This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 Kwart.Ortop. 2013, 3, str. 406,ISSN SPECYFIKA REHABILITACJI PACJENTÓW GERIATRYCZNYCH SPECIFICITY OF GERIATRIC REHABILITATION Katarzyna Smyj 1, Emilia Góra 2, Artur Kozak 3 1 Klinika Geriatrii Uniwersytetu Medycznego, Oddział Geriatrii Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego im. WAM w Łodzi 2 Klinika Chirurgii Ręki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 3 Oddział Urazowo-Ortopedyczny, Okręgowy Szpital Kolejowy w Lublinie Streszczenie Prawidłowo przeprowadzona rehabilitacja u seniorów zaspokaja nie tylko potrzeby fizyczne, psychiczne i społeczne w tej grupie wiekowej, ale daje przede wszystkim poczucie satysfakcji. Bardzo ważne jest odpowiednia ocena problemów zdrowotnych i funkcjonalnych starszego pacjenta oraz odpowiednie dobranie i przeprowadzenie ćwiczeń. Całościowa ocena geriatryczna w pracy fizjoterapeuty pozwala przede wszystkim określić efektywność stosowanej terapii, a w razie potrzeby skorygować ją. Rehabilitacja osób w wieku podeszłym jest bardzo ważnym elementem, gdyż poprawia ona nie tylko stan fizyczny pacjenta, ale również jego samopoczucie. Summary Properly conducted rehabilitation in seniors meets not only physical, mental and social needs of this age group, but it gives, above all, a sense of satisfaction. It is very important to assess appropriately the health and functional problems of an elderly patient and to select and conduct exercises properly. Comprehensive geriatric evaluation in the work of a physiotherapist can determine the effectiveness of therapy and, if necessary, correct it. Rehabilitation of the elderly is a very important element because it improves not only the physical condition of patients, but also their wellbeing. Słowa kluczowe: geriatria, starzenie się, rehabilitacja, całościowa ocena geriatryczna, aktywność fizyczna, osoby starsze. Keywords: geriatrics, aging, rehabilitation, comprehensive geriatric assessment, physical activity, older people

2 Kwart.Ortop. 2013, 3, str.407,issn Wstęp Proces gwałtownego starzenia się społeczeństwa oraz rozwoju chorób cywilizacyjnych to jeden z głównych problemów Polski oraz innych krajów rozwijających się [4]. Wiek powyżej 65 roku życia uznawany jest za dolną granicę wieku starszego, a odsetek tych osób zwiększa się znacznie szybciej niż w innych grupach wiekowych. Według danych w roku 2005 liczba osób powyżej 65 roku życia w krajach Unii Europejskiej stanowiła blisko 75 milionów populacji. Szacuje się, że do roku 2050 liczba ta wzrośnie do 135 milionów. W Polsce liczba osób starszych do 2050 roku ma wzrosnąć do 29% populacji. Wiele degeneracyjnych zmian dotyczących niemal wszystkich struktur i funkcji naszego organizmu nierozerwalnie związanych jest z procesem starzenia się. Zwiększa się ryzyko wystąpienia chorób, często kilku jednocześnie, jak również upośledzenia rezerw czynnościowych oraz ograniczenia w zakresie narządu ruchu. Niesie to ze sobą obniżenie aktywności fizycznej i zmusza chorych do preferowania siedzącego trybu życia, braku pełnego uczestniczenia w wielu aspektach życia codziennego, a także z czasem zdolności samodzielnego funkcjonowania. Postępowanie rehabilitacyjne w wielu przypadkach dotyczy podtrzymywania sprawności funkcjonalnej seniorów i przybiera charakter bardziej profilaktyczny niż sensu stricto leczniczy [10].Podjęcie przez osoby starsze regularnej aktywności fizycznej ma znaczący wpływ na ograniczenie wielu fizycznych czy psychospołecznych zagrożeń, które są nieodłączną częścią procesu jaki zachodzi wraz z wiekiem w naszym organizmie. Aktywnością fizyczną według Światowej Organizacji Zdrowia nazywamy wszelkiego rodzaju czynności związane z ruchem, które podejmujemy w życiu codziennym, począwszy od pracy, wypoczynku oraz uprawiania sportu. Uznaje się, iż efekty podejmowanej regularnej aktywności fizycznej są o wiele korzystniejsze, gdy jej wzorce zostały wdrożone we wczesnym okresie życia [7]. Zmiany związane ze starzeniem się organizmu Przyjmuje się, iż proces spadku sprawności naszego organizmu rozpoczyna się po ukończeniu 35 roku życia. Wiek biologiczny może różnić się od wieku metrykalnego, ponieważ tempo zmian jakie zachodzą w naszym organizmie jest u każdego indywidualne [6]. Schorzenia przewlekłe takie jak: choroby układu krążenia, uszkodzenia i choroby narządu ruchu, wzroku, schorzenia neurologiczne, narządu słuchu, schorzenia psychiczne, to najczęstsze przyczyny powodujące niesprawność wśród osób powyżej 60 roku życia [9]. Spośród głównych czynników ryzyka niesprawności, niezwiązanych z procesem chorobowym, wymienia się przede wszystkim niską aktywność fizyczną, palenie tytoniu i wysoki wskaźnik Body Mass Indeks [3]. Największe zmiany dotyczą układu krążenia i mięśniowo-szkieletowego, gdyż odgrywają one największą rolę w codziennych funkcjach życiowych. Zmiany dotyczące układu krążenia prowadzą do obniżenia maksymalnej wydolności tlenowej ze względu na zmniejszenie się pojemności minutowej serca [4].U osób starszych dochodzi do stopniowego zmniejszenia masy mięśniowe j- tak zwanej sarkopenii, która powoduje obniżenie się siły mięśniowej i sprawności funkcjonalnej mięśni szkieletowych. Jest jednym z czynników wpływających na spadek beztłuszczowej

3 Kwart.Ortop. 2013, 3, str.408,issn masy ciała. Wraz z osłabieniem mięśni zwiększa się u seniorów ryzyko upadków i wzrasta prawdopodobieństwo wystąpienia niepełnosprawności ruchowej [5,12,16].Choroba zwyrodnieniowa stawów obejmuje ok. 54% osób powyżej 65 roku życia i aż 80% powyżej 75 roku życia. Charakteryzuje się postępującą degeneracją chrząstki stawowej, zmianami w tkance podchrzęstnej kości oraz tworzeniem się wyrośli kostnych. Towarzyszą im zaburzenia w obrębie tkanek miękkich (ścięgien i ich przyczepów, więzadeł, powięzi, mięśni i kaletek). Zmiany zwyrodnieniowe mają charakter przewlekłego zespołu bólowego i ograniczenia ruchomości stawów co w większości przypadków prowadzi do ograniczenia sprawności [2].Zmiany w układzie oddechowym wynikające z procesu starzenia się powodują zmniejszenie masy mięśni oddechowych oraz spadku wytrzymałości ich skurczu, co prowadzi do zmniejszenia ruchomości klatki piersiowej i wentylacji płuc. Pojemność życiowa płuc, a także wielkość maksymalnego wydechu również ulegają zredukowaniu. W wyniku zmniejszenia powierzchni wymiany gazowej, dochodzi do obniżenia prężności tlenu we krwi tętniczej, co zwiększa ryzyko hipoksemii. Wszystkie te zmiany powodują również osłabienie odruchu kaszlu, a także zmniejszenie klirensu rzęskowego, co sprzyja zaleganiu wydzieliny w oskrzelach, sprzyjając rozwojowi bakterii i zwiększa ryzyko infekcji [4,7,14]. Starzenie się układu nerwowego prowadzi do zmniejszenia liczby neuronów. Natomiast do prawidłowego funkcjonowania mózgu, podstawowe znaczenie ma sprawność przekazywania sygnału miedzy poszczególnymi komórkami, a nie ich liczba. Jeśli więc w procesie starzenia nie występuje proces chorobowy, zmiany w zakresie funkcji poznawczych są niewielkie,a pogorszeniu może ulec jedynie zapamiętywanie i pamięć świeża. Zwolnienie przewodzenia impulsu, w wyniku którego dochodzi do wydłużenia czasu reakcji odruchowych to jedna z najbardziej charakterystycznych zmian w obwodowym układzie nerwowym. Osłabienie czucia obwodowego, wibracji i czucia głębokiego, również zwiększa ryzyko wystąpienia wielu patologii, między innymi wystąpienia upadków [4,14]. Pacjentów geriatrycznych charakteryzuje współwystępowanie kilku chorób przewlekłych jednocześnie, czyli tak zwana wielochorobowość, która jest poważnym problemem dla rehabilitacji. Zawsze w przypadku każdej patologii należy określić wskazania i przeciwwskazania do danej terapii i uwzględnić je w procesie usprawniania ruchowego [4,7]. Duże znaczenie w planowaniu fizjoterapii osób starszych ma zastosowanie całościowej oceny geriatrycznej. Pozwala ona na sprawdzenie efektywności stosowanej terapii, oraz daje możliwość dokonania w razie potrzeby zmian w programie terapeutycznym. Metodą najczęściej stosowaną jest ocena sprawności funkcjonalnej pacjenta, niezależność w wykonywaniu czynności życia codziennego. Służą do tego skale oceny podstawowych czynności życia codziennego (ADL- Activites of Daily Living) oraz oceny złożonych czynności życia codziennego (IADL- Instrumental Activities of Daily Living). Ocena funkcji poznawczych dostarcza rehabilitantom informacji, które mają na celu zaplanowanie sposobu przeprowadzenia ćwiczeń, a także określają sposób porozumiewania się z seniorem. Funkcje poznawcze i stan psychiczny ocenia się za pomocą krótkiej skali oceny stanu psychicznego (MMSE- Mini Mental State Examination), a także geriatrycznej skali oceny depresji (GDS- Geriatric Depression Scale) [1,11,13]. Szczególne znaczenie w pracy fizjoterapeuty ma ocena ryzyka upadków, zakres ruchomości w stawach oraz pomiar siły mięśniowej. W celu dokładniejszej oceny mobilności opracowano wiele testów, znajdujących zastosowanie w wybranych

4 Kwart.Ortop. 2013, 3, str. 409,ISSN sytuacjach zdrowotnych. Często stosowanym jest test Tinetti, ocenia on równowagę i chód badanego, co pozwala wyłonić grupę osób w podeszłym wieku z wysokim ryzykiem upadków oraz sporządzić i przeprowadzić zindywidualizowany program usprawniania w celu poprawy sprawności i zapobiegania upadkom [4,11,15]. Całościowa ocena geriatryczna pozwala na dostosowanie terapii do preferencji chorego, oraz wpływa na poprawę współpracy i zwiększa satysfakcję z osiągniętego celu. Pozwala również na realne określenie ograniczenia programów fizjoterapeutycznych, co w przypadku pacjentów z wygórowanymi oczekiwaniami pozwala na uniknięcie rozczarowań [1,8]. Rehabilitacja osób starszych Powszechność, kompleksowość, wczesne zapoczątkowanie oraz ciągłość, to cechy polskiego modelu rehabilitacji wg Wiktora Degi, które w rehabilitacji geriatrycznej mają szczególne znaczenie [10]. Obniżająca się wraz z wiekiem sprawność funkcjonalna oraz współistniejąca wielochorobowość sprawia, że seniorzy powinni zostać objęci kompleksowym programem usprawniania, aby jak najdłużej utrzymać swoją życiową niezależność. Program usprawniania należy dobierać indywidualnie, a czas jego trwania uzależnić od stopnia wydolności organizmu naszego seniora. Z czasem ćwiczenia należy wydłużać, aby uzyskać lepsze efekty zajęcia należy prowadzić 3-5 razy w tygodniu po minimum 20 minut. Jednym z wielkich problemów geriatrycznych są upadki i ich następstwa, takie jak: złamania kości przedramienia, kości udowej czy kręgosłupa. Mogą one wpłynąć negatywnie na sprawność funkcjonalną, a najpoważniejszym ich powikłaniem jest śmierć [5,13]. Przyczyną upadków mogą być za równo czynniki zewnętrzne jak: brak poręczy, złe oświetlenie, nierówna lub śliska podłoga, a także czynniki wewnętrzne: osłabienie siły mięśniowej (w wyniku unieruchomienia lub braku aktywności ruchowej), zawroty głowy, zaburzenia widzenia, zaburzenia równowagi, choroby współistniejące, a także przyjmowane leki [15]. W celu zapobiegania upadkom priorytetowym zadaniem fizjoterapii jest przede wszystkim: - uświadomienie pacjentom oraz ich opiekunom korzyści płynących z usprawniania, - nauka ćwiczeń wzmacniających siłę mięśniową, - ćwiczenia sensomotoryczne, - ćwiczenia wytrzymałościowe, - nauka padania i podnoszenia się po upadku, - dobór sprzętu pomocniczego (kule, balkonik itp.). Aktywność fizyczna Aktywność fizyczna to jedna z najważniejszych a zarazem najbardziej efektywna z form leczenia osób starszych. Jest czynnikiem łagodzącym wpływ wieku na nasz organizm co umożliwia pomyślne starzenie się. W badaniach naukowych udowodniono, że u osób podejmujących umiarkowaną aktywność fizyczną rzadziej dochodzi do różnego rodzaju infekcji, niektórych nowotworów oraz zmniejsza się skłonność do depresji. W chorobach układu ruchu trening fizyczny odgrywa również bardzo istotną rolę. Spowalnia i modyfikuje zmiany zachodzące wraz z wiekiem w tym układzie. Przyczynia się do zmniejszenia dolegliwości bólowych, zwiększa siłę

5 Kwart.Ortop. 2013, 3, str.410,issn mięśniową, zapewnia zachowanie elastyczności tkanek okołostawowych, co ogranicza postępujące wraz z wiekiem zmniejszanie się zakresu ruchu w stawach. Należy również zwrócić uwagę na najtańszą i najskuteczniejszą metodę leczenia bólów kręgosłupa, jaką jest profilaktyka. Bóle kręgosłupa są efektem nieprawidłowego trybu życia (brak ruchu, otyłość, złe nawyki w wykonywaniu codziennych czynności) i powszechnie występują wśród osób starszych. Należy uświadomić pacjentowi: - mechanizmy i przyczyny powstawania bólów kręgosłupa, - naukę prawidłowego wykonywania ćwiczeń poprawiających stabilizację kręgosłupa, - ćwiczenia wzmacniające mięśnie grzbietu i brzucha, - utrzymanie prawidłowego bilansu mięśniowego, a także ruchomości w obrębie stawów, - ćwiczenia ogólnousprawniające. Podsumowanie W związku z rosnącą z roku na rok liczbą osób powyżej 65 roku życia rehabilitacja geriatryczna cieszy się coraz większym zainteresowaniem. Powinna stać się ona nieodłącznym elementem oddziałów geriatrycznych. Ćwiczenia prowadzone w formie fizjoterapii, to nie tylko wzmocnienie siły mięśniowej i ogólna poprawa sprawności, ale również istotny czynnik zapobiegania izolacji społecznej i samotności w tej grupie wiekowej. Aby zmienić stereotyp postrzegania procesu starzenia się w wielu krajach wykorzystuje się do tego aktywność fizyczną. Seniorzy poprzez aktywność nie tylko fizyczną, ale także społeczną poprawiają swój społeczny wizerunek oraz jakość życia. Piśmiennictwo: 1. Borowicz A.M., Testy służące do oceny sprawności funkcjonalnej osób starszych. W: Wieczorkowska-Tobis K., Kostka T., Borowicz A.M., Fizjoterapia w Geriatrii., Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 2011, s Borowicz A.M., Choroba zwyrodnieniowa stawów. W: Wieczorkowska-Tobis K., Kostka T., Borowicz A.M., Fizjoterapia w Geriatrii., Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 2011, s Ferruci L., Bialluaria F., Guralnik J.M., Epidemiology of Aging. Radiol. Blin, North. Am., 2008, 46 (4), Jajor J., Nonn-Wasztan S., Rostkowska E., Samborski W. Specyfika rehabilitacji ruchowej osób starszych., Nowiny Lekarskie 2013, 82, 1, Kostka T., Kostka J., Szczegółowe problemy fizjoterapii osób starszych. Wieczorkowska-Tobis K., Kostka T., Borowicz A.M., Fizjoterapia w Geriatrii., Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 2011, s Koziarska-Rościszewska M. Zmiany związane ze starzeniem się organizmu. W: Kostka T., Koziarska-Rościszewska M. Choroby wieku podeszłego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 2009, s

6 Kwart.Ortop. 2013, 3, str.411,issn Łukasik A., Barylski M., Irzmański R. Rehabilitacja osób w wieku podeszłymterapia z wyboru dla starzejącego się społeczeństwa. Geriatria, 5, , Manini T., Pahor M. Physical activity and maintaining physical function in older adults. Br J Sports Med. 2009;43: Mazurek J., Rymaszewska J., Lurbiecki J., Specyfika i czynniki warunkujące skuteczność fizjoterapii osób starszych w świetle najnowszych doniesień. Nowiny Lekarskie 2012, 81,1, Mrożek-Gąsiorowska M.A. Rehabilitacja medyczna osób starszych. Zasadność, potrzeby i możliwości. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie, tom IX, nr 1/2011, Olszewski J., Kostka J., Kostka T., Fizjoterapia w wybranych dziedzinach medycyny. Fizjoterapia w geriatrii. Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2011, str Taaffe DR, Marcus R., Musculoskeletal health and the older adult. J Rehabil Res Dev. 37, , Twardowska-Rajewska J. Krótki program usprawniania seniorów w celu minimalizowania zaburzeń równowagi. Doniesienia wstępne., Gerontologia Polska, tom 14, nr 1, Wieczorkowska-Tobis K. Zmiany narządowe towarzyszące procesowi starzenia się. W: Wieczorkowska-Tobis K., Kostka T., Borowicz A.M.., Fizjoterapia w Geriatrii., Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 2011, s Żak M. Rehabilitacja w procesie leczenia osób starszych. Gerontologia Polska 8, , Żołądź J., Majerczak J., Duda K. Starzenie się a wydolność fizyczna człowieka. W: Górski J., redaktor. Fizjologia wysiłku i treningu fizycznego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL; Warszawa 2011, Adres do korespondencji Katarzyna Smyj Oddział Geriatrii Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego im. WAM w Łodzi Łódź, ul. Żeromskiego 113

7