Mchy wodne. Szymon Jusik Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UP w Poznaniu

Transkrypt

1 Mchy wodne Szymon Jusik Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UP w Poznaniu jusz@up.poznan.pl

2 Książki i klucze pomocne podczas identyfikacji mszaków wodnych: 1. Wójcik H Porosty, mszaki, paprotniki. MULTICO, Warszawa. 2. Podbielkowski Z., Rejment-Grochowska I., Skirgiełło A Rośliny zarodnikowe. PWN, Warszawa. 3. Rejment-Grochowska I Wątrobowce (Hepaticae). Występowanie, budowa, rozmnażanie, systematyka oraz klucz do oznaczania 100 pospolitych gatunków z 15 tablicami rysunkowymi. PZWSz, Warszawa. 4. Szafran B Flora słodkowodna Polski. Tom 16. Mchy. PWN, Warszawa. 5. Rejment-Grochowska I Flora słodkowodna Polski. Tom 17. Wątrobowce. PWN, Warszawa. 6. Szafran B. 1957, Flora polska. Rośliny zarodnikowe Polski i ziem ościennych. Mchy. Tom I i II. PWN, Warszawa. 7. Rejment-Grochowska I Wątrobowce (Hepaticae). Tom I. PWN, Warszawa.

3 Książki i klucze pomocne podczas identyfikacji mszaków wodnych: 1. Coudreuse J., Haury J., Bardat J., Rebillard J.-P Les bryophytes aquatiques et supra aquatiques. Clé d identification pour la mise en œuvre de l Indice Biologique Macrophytique en Rivière. Agence de l Eau Adour Garonne, Paris. 2. Schumacker R., Váña J Identification keys to the liverworts and hornworts of Europe and Macaronesia (distribution and status). Sorus, Poznań. 3. Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H Census catalogue of Polish mosses. Biodiversity of Poland, Vol. 3, Polish Academy of Sciences, Institute of Botany, Kraków. 4. Szwejkowski J An annotated checklist of Polish liverworts and hornworts. Biodiversity of Poland, Vol. 4, Polish Academy of Sciences, Institute of Botany, Kraków.

4 Książki i klucze pomocne podczas identyfikacji mszaków wodnych: 5. Bednarek-Ochyra H A taxonomic monograph of the moss genus Codriophorus P. Beauv. (Grimmiaceae), W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Science, Kraków. 6. Nyholm E. ( ). Illustrated flora of Nordic mosses, Fasc. 1-4, Nordic Bryological Society.

5 Górskie i wyżynne rzeki krzemianowe

6 Przykład silnie przekształconego morfologicznie odcinka rzeki

7 36 rodzajów, 87 gatunków potencjalnie wodnych OGÓŁEM 60 rodzajów, 195 gatunków potencjalnie wodnych 14 rodzajów, 28 gatunków potencjalnie wodnych

8

9

10 Rodzaje wodnych mchów ortotropowych

11 Rodzaje wodnych mchów plagiotropowych

12 Torfowiec (Sphagnum sp.) Łodyżki na szczycie o nieograniczonym wzroście, od dołu zamierające, najczęściej nierozgałęzione Gałązki boczne w górze łodyżki gęsto skupione, tworzące tzw. główkę

13 Torfowiec (Sphagnum sp.) Listki wklęsłe lub rynienkowate Żebra w listkach brak Obecne komórki dwojakiego rodzaju: chlorofilowe (żywe) zielone i wąskie oraz wodne (martwe) hyalinowe i szerokie Kształt komórek chlorofilowych jest istotną cechą taksonomiczną

14 Torfowiec (Sphagnum sp.) Występuje na torfowiskach, zatorfionych brzegach wód oraz w olsach Preferuje silnie kwaśny odczyn podłoża Wpływa zakwaszająco na środowisko wodne W Polsce występuje 36 gatunków z rodzaju torfowiec Szeroko rozpowszechnione na terenie całego kraju Wszystkie gatunki z rodzaju są wskaźnikami w systemie MIR (L = 10, W = 2)

15 Skrzydlik (Fissidens sp.) Drobny mech ortotropowy z dużymi listkami Łodyżki zazwyczaj nie rozgałęzione W Polsce występuje 5 gatunków wodnych, w tym 3 pod całkowitą ochroną

16 Skrzydlik (Fissidens sp.) Listki językowate lub lancetowate Listki złożone z blaszki właściwej i skrzydełka, w przekroju w kształcie litery Y Komórki 6-boczne, w nasadzie listka krótko prostokątne blaszka właściwa skrzydełko

17 Skrzydlik paprociowaty (Fissidens adianthoides)

18 Skrzydlik (Fissidens osmundoides)

19 Skrzydlik (Fissidens sp.) Porasta brzegi potoków i rzek oraz głazy i kamienie zanurzone w wodzie Preferuje podłoże zasobne w węglany o odczynie od obojętnego do zasadowego Występuje w całej Polsce, najczęściej na południu kraju oraz na Pomorzu Wszystkie gatunki z rodzaju są wskaźnikami w systemie MIR (L = 7, W = 2)

20 Dwurożek przeświecający (Dichodontium pellucidum) Drobny mech ortotropowy Darnie żółto-zielone, zbite, o pokroju gwiazdkowatym

21 Dwurożek przeświecający (Dichodontium pellucidum) Łodyżki zwykle nierozgałęzione o długości <2 cm

22 Dwurożek przeświecający (Dichodontium pellucidum) Listki lancetowatojęzykowate, pochwiaste Listki bez wyraźnego obrzeżenia Żebro prawie do szczytu listka

23 Dwurożek przeświecający (Dichodontium pellucidum) Listki w bok od łodygi odstające Komórki kwadratowe od brzegu listka i prostokątne w pobliżu żebra

24 Dwurożek przeświecający (Dichodontium pellucidum) komórki nasady listka przekrój poprzeczny listka przekrój poprzeczny górnej części listka

25 Dwurożek przeświecający (Dichodontium pellucidum)

26 Dwurożek przeświecający (Dichodontium pellucidum) Porasta kamienie i głazy okresowo zalewane przez wody potoków. Zwykle ponad permanentnym poziomem zanurzenia Występuje na południu kraju oraz na Pomorzu Zachodnim Gatunek wskaźnikowy w systemie MIR (L = 9, W = 2)

27 Blindia (Blindia acuta) Drobny mech ortotropowy, łodyżki zwykle o długości <3 cm Darnie żółto-zielone, zbite, o pokroju szczeciniastym

28 Blindia (Blindia acuta) Listki szydlaste, całobrzegie o długości do 3 mm i szerokości 0,5 mm Komórki skrzydłowe wyraźne, duże, brunatno-czerwonawe, kwadratowe lub krótko prostokątne

29 Blindia (Blindia acuta) Porasta skały, głazy i kamienie w potokach Występuje w wodach oligomezotroficznych, ubogich w biogeny Preferuje skały bezwapienne Mech typowo górski, występuje w Karkonoszach oraz Karpatach do 2000 m n.p.m. Gatunek wskaźnikowy w systemie MIR (L = 10, W = 3)

30 Tępolistka (Codriophorus) Krótkie łodyżki, widlasto rozgałęzione, z czarnymi lub brunatnymi listkami w dolnej części i ciemno zielonymi w górnej wszystkie gatunki wskaźnikowe w systemie MIR (L = 10, W = 2)

31 Tępolistka (Codriophorus) Listki rynienkowate z zawiniętymi brzegami u nasady Komórki listka o silnie zgrubiałych ścianach komórkowych, zatokowo wycinanych co najmniej w części listka

32 Tępolistka językowata (Codriophorus aciculare)

33 Rozłupek nierodzajny (Schistidium apocarpum)

34 Rozłupek nierodzajny (Schistidium apocarpum)

35 Rozłupek strunieniowy (Schistidium rivulare)

36 Rozłupek strunieniowy (Schistidium rivulare)

37 Płaskomerzyk pokrewny (Plagiomnium affine) Duży mech ortotropowy Łodyżki nierozgałęzione o długości do 5 cm

38 Płaskomerzyk pokrewny (Plagiomnium affine) Listki duże, jajowate, na szczycie zaokrąglone z ostrym kończykiem Brzeg listków obrzeżony i ostro pojedynczo piłkowany

39 Płaskomerzyk pokrewny (Plagiomnium affine) Żebro dochodzi do szczytu listków Komórki listków sześcioboczne

40 Krągłolist macierzankowy = płaskomerzyk punktowany (Rhizomnium punctatum = Mnium punctatum)

41

42 Płaskomerzyk falisty (Plagiomnium undulatum = Mnium undulatum) Jeden z największych mchów ortotropowych Polski

43 Płaskomerzyk falisty (Plagiomnium undulatum = Mnium undulatum) Łodyżki o wysokości do 15 cm, listki o długości do 15 mm i szerokości do 4 mm

44 Płaskomerzyk falisty (Plagiomnium undulatum = Mnium undulatum) Listki wydłużonojęzykowate, na szczycie zaokrąglone, z krótkim, ostrym kończykiem Brzeg listków obrzeżony i ostro pojedynczo piłkowany

45 Płaskomerzyk falisty (Plagiomnium undulatum = Mnium undulatum) Żebro dochodzi do szczytu listków Komórki listków nieregularne od wydłużono- do okrągłąwosześciobocznych

46 Merzyk groblowy (Mnium honum) Drobny mech ortotropowy Łodyżki pojedyncze, nie rozgałęzione Pokrojowo podobny do prątników (Bryum sp.)

47 Merzyk groblowy (Mnium honum)

48 Merzyk groblowy (Mnium honum) Listki lancetowate na szczycie zaostrzone o długości do 4 mm i szerokości 0,8 mm Listki wyraźnie obrzeżone, podwójnie odstająco ząbkowane obrzeżenie podwójne ząbkowanie

49 Merzyk groblowy (Mnium honum) Żebro kończy się przed szczytem listka, na grzbiecie ząbkowane Komórki okrągławo-sześcioboczne ząbkowane żebro

50 Wszystkie omówiome gatunki merzyków (Mnium honum, Plagiomnium affine, P. undulatum, Rhizomnium punctatum) Porastają brzegi rzek i potoków płynących przez zacienione lasy Zwykle zasiedlają wynurzone partie brzegu (preferują podłoże humusowe), zanurzone podczas wysokich stanów wody Pospolite w całej Polsce, zarówno na nizinach, wyżynach, jak i w górach

51 Prątnik nabrzmiały (Bryum pseudotriquetum) W Polsce występuje15 gatunków wodnych mchów należących do rodzaju prątnik Drobne mchy ortotropowe o nierozgałęzionej łodyżce Sterczące, sztywne kępy

52 Prątnik nabrzmiały (Bryum pseudotriquetum) Listki z wyraźnym obrzeżeniem (inaczej niż u Dicranum bonjeanii i Dichodontium pellucidum) Liście bez refleksu świetlnego przez środek (inaczej niż Dicranum bonjeanii)

53 Prątnik nabrzmiały (Bryum pseudotriquetum) pokrój nasada liścia zbiegająca po łodydze

54 Prątnik nabrzmiały (Bryum pseudotriquetum)

55 Prątnik nabrzmiały (Bryum pseudotriquetum)

56 Prątnik nabrzmiały (Bryum pseudotriquetum) Pospolity mech brzegów cieków i torfowisk Zwykle występuje ponad permanentnym poziomem zanurzenia Wszystkie gatunki z rodzaju prątnik są wskaźnikami systemu MIR (L = 6, W = 1)

57 Prątnik blady (Bryum pallens) przekrój poprzeczny brzeżnej części liścia

58 Prątnik blady (Bryum pallens)

59 Prątnik blady (Bryum pallens) Pospolity mech brzegów cieków i torfowisk Zwykle występuje ponad permanentnym poziomem zanurzenia Wszystkie gatunki z rodzaju prątnik są wskaźnikami systemu MIR (L = 6, W = 1)

60 Bagniak (Philonotis) Mech ortotropowy tworzący gęste, zwarte darnie barwy od żółto-zielonej do niebieskozielonej ( poduszeczki )

61 Bagniak (Philonotis) Łodyżki widlasto rozgałęzione, często brunatno-czerwonawe Dolne partie łodyżek gęsto okryte chwytnikami, wyglądającymi jak wełniana skarpeta wełniana skarpeta z chwytników

62 Bagniak (Philonotis)

63 Bagniak (Philonotis) Listki jajowatolancetowate, na szczycie zaostrzone, niektóre delikatnie sierpowato zgięte Brzeg listków piłkowany Żebro dochodzi do szczytu listka lub wychodzi z niego w postaci kolca Komórki listków od prostokątnych do romboidalnych (1:3-8)

64 Bagniak zdrojowy (Philonotis fontana)

65 Bagniak (Philonotis) Porastają brzegi potoków, źródliska, bagna i podmokłe użytki zielone Preferują wapienne podłoże, zasobne w węglany. Zwykle ponad permanentnym poziomem zanurzenia Występują głównie w górach, na wyżynach i Pomorzu oraz na Polesiu Lubelskim Wszystkie gatunki z rodzaju bagniak są wskaźnikowe w systemie MIR (L = 9, W = 2) W Polsce występuje 6 gatunków z rodzaju bagniak, wszystkie poza bagniakiem zdrojowym (Ph. fontana) są chronione

66 Zdrojek pospolity (Fontinalis antipyretica) Duży mech plagiotropowy Największy mech wodny w Polsce, dorastający do 50 cm dł. Listki w wyraźnych trzech szeregach

67 Zdrojek pospolity (Fontinalis antipyretica) Listki łódeczkowate, z kilem, w przekroju w kształcie litery V (u F. squamosa sierpowaty kształt listków, w przekroju w kształcie litery C ) Fontinalis antipyretica Fontinalis squamosa

68 Zdrojek pospolity (Fontinalis antipyretica) kil

69 Zdrojek pospolity (Fontinalis antipyretica) Listki gałązkowe bez żebra

70 Zdrojek pospolity (Fontinalis antipyretica) budowa liścia puszka na gałązce pokrój zęby perystomu wewn. zęby perystomu zewn.

71 Zdrojek pospolity (Fontinalis antipyretica) Przyczepiony do zanurzonych kamieni, powalonych drzew oraz rumoszu drzewnego, unika silnego nurtu Najpospolitszy mech wodny w Polsce, występujący zarówno w rzekach, jak i jeziorach Gatunek wskaźnikowy w systemie MIR (L = 6, W = 2)

72 Rodzaj zdrojek (Fontinalis) kształty liści (zachowano proporcje wielkości) F. antipyretica F. squamosa F. dalecarlica F. hypnoides

73 Tęposz nadbrzeżny (Leptodictyum riparium = Amblystegium riparium) Pędy płożące się, zwykle płaskie, przylegające do podłoża i rozrastające się tylko w jednej płaszczyźnie Makroskopowo listki z falistymi skupiskami włosów na szczycie

74 Listki jajowato-lancetowate powolnie zwężone w kończyk

75 Tęposz nadbrzeżny (Leptodictyum riparium = Amblystegium riparium) Listki łodyżkowe o długości 3 mm i szerokości 1 mm Żebro zwykle pojedyncze, sięgające do 3/4 długości listka

76 żebro NIE do końca

77 Komórki skrzydłowe płaskie, krótko prostokątne

78 Porasta przedmioty zanurzone w wodzie: głazy, kamienie, drewno, umocnienie, itp. Pospolity w wodach płynących i stojących w całym kraju Gatunek wskaźnikowy w systemie MIR (L = 1, W = 1) Bardzo tolerancyjny i odporny na zanieczyszczenia oraz przekształcenia hydromorfologiczne rzek Tworzy wiele zróżnicowanych morfologicznie form Tęposz nadbrzeżny (Leptodictyum riparium = Amblystegium riparium)

79 Rodzina krzywoszyjowate Amblystegiaceae kształty liści (zachowano proporcje wielkości) Leptodictyum riparium x17 Hygroamblystegium tenax x17 Hygroamblystegium fluviatile x17 Hygroamblystegium tenax puszka x8

80 Leptodictyum riparium Hygroamblystegium tenax

81 Wodnokszywoszyj (Hygroamblystegium sp.) Wodny mech plagiotropowy o drobnych listkach (1,5-2 mm) Darnie zwykle barwy ciemnozielonej, matowe W Polsce występują 2 gatunki z tego rodzaju (H. fluviatile i H. tenax)

82 Wodnokszywoszyj (Hygroamblystegium sp.) Pędy sztywne, często pozbawione części listków, zwłaszcza w dolnej części łodyżek, obecne wówczas wyłącznie pozostałości żeber

83 Wodnokszywoszyj (Hygroamblystegium sp.) przekrój poprzeczny żebra listki Małe (1,5-2 mm długości) sztywne listki z grubym (do 1/3 szerokości listka u nasady), odstającym żebrem Żebro pojedyncze dochodzi do końca listków lub wychodzi z nich jako krótki kolec

84 Wodnokszywoszyj (Hygroamblystegium sp.) Komórki listków romboidalnosześcioboczne Komórki skrzydłowe krótkoprostokątne

85 Wodnokszywoszyj rzeczny (Hygroamblystegium fluviatile) Listki tępe na szczycie Żebro u większości listków kończy się tuż przed szczytem

86 Wodnokszywoszyj zanurzony (Hygroamblystegium tenax) Listki zaostrzone na szczycie Żebro dochodzi do szczytu listka lub z niego wychodzi w postaci kolca

87 Wodnokszywoszyj (Hygroamblystegium sp.) Porastają kamienie, drewno i gałęzie zanurzone w wodach wartko płynących potoków Występują w rzekach Pomorza, Śląska, Gór Świętokrzyskich, Jury Krakowsko-Częstochowskiej i Karpat Gatunki wskaźnikowe w systemie MIR (L = 5, W = 2) Gatunki znajdujące się pod całkowitą ochroną i zagrożone wyginięciem (kategoria zagrożenia R na czerwonej liście mszaków Polski)

88 Hygroamblystegiu m fluviatile Leptodictyum riparium Platyhypnidium riparioides

89 Brzeżnik strumieniowy (Platyhypnidium riparioides = Rhynchostegium riparioides) Duży mech plagiotropowy Pędy wyraźnie trójwymiarowe/sferyczne

90 Zanurzone w wodzie dolne części łodyżek często bezlistne, obecne tylko pozostałości żeber Brzeżnik strumieniowy (Platyhypnidium riparioides = Rhynchostegium riparioides)

91 Brzeżnik strumieniowy (Platyhypnidium riparioides = Rhynchostegium riparioides) Listki (zwłaszcza łodyżkowe) o łopatkowatym kształcie, na brzegach ostro ząbkowane

92 Brzeżnik strumieniowy (Platyhypnidium riparioides = Rhynchostegium riparioides) Żebro pojedyncze NIE do końca, jednak niekiedy kończy się tuż przed szczytem listka Komórki listków wydłużone (1:8-15), w górnej części krótsze

93 Brzeżnik strumieniowy (Platyhypnidium riparioides = Rhynchostegium riparioides) Zwykle pod wodą na głazach, kamieniach, powalonych drzewach, rumoszu drzewnym i grubych korzeniach drzew zanurzonych w wodzie Pospolity na terenach górskich i wyżynnych, rozproszony na niżu Gatunek wskaźnikowy w systemie MIR (L = 5, W = 1)

94 Krótkosz strumieniowy (Brachythecium rivulare)v Duży mech plagiotropowy, podobny pokrojem do Platyhypnidium rirarioides Pędy wyraźnie trójwymiarowe/sferyczne

95 Krótkosz strumieniowy (Brachythecium rivulare) Łodyżki z równoległymi odgałęzieniami gałązek, często tylko z jednej strony (inaczej niż Sciuro-hypnum plumosum)

96 Krótkosz strumieniowy (Brachythecium rivulare) Listki jajowato-trójkątne, na szczycie zwykle z dzióbkowatymi zakończeniami (inaczej niż Platyhypnidium) Żebro NIE do końca (dochodzi do 2/3 długości listka) listek łodyżkowy listki gałązkowe

97 Krótkosz strumieniowy (Brachythecium rivulare) Komórki listków wydłużone (około 1:8) Komórki skrzydłowe prostokątne, półprzezroczyste, tworzące wypukłą grupę

98 Krótkosz strumieniowy (Brachythecium rivulare) Przytwierdza się do okresowo zalewanych wodą głazów, kamieni i drewna Bardzo pospolity w całej Polsce, w górach do wysokości 1800 m n.p.m. Gatunek wskaźnikowy w systemie MIR (L = 8, W = 2)

99 Wiewiórecznik piórkowaty (Scirpo-hypnum plumosum = Brachythecium plumosum) Duży mech plagiotropowy podobny do Brachythecium rivulare Pędy makroskopowo z dzióbkowatym zakończeniem listków

100 Wiewiórecznik piórkowaty (Scirpo-hypnum plumosum = Brachythecium plumosum) Listki powolnie zwężone w długo kończyk Żebro NIE do końca (dochodzi do 2/3 długości listka) Komórki listków wydłużone

101 Wiewiórecznik piórkowaty (Scirpo-hypnum plumosum = Brachythecium plumosum) Przytwierdza się do okresowo zalewanych wodą głazów, kamieni i drewna Pospolity na południu kraju oraz na Pomorzu Gatunek wskaźnikowy w systemie MIR (L = 9, W = 3)

102 Krzewik źródliskowy (Thamnobryum alopecurum = Thamnium alopecurum) Duży mech plagiotropowy o pokroju drzewkowatym Łodyżka główna podziemna (w formie kłącza), łodyżki 2 rzędu pionowe, w górze krzaczasto rozgałęzione łodyżka 2 rzędu kłącze

103 Krzewik źródliskowy (Thamnobryum alopecurum = Thamnium alopecurum) Listki łodyżek 2 i 3 rzędu jajowatolancetowate, na brzegach drobno ząbkowane Żebro kończy się tuż przed szczytem listka

104 Krzewik źródliskowy (Thamnobryum alopecurum = Thamnium alopecurum) Zwykle przyczepiony do skał nad brzegami potoków. Preferuje skały wapienne, ale rośnie też na bezwapiennych. Typowe siedliska są silnie zacienione Występuje na południu kraju oraz na kilku stanowiskach na Pomorzu Gatunek wskaźnikowy w systemie MIR (L = 7, W = 1) Mech objęty ścisłą ochroną gatunkową w Polsce

105 Moczarnik (Hygrohypnum sp.) Płaskie pędy z sierpowato zgiętymi listkami skierowanymi w jednym kierunku Żebro NIE do końca lub często widlaste Czyste, wartko płynące potoki W Polsce 11 gatunków wodnych, wszystkie wskaźnikowe w systemie MIR (L = 9, W = 2)

106 Leptodictyum riparium Platyhypnidium riparioides Hygrohypnum luridum

107 Dziękuję za uwagę