne i szkolne barometry korepetycji. Niektóre samorządy lokalne i organizacje pozarządowe w Polsce prowadzą monitorowanie zjawiska korepetycji. Wyniki tych badań winny stać się podstawą do opracowania lokalnych i centralnych programów interwencyjnych, przeciwdziałających pladze korepetycji, takich jak np. prezentowane i szczegółowo omawiane podczas Global Forum on Education w Santiago de Chile (OECD, październik 2005) szkoły przedłużonego dnia, które proponują uczniom szereg zajęć kompensacyjnych i rozwijających uzdolnienia. Dydaktyczne i etyczne problemy związane ze zjawiskiem korepetycji powinny się stać jednym z najważniejszych zagadnień kształcenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli. Do programów kształcenia i doskonalenia nauczycieli należy włączyć informacje o różnych systemach szkolnych. W szczególności dotyczy to rezultatów międzynarodowych badań osiągnięć szkolnych. Wynika z nich np., że są kraje, jak Finlandia, w których liczba korepetycji jest znacznie mniejsza niż w Polsce, a osiągnięcia uczniów zdecydowanie wyższe i mniej zróżnicowane, i takie, w których, jak w Hongkongu, nie zdarzają się korupcjogenne korepetycje udzielane własnym uczniom, ponieważ zakaz prawny dotyczący ich udzielania jest całkowicie uwewnętrzniony i stał się normą moralną. *** Tekst powstał na podstawie badań Instytutu Spraw Publicznych, przeprowadzonych na przełomie 2004/2005 w ramach międzynarodowego projektu Monitoring Private Tutoring zainicjowanego przez Open Society Institute. Rezultatem projektu jest publikacja autorstwa Elżbiety Putkiewicz pt. Korepetycje szara strefa edukacji (ISP, Warszawa 2005). Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 56

7 Prof. dr hab. Elżbieta Putkiewicz jest pracownikiem naukowym na Wydziale Pedagogicznym Uniwersytetu Warszawskiego oraz ekspertem Instytutu Spraw Publicznych zajmującym się monitorowaniem zmian w oświacie. Analizy i Opinie Nr 56, grudzień 2005 Redagują: dr Jacek Kucharczyk, Mateusz Fałkowski, mateusz.falkowski@isp.org.pl Jarosław Ćwiek-Karpowicz, jarek.cwiek-karpowicz@isp.org.pl Projekt graficzny: Andrzej Jasiocha jasio70@interia.pl Instytut Spraw Publicznych Adres: ul.szpitalna 5 lok Warszawa, Polska isp@isp.org.pl