Zmiany biomechaniczne u kobiet w ciąży

Transkrypt

1 Fizjoterapia 2009, 17, 3, ISSN /v Agnieszka Opala-Berdzik 1, Bogdan Bacik 2, Małgorzata Kurkowska 3 1 Katedra Podstaw Fizjoterapii Klinicznej, Wydział Fizjoterapii AWF w Katowicach The Chair of Rudiments of Clinical Physiotherapy, Department of Physiotherapy, University of Physical Education in Katowice 2 Katedra Motoryczności Człowieka, Wydział Wychowania Fizycznego AWF w Katowicach The Chair of Human Motor Functions, Department of Physical Education, University of Physical Education in Katowice 3 Centralny Szpital Kliniczny Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach Central Clinical Hospital, Silesian Medical University in Katowice Streszczenie: Celem pracy jest przedstawienie problemów związanych z różnorodnymi biomechanicznymi zmianami w układzie mięśniowo-szkieletowym kobiet w ciąży dotyczącymi postawy ciała także w aspekcie dolegliwości bólowych, zwłaszcza w dolnym odcinku pleców. Poruszane są zagadnienia związane ze zmianą funkcjonalnego zakresu ruchomości tułowia oraz ograniczeniami i trudnościami w wykonywaniu czynności codziennych i zawodowych. W pracy przedstawiono także wpływ ciąży na stabilność posturalną i chód. Wiedza zawarta w artykule powinna być pomocna zarówno osobom prowadzącym zajęcia w szkołach rodzenia, jak też lekarzom i fi zjoterapeutom w profi laktyce oraz leczeniu dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego u kobiet w ciąży i po porodzie. Słowa kluczowe: ciąża, biomechanika. Abstract: The purpose of the paper is to present the problems related to various biomechanical changes taking place in the musculoskeletal system in pregnant women concerning body posture and pain problems and especially low back pain. The changes of the functional motion range of the trunk as well as the limitations and diffi culties in daily life activities and work performance are taken into consideration. The infl uence of pregnancy on postural stability and gait is also presented in the paper. The knowledge gathered in the article should be helpful to those who provide the child birth classes as well as to physicians and physical therapists in prevention and treatment of musculoskeletal complaints of women during pregnancy and post partum. Key words: pregnancy, biomechanics.. Wprowadzenie Introduction W czasie 280 dni ciąży w ciele kobiety zachodzi wiele zmian fizjologicznych, które mają wpływ na jej układ mięśniowo- -szkieletowy. Jedną z najbardziej istotnych zmian jest przyrost masy ciała, który dla zapewnienia prawidłowego rozwoju płodu powinien wynosić od 9 do 14 kg. Zwiększanie się masy ciała z każdym miesiącem ciąży jest związane przede wszystkim z powiększaniem się płodu, macicy, ilości płynu owodniowego oraz łożyska [1]. Biorąc pod uwagę poszczególne segmenty ciała, największy wzrost masy w 2 i 3 trymestrze ciąży dotyczy tułowia. Średni przyrost masy w tym segmencie wynosi 0,29 kg na tydzień [2]. Powiększenie masy głównie w obrębie jamy brzusznej ma zasadniczy wpływ na stan mięśni brzucha, które ulegają rozciągnięciu i osłabieniu. Zmiany dotyczące mięśni brzucha znalazły potwierdzenie w wynikach badań Gilleard i wsp. [3], którzy między 14 tygodniem ciąży a 8 tygodniem po porodzie 9-krotnie oceniali mięśnie proste za pomocą trójwymiarowej fotografii. Stwierdzili oni zwiększenie długości tych mięśni oraz odległości między nimi (rozstęp mięśni prostych). Badano także funkcje mięśni Many physiological changes affecting the musculoskeletal system take place in the woman s body during the 280 days of pregnancy. One of the most significant changes is body mass gain which should be from 9 to 14 kg in order for the fetus to develop properly. Increasing of the body mass with every month of pregnancy is mainly related to growing of the fetus, uterus, placenta and the amount of amniotic fluid [1]. Taking into account particular parts of the body the greatest increase of the body mass in the second and third trimester of the pregnancy occurs in the trunk area. The average body mass increase in this segment of the body is 0.29 kg per week [2]. The body mass increase mainly in the abdominal area significantly affects the condition of the abdominal muscles which become stretched and weakened. The changes of the abdominal muscles were confi rmed by the results of Gilleard et al. [3] who examined the straight muscles by means of 3D photography nine times between the 14 th week of the pregnancy and the 8 th week after labour. They observed elongation of those muscles and the distance be- 51

2 52 Agnieszka Opala-Berdzik, Bogdan Bacik, Małgorzata Kurkowska powłok jamy brzusznej i wraz z rozwojem ciąży zaobserwowano zmniejszenie ich zdolności do stabilizowania miednicy przeciwko stawianemu oporowi, co utrzymywało się jeszcze 8 tygodni po porodzie. Autorzy wnioskowali, że na skutek adaptacyjnych zmian strukturalnych, które towarzyszą ciąży, dochodzi do zaburzenia funkcji mięśni brzucha. Zwrócono także uwagę na konieczność ostrożnego doboru odpowiednich ćwiczeń mięśni brzucha dla kobiet w ciąży i po porodzie ze względu na ich zmniejszoną zdolność do stabilizowania miednicy przeciw oporowi. Z kolei Fast i wsp. [4] w swojej pracy porównywali zdolność do wykonywania ćwiczenia mięśni brzucha w pozycji leżącej polegającego na uniesieniu głowy i łopatek u 164 kobiet w ciąży oraz 164 kobiet w grupie kontrolnej. 16,6% ciężarnych nie było w stanie wykonać tego ćwiczenia, podczas gdy wykonały go wszystkie kobiety z grupy kontrolnej. Autorzy w konkluzji stwierdzili, że w ciąży pogarsza się wydolność mięśni brzucha. Zwiększenie masy w obrębie tułowia i co za tym idzie, zmiany położenia ogólnego środka ciężkości ciała wraz z osłabieniem mięśni brzucha mogą predysponować do zmiany postawy ciała ciężarnych. Sprzyja temu także rozluźnienie ścięgien i więzadeł oraz zwiększenie ruchomości w stawach pod wpływem hormonu relaksyny, obserwowane już od 2 trymestru ciąży [5]. Wyniki niektórych badań dotyczących postawy stojącej u kobiet w ciąży są jednak rozbieżne. Franklin i wsp. [6], porównując postawę ciała u kobiet w 1 i 3 trymestrze, odnotowali pogłębienie lordozy lędźwiowej oraz zwiększenie kąta przodopochylenia miednicy w zaawansowanej ciąży. Zmiany dotyczące lordozy lędźwiowej stwierdzili także Otman i wsp. [7]. Ich badania dotyczyły 40 ciężarnych, które podzielono na grupę kobiet wykonujących ćwiczenia izometryczne oraz grupę kontrolną, która nie stosowała żadnych ćwiczeń. Wykazano znaczące zwiększenie lordozy lędźwiowej wraz z rozwojem ciąży. Sześć tygodni po porodzie wartości dotyczące głębokości lordozy lędźwiowej były ciągle zwiększone w porównaniu do wartości odnotowanych w 1 trymestrze w obu badanych grupach. Jednak w 6 tygodniu połogu wartości dotyczące lordozy lędźwiowej u kobiet ćwiczących były znacznie niższe w stosunku do grupy kontrolnej. Ocena sprawności mięśniowej wykazała, że ćwiczenia izometryczne poprawiły stan funkcjonalny mięśni osłabionych w ciąży. Wysunięto zatem wniosek, że stosowanie ćwiczeń izometrycznych jest istotne w celu przywrócenia prawidłowej postawy ciała i napięcia mięśni po porodzie. Z kolei w innych badaniach Gilleard i wsp. [8], porównując ustawienie miednicy, klatki piersiowej, głowy oraz krzywizny kręgosłupa w odcinku piersiowo-lędźwiowym i szyjno-piersiowym, nie stwierdzili istotnego wpływu ciąży na postawę ciała. Odnotowano jedynie, że pojedyncze osoby różniły się w swojej reakcji posturalnej. Może to świadczyć o indywidualnej adaptacji posturalnej kobiet w ciąży. Te indywidualne zmiany mogą mieć także związek z trybem życia oraz ilością i rodzajem aktywności fi zycznej już przed ciążą i w czasie jej trwania. Zmiany w układzie mięśniowo-szkieletowym u ciężarnych mogą prowadzić do różnych dolegliwości bólowych [9]. Jednak Franklin i wsp. [6] u kobiet w zaawansowanej ciąży nie odnotowali zależności między stwierdzonym pogłębieniem lordozy lędźwiowej i zwiększeniem kąta przodopochylenia miednicy a bólami w dolnej części pleców. Również badania Fast i wsp. [4] nie wykazały statystycznie istotnej zależności między funkcją mięśni brzucha w ciąży a bólami w dolnym odcinku pleców. Ostgaard i wsp. [10] oceniali szereg parametrów, w tym głębokość lordozy lędźwiowej, u 855 kobiet w ciąży, szukając korelacji z występowaniem bólów dolnej części pleców. Na podstawie uzyskanych wyników w konkluzji stwierdzili, że bólów pleców w ciąży nie da się wytłumaczyć jako dolegliwości pierwotnie wyzwolonych przez czynniki biomechaniczne. Fizjoterapia 2009, 17, 3 tween them (diastasis of the straight muscles). Functioning of the muscles of the abdominal integuments was also examined and along with the development of the pregnancy decreasing of their ability to stabilize the pelvis against resistance was observed which lasted 8 weeks post partum. The authors concluded that as a result of adaptive structural changes which accompany pregnancy, disorders of the abdominal muscles occur. The authors also emphasised the need for a careful choice of proper exercises of the abdominal muscles for pregnant women and women after giving birth due to their decreased ability to stabilize the pelvis against resistance. Fast et al. [4] in their research compared the ability of women to carry out exercises of the abdominal muscles in lying position consisting in raising their head and shoulder blades in an examination group of 164 women and a control group numbering also 164 women. 16.6% of the pregnant women were unable to perform the exercises yet all the women from the control group carried out the exercises without problems. The authors concluded that pregnancy weakens the abilities of the abdominal muscles. The body mass increase in the trunk area and resulting from it shifting of the body s centre of gravity as well as weakening of the abdominal muscles may predispose pregnant women for body posture changes. This phenomenon is also caused by relaxation of the tendons and ligaments and increased mobility in the joints, under the influence of a hormone called relaxin, which could be observed from the second trimester of pregnancy [5]. However, the results of some researches concerning body posture while standing in pregnant women are divergent. Franklin et al. [6] who compared the body posture in women in the 1 st and 3 rd trimester of pregnancy observed deepening of lumbar lordosis and increasing of anteversion of the pelvis in advanced pregnancy. Changes in the area of lumbar lordosis were also observed by Otman et al. [7] whose research was carried out in a group of 40 pregnant women divided into two groups: a group consisting of women carrying out isometric exercises and a control group including women who did not exercise. Significant deepening of lumbar lordosis along with the development of pregnancy was observed. Six weeks after labour the values concerning the depth of lumbar lordosis were still increased in comparison with the values observed in the 1 st trimester of pregnancy in both groups. However, 6 weeks after labour the lumbar lordosis values in the exercising women were significantly lower than in the women from the control group. Evaluation of muscular efficiency showed that isometric exercises improved the functional condition of the muscles which were weakened during pregnancy. Therefore a conclusion was drawn that using isometric exercises is vital for restoring proper body posture and muscle tension after labour. In another research Gilleard et al. [8] while comparing the position of the pelvis, chest, head and spinal curvature in the thoraco-lumbar and cervico-thoracic sections of the spine did not state any signifi cant influence of pregnancy on the body posture. They only observed varied individual postural reactions. It may be a result of individual postural adaptation in pregnant women. Those individual changes may also be related to the life style and amount and form of physical activity before and during pregnancy. The changes in the musculoskeletal system in pregnant women may lead to various pain related ailments [9]. However, Franklin et al. [6] in their examined group of women in advanced pregnancy did not observe any dependencies between deepening of lumbar lordosis and increasing of the angle of anteversion of the pelvis and low back pain. The research of Fast et al. [4] did not show statistically signifi cant dependency between functioning of the abdominal muscles and low back pain. Ostgaard et al. [10] evaluated a variety of parameters including the depth of lumbar lordosis in a group

3 Physiotheraphy 2009, 17, 3 Agnieszka Opala-Berdziką, Bogdan Bacik, Małgorzata Kurkowska Bóle pleców to bardzo poważny problem w okresie perinatalnym, gdyż skarży się na nie ok. 50% ciężarnych, zwłaszcza w ostatnim trymestrze [11-14], a u niektórych kobiet dolegliwości te mogą utrzymywać się do kilku lat po porodzie [11, 15]. Według Gutke i wsp. [16] bóle dolnej części pleców występują częściej u kobiet w ciąży (25%) niż w ogólnej populacji (6,3%). Dolegliwości bólowe nasilają się zarówno w pozycji stojącej, jak i siedzącej, przy zginaniu tułowia w przód, podnoszeniu przedmiotów i chodzeniu [12], przez co mogą znacznie utrudniać lub ograniczać ciężarnej wykonywanie różnych codziennych czynności [4, 12, 14]. Wyniki badań Ostgaard i wsp. [17] wskazują, że u kobiet, które były aktywne fi zycznie, po zajściu w ciążę ryzyko wystąpienia bólów pleców jest mniejsze. W postępowaniu fizjoterapeutycznym zwraca się uwagę na konieczność rozgraniczenia dolegliwości bólowych u pacjentek w ciąży na bóle w dolnym odcinku pleców i w tylnej części miednicy oraz tworzenia indywidualnego programu rehabilitacji w zależności od lokalizacji i charakteru bólu [17]. W badaniach 301 ciężarnych Gutke i wsp. [18] wyodrębnili cztery podgrupy kobiet: 116 (38%) bez bólu w dolnej części pleców, 99 (33%) z bólem obręczy miednicy, 32 (11%) z bólem lędźwiowym oraz 54 (18%) z bólem o charakterze mieszanym, czyli i obręczy miednicy, i bólem lędźwiowym. Dokonanie takiego podziału jest możliwe dzięki zastosowaniu między innymi klinicznych testów prowokacji bólu, mapy bólu, oceny zakresu ruchomości kręgosłupa lędźwiowego oraz wywiadu [19-23]. Ruchomość tułowia w pozycjach stojącej i siedzącej badano u 9 zdrowych kobiet w ciąży bez dolegliwości bólowych oraz 12 kobiet z grupy kontrolnej przy pomocy wideorejestracji [24]. Wykazano, że w zaawansowanej ciąży zmniejsza się zakres ruchu zginania tułowia w przód w pozycji stojącej i siedzącej oraz rotacji tułowia w pozycji siedzącej. Zginanie w przód i rotacja tułowia znalazły się także na liście czynności wymagających największego wysiłku dla kobiet ciężarnych. Wśród tych czynności było także sięganie rękoma powyżej poziomu głowy, pchanie, czynności wymagające wielokrotnego powtarzania oraz praca w szybkim tempie [25]. Badaniom poddano także sposób zmieniania pozycji z siedzącej na stojącą i podczas tej czynności w ostatnim trymestrze ciąży odnotowano zwiększone obciążenie stawów kolanowych oraz zmniejszenie momentu siły w stawach biodrowych [26]. Zmiany biomechaniczne dotyczące postawy ciała ciężarnych mogą mieć miejsce także podczas wykonywania różnych czynności zawodowych. Paul i wsp. [27] porównywali postawę stojącą w warunkach pracy u 27 kobiet w zaawansowanej ciąży oraz po porodzie. Dwukrotnie zbadano także 10 kobiet z grupy kontrolnej nie będących w ciąży w tym samym odstępie czasowym. Kobiety wykonywały czynności montażowe. Postawę ciała rejestrowano za pomocą fotografowania. Stwierdzono, że ciężarne stały w większej odległości od stanowiska pracy z biodrami cofniętymi w tył. Odnotowano również u nich zwiększone zgięcie tułowia oraz w stawach barkowych, a także wysunięcie kończyn górnych w przód. W przypadku gdy umożliwiono badanym samodzielny wybór wysokości stanowiska pracy, różnice dotyczące postawy spowodowane ciążą były niewielkie lub nieobecne. Autorzy pracy zwrócili uwagę na konsekwencje biomechanicznego obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego oraz ryzyko wystąpienia problemów zdrowotnych na skutek zmian posturalnych spowodowanych ciążą, które mają miejsce w warunkach pracy. Jednocześnie zasugerowali, że możliwość dostosowania stanowiska pracy może zapobiec wystąpieniu niektórych dolegliwości. Badania Nicholls i wsp. [28] dotyczyły natomiast czynności pisania na klawiaturze wykonywanej przez kobiety w 2 i 3 trymestrze ciąży. Wykazano zwiększenie kąta zgięcia tułowia oraz ogólny wzrost dyskomfortu dotyczący wszystkich częof 855 pregnant women looking for a correlation with low back pain. Basing on the obtained results they concluded that low back pain during pregnancy cannot be explained as problems primarily caused by biomechanical factors. Low back pain is a very serious problem in the perinatal period since it occurs in 50% of pregnant women, especially in the last trimester [11-14], and in some women those problems may last even up to a few years after labour [11, 15]. According to Gutke et al. [16] low back pain more frequently occurs in pregnant women (25%) than in the rest of the general population (6.3%). Low back pain intensifi es in standing as well as lying position and also while bending the trunk forward, lifting objects and walking [12] which may significantly hinder or limit carrying out of various everyday activities by the pregnant woman [4, 12, 14]. The research results obtained by Ostgaard et al. [17] indicate that in women who were physically active the risk of low back pain during pregnancy is lower. During physiotherapeutic procedures it is important to divide the pain symptoms into low back pain and back pelvis pain and to create individual rehabilitation programmes depending on the localisation and character of pain [17]. Gutke et al. [18] carried out a research in a group of 301 pregnant women and they divided their examined group into four subgroups: 116 (38%) women with no low back pain, 99 (33%) women with pain symptoms in the pelvic girdle, 32 (11%) women with lumbar pain and 54 (18%) women with mixed pain symptoms, that is with pain in the lumbar area and in the pelvic girdle. Such a division is possible thanks to applying, among other things, some pain inducing clinical tests, pain map, evaluation of the lumbar spine mobility range and an interview [19-23]. The mobility range of the trunk in standing and sitting position was examined in 9 healthy, pregnant women with no pain symptoms and in 12 women from a control group by means of video recording [24]. The results showed that in advanced pregnancy the trunk s mobility range while bending forward decreases in standing and sitting position and the trunk s rotation range in sitting position decreases as well. Bending forward and rotation of the trunk were also on the list of activities requiring the greatest effort in pregnant women. Those activities included also reaching above the head level, pushing, repetitive activities and working at high speed [25]. The examination also covered the way of changing position from sitting to standing and while doing so increased loading of the knee joints and decreasing of the moment of force in the hip joints was observed [26]. The biomechanical changes concerning body posture of pregnant women may also occur while carrying out various job related tasks. Paul et al. [27] compared body posture in standing position in work conditions in 27 women in advanced pregnancy and after giving birth. 10 women from a control group who were not pregnant were also examined twice in the same time period. The women were carrying out assembly activities and their body posture was photographed. It was observed that pregnant women stood at a longer distance from their workstation with their hips moved backwards and also that the trunk s and shoulder joints flexion was increased and their upper limbs were moved forwards. When the examined women were given a chance to individually choose the height of their workstations there were no differences concerning body posture caused by pregnancy or they were minor. The authors paid attention to biomechanical consequences of loading of the musculoskeletal system and the risk of health problems related to postural changes caused by pregnancy which may take place in work conditions. At the same time the authors suggested that the possibility to adjust the workstation to individual needs may prevent some of the problems. The research of Nicholls et al. [28] concerned typing activity performed by women in the 2 nd and 3 rd trimester of pregnancy. Increasing of the angle of the trunk s flexion and 53

4 54 Agnieszka Opala-Berdzik, Bogdan Bacik, Małgorzata Kurkowska ści ciała wraz z rozwojem ciąży. W 3 trymestrze największe dolegliwości dotyczyły dolnej części pleców oraz podudzi. Zaawansowana ciąża nie wpłynęła natomiast na samą czynność pisania. Z kolei Masten i wsp. [29] w swojej pracy wykazali różnice dotyczące czasu reakcji, siły i/lub wydolności fi zycznej u pracujących kobiet w ciąży w stosunku do grupy kobiet pracujących nie będących w ciąży. Zwrócili oni także uwagę na to, że z powodu zwiększenia masy ciała, zmiany jego kształtu oraz przesunięcia środka ciężkości ciała, dochodzi do pogorszenia równowagi w ciąży. Niezręczne ruchy, zmęczenie i tendencja do utraty równowagi mogą mieć miejsce przede wszystkim, gdy sytuacja wymaga szybkiego ruchu lub reakcji. Zmiany kontroli postawy w zaawansowanej ciąży potwierdziły wyniki badań Ribas i wsp. [30]. Wykonane przez nich badania na platformie w postawie stojącej wykazały, że w grupie kobiet w 3 trymestrze mają miejsce większe przemieszczenia ogólnego środka ciężkości w kierunku przednio-tylnym w porównaniu do wyników tych badań u kobiet w 1 trymestrze. Większe kołysanie postawy w kierunku przednio-tylnym u kobiet w ciąży w porównaniu z grupą kontrolną zaobserwowano także w badaniach na platformie prowadzonych przez Jang i wsp. [31]. Autorzy nie odnotowali natomiast zmian dotyczących przemieszczeń ogólnego środka ciężkości w kierunku przyśrodkowo-bocznym w ciąży, wnioskując, że może mieć to związek ze stwierdzonym poszerzeniem płaszczyzny podparcia. Wyniki badań Butler i wsp. [32] wskazują także na pogorszenie stabilności postawy w 2 i 3 trymestrze ciąży, utrzymujące się jeszcze 6-8 tygodni po porodzie. Według tych autorów utrzymanie równowagi w pozycji stojącej u kobiet w ciąży jest bardziej uzależnione od bodźców wzrokowych. Zmienione warunki biomechaniczne w okresie perinatalnym mogą mieć także wpływ na stabilność dynamiczną, jaką jest chód. Nyska i wsp. [33] wykazali zwiększone obciążenie bocznej i tylnej części stopy u ciężarnych podczas chodu. Natomiast w badaniach Lymbery i wsp. [34] stwierdzono u kobiet w zaawansowanej ciąży zwiększenie środkowo-bocznej siły reakcji podłoża w kierunku przyśrodkowym oraz zwiększenie szerokości kroku. Także według Bird i wsp. [35] u kobiet w ciąży dochodzi do znacznego poszerzenia płaszczyzny podparcia w czasie chodu. Autorzy stwierdzili, że takie zmiany mogą być związane z mechanizmem kompensacyjnym w celu poprawy lokomocyjnej stabilności, co jednocześnie może prowadzić do dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego w obrębie kończyn dolnych. Z kolei Foti i wsp. [36] badali swobodny chód kobiet w ciąży przy użyciu kamer wideo z systemem trójwymiarowej analizy ruchu oraz na platformie. Zaobserwowali oni zwiększenie momentu siły sugerujące zwiększenie pracy mięśni odwodzicieli i prostowników bioder oraz zginaczy podeszwowych stawów skokowych podczas chodu. W badaniach przeprowadzonych na ruchomej bieżni pewne różnice w koordynacji ruchów miednicy w stosunku do klatki piersiowej podczas chodu stwierdzono u kobiet ciężarnych w stosunku do kobiet z grupy kontrolnej nie będących w ciąży [37]. Podsumowanie Fizjoterapia 2009, 17, 3 Ciąża jest stanem fi zjologicznym, a zachodzące w ciele kobiety zmiany wyzwalają naturalne mechanizmy adaptacyjne. Ewentualne dolegliwości związane ze stanem odmiennym powinny ustępować samoistnie po porodzie. Nie zawsze jednak ma to miejsce. Coraz częściej należy brać pod uwagę zagrożenia związane z siedzącym trybem życia, brakiem systematycznej aktywności fi zycznej czy szerzącą się epidemią otyłości. Mając na względzie te czynniki, badania kobiet ciężarnych dotyczące różnych aspektów zmian biomechanicznych, których przegląd z ostatnich lat przedstageneral increase of discomfort in all body parts along with the development of pregnancy was observed. In the 3 rd trimester of pregnancy the worst trouble concerned the lower part of the back and shanks. However, advanced pregnancy did not influence the activity of typing itself. Masten et al. [29] in their research showed the differences concerning the time of reaction, strength and/or physical fitness in working pregnant women in relation to working women who were not pregnant. The authors also noticed that due to increasing of the body mass, changing of the body shape and shifting of the centre of gravity and a tendency to lose balance may occur mainly when a particular situation requires quick movement or reaction. Changes in posture control in heavily pregnant women were confi rmed by the results of the research of Ribas et al. [30]. The examinations carried out on a platform in standing position showed that in women in the 3 rd trimester of pregnancy greater shifting of the general centre of gravity in the anterio posterior direction occurred in comparison with the results of the same examinations in women in the 1 st trimester of pregnancy. Greater swaying of the body in the anterio posterior direction in pregnant women in comparison with a control group was also observed during examinations on a platform carried out by Jang et al. [31]. However, the authors did not notice any changes concerning shifting of the general centre of gravity in the medial lateral direction in pregnant women concluding that it may have been related to the observed broadening of the support surface. The results of Butler et al. [32] indicate also deterioration of posture stability in the 2 nd and 3 rd trimester of pregnancy, which remained unchanged 6-8 weeks after labour. According to those authors maintaining balance in standing position in pregnant women is more dependent on visual stimuli. The changed biomechanical conditions in the perinatal period may also infl uence dynamic stability, such as walking. Nyska et al. [33] showed increased loading of the lateral and back part of the foot in pregnant women while walking. However, Lymbery et al. [34] in their research in a group of heavily pregnant women observed increasing of the middlelateral reaction force of the surface in the medial direction and elongating of steps. Also according to Bird et al. [35] the support surface while walking becomes wider in pregnant women. Those authors stated that such changes may be related to compensatory mechanisms used in order to improve locomotor stability, which simultaneously may lead to problems in the musculoskeletal system of the lower limbs. Foti et al. [36] examined free gait of pregnant women by means of video recorders with the system of three-dimensional analysis of movement and on a platform. They observed increasing of the moment of force which could suggest increasing of the work of the abductor and extensor muscles of the hips and the flexor plantar muscles of the tarsal joints while walking. During examinations carried out on a treadmill some differences in coordination of the pelvis movements in relation to the chest while walking were observed in pregnant women in comparison with a control group which consisted of women who were not pregnant [37]. Conclusions Pregnancy is a physiological condition and the changes taking place in the woman s body trigger natural adaptative mechanisms. Possible problems related to pregnancy should disappear spontaneously after labour. However, it is not always so. More and more frequently we need to consider the risks related to sedentary life style, lack of regular physical activity or spreading obesity. Taking into account those factors, the researches carried out in the recent years in pregnant women concerning various aspects of biomechanical changes which have been presented in this paper should

5 Physiotheraphy 2009, 17, 3 wiono, powinny być cennym źródłem wiedzy i pomocą dla lekarzy i fi zjoterapeutów zajmujących się leczeniem i terapią dolegliwości kobiet w okresie okołoporodowym. Agnieszka Opala-Berdziką, Bogdan Bacik, Małgorzata Kurkowska be a valuable source of knowledge and help for doctors and physiotherapists dealing in treating problems of women in the perinatal state. Piśmiennictwo [1] Konkler C. J. Principles of exercise for the obstetric patient, [w:] C. Kisner, L. A. Colby (red.) Therapeutic exercise foundations and techniques. Davis Company, Philadelphia, 1990, [2] Jensen R. K. i wsp. Changes in segment mass and mass distribution during pregnancy. J. Biomech., 1996, 29, 2, [3] Gilleard W. L., Brown J. M. Structure and function of the abdominal muscles in primigravid subjects during pregnancy and the immediate postbirth period. Phys. Ther., 1996, 76, 7, [4] Fast A. i wsp. Low-back pain in pregnancy. Abdominal muscles, sit-up performance, and back pain. Spine, 1990, 15, 1, [5] Dumas G. A., Reid J. G. Laxity of knee cruciate ligaments during pregnancy. J. Orthop. Sports Phys. Ther., 1997, 26, 1, 2-6. [6] Franklin M. E., Conner-Kerr T. An analysis of posture and back pain in the first and third trimesters of pregnancy. J. Orthop. Sports Phys. Ther., 1998, 28, 3, [7] Otman A. S. i wsp. The importance of lumbar lordosis measurement device application during pregnancy, and post-partum isometric exercise. Eur. J. Obstet. Gynecol. Reprod. Biol., 1989, 31, 2, [8] Gilleard W. L. i wsp. Static trunk posture in sitting and standing during pregnancy and early postpartum. Arch. Phys. Med. Rehabil., 2002, 83, 12, [9] Ireland M. L., Ott S. M. The effects of pregnancy on the musculosceletal system. Clin. Orthop. Relat. Res., 2000, 372, [10] Ostgaard H. C. i wsp. Infl uence of some biomechanical factors on low-back pain in pregnancy. Spine, 1993, 18, 1, [11] Novaes F. S. i wsp. Lombalgia na gestacao. (Low back pain during gestation). Rev. Lat. Am Enfermagem, 2006, 14, 4, [12] Fast A. i wsp. Low-back pain in pregnancy. Spine, 1987, 12, 4, [13] Ostgaard H. C. i wsp. Prevalence of back pain in pregnancy. Spine, 1991, 16, 5, [14] Wu W. i wsp. Pregnancy-related pelvic girdle pain, I: terminology, clinical presentation, and prevalence. Eur. Spine J., 2004, 13, 7, [15] Wang S. M. Backaches related to pregnancy: the risk factors, etiologies, treatments and controversial issues. Curr. Opin. Anaesthesiol., 2003, 16, 3, [16] Gutke A. i wsp. Predicting persistent pregnancy-related low back pain. Spine, 2008, 33, 12, [17] Ostgaard H. C. i wsp. Reduction of back and posterior pelvic pain in pregnancy. Spine, 1994, 19, 8, [18] Gutke A. i wsp. Association between muscle function and low back pain in relation to pregnancy. J. Rehabil. Med., 2008, 40, 4, [19] Ostgaard H. C. i wsp. The posterior pelvic pain provocation test in pregnant women. Eur. Spine J., 1994, 3, 5, [20] Nilsson-Wikmar L. i wsp. Back pain in women postpartum is not a unitary concept. Physiother. Res. Int., 1999, 4, 3, [21] Nilsson-Wikmar L. i wsp. Perceived pain and selfestimated activity limitations in women with back pain post-partum. Physiother. Res. Int., 2003, 8, 1, [22] Gutke A. i wsp. Pelvic girdle pain and lumbar pain in pregnancy: a cohort study of the consequences in terms of health and functioning. Spine, 2006, 31, 5, [23] Ronchetti I. i wsp. Physical characteristics of women with severe pelvic girdle pain after pregnancy: a descriptive cohort study. Spine, 2008, 33, 5, [24] Gilleard W. L. i wsp. Effect of pregnancy on trunk range of motion when sitting and standing. Acta Obstet. Gynecol. Scand., 2002, 81, [25] Cheng P. L. i wsp. Analysis of self-reported problematic tasks of pregnant women. Ergonomics, 2006, 49, 3, [26] Lou S. Z. i wsp. Sit-to-stand at different periods of pregnancy. Clin. Biomech., 2001, 16, 3, [27] Paul J. A., Frings-Dresen M. H. Standing working posture compared in pregnant and non-pregnant conditions. Ergonomics, 1994, 37, 9, [28] Nicholls J. A., Grieve D. W. Posture, performance and discomfort in pregnancy. Appl. Ergon., 1992, 23, 2, [29] Masten W. Y., Smith J. L. Reaction time and strength in pregnant and nonpregnant employed women. J. Occup. Med., 1988, 30, 5, [30] Ribas S. I., Guirro E. C. O. Analise da pressao plantar e do eqilibro postural em diferentes fases da gestacao./ Analysis of plantar pressure and postural balance during different phases of pregnancy. Revista Brasileira de Fisioterapia / Brazilian J. Phys. Ther., 2007, 11, 5, [31] Jang J. i wsp. Balance (perceived and actual) and preferred stance width during pregnancy. Clin. Biomech., 2008, 23, 4, [32] Butler E. E. i wsp. Postural equilibrium during pregnancy: decreased stability with an increased reliance on visual cues. Am J. Ogstet. Gynecol., 2006, 195, 4, [33] Nyska M. i wsp. Plantar foot pressures in pregnant women. Isr. J. Med. Sci., 1997, 33, 2, [34] Lymbery J. K., Gilleard W. The stance phase of walking during pregnancy: temporospatial and ground reaction force variables. J. Am Podiatr. Med. Assoc., 2005, 95, 3, [35] Bird A. R. i wsp. The effect of pregnancy on footprint parameters. A prospective investigation. J. Am Podiatr. Med. Assoc., 1999, 89, 8, [36] Foti T. i wsp. A biomechanical analysis of gait during pregnancy. J. Bone Joint Surg., 2000, 82, 5, [37] Wu W. i wsp. Gait coordination in pregnancy: transverse pelvic and thoracic rotations and their relative phase. Clin. Biomech., 2004, 19, 5, Adres do korespondencji: Address for correspondence: Agnieszka Opala-Berdzik Katedra Podstaw Fizjoterapii Klinicznej Akademia Wychowania Fizycznego ul. Mikołowska 72a Katowice aga.berdzik@wp.pl Wpłynęło/Submitted: XII 2008 Zatwierdzono/Accepted: IX