Praktyka stosowania ergonomii. Redakcja naukowa Ewa Górska

Transkrypt

1

2 Praktyka stosowania ergonomii Redakcja naukowa Ewa Górska Warszawa 2011

3 Recenzenci Joanna Lecewicz-Bartoszewska Jerzy Charytonowicz Jerzy Lewandowski Leszek Pacholski Leszek Solecki Redakcja techniczna Marta Skierniewska Projekt okładki Danuta Czudek-Puchalska Projekt znaku na okładce Justyna Smagowicz Maja Stryjecka-Rejmer Skład komputerowy Andrzej Kowalczyk Copyright by Polskie Towarzystwo Ergonomiczne, Warszawa 2011 Wszelkie prawa zastrzeżone Utwór w całości ani we fragmentach nie może być powielany ani rozpowszechniany za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych, w tym nie może być umieszczany ani rozpowszechniany w internecie bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich ISBN Księgarnia internetowa Oficyny Wydawniczej PW tel.: , ; fax ; oficyna@wpw.pw.edu.pl Oficyna Wydawnicza PW, ul. Polna 50, Warszawa. Wydanie I. Zamówienie nr 342/2011 Druk i oprawa: Drukarnia Oficyny Wydawniczej Politechniki Warszawskiej, tel

4 SPIS TRE CI Wprowadzenie... 5 Rozdzia 1. Rys historyczny ergonomii w Polsce ze szczególnym uwzgl dnieniem Polskiego Towarzystwa Ergonomicznego... 9 (H. wirko) Rozdzia 2. Profesjonalne podej cie do oceny kompetencji ergonomistów (E. Górska) Rozdzia 3. Specyfika szkole i dzia a realizowanych przez pa stwow inspekcj pracy w zakresie ergonomii (K. G ówczy ska-woelke) Rozdzia 4. Edukacja w zakresie ergonomii na polskich Wy szych Uczelniach. Stan aktualny, rozwój i perspektywy (A. Jasiak) Rozdzia 5. Edukacja ergonomiczna na Wydziale Le nym Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie (K. Leszczy ski) Rozdzia 6. Ocena poziomu wiedzy ergonomicznej podczas procesu dydaktycznego w Wy szej Szkole (T. Musio, I. Romanowska-S omka) Rozdzia 7. Zaj cia dydaktyczne w zakresie ergonomii w Ma opolskiej Wy szej Szkole Ekonomicznej w Tarnowie (Z. Muszy ski, L. Kozio ) Rozdzia 8. Zakres wiedzy ergonomicznej na studiach o kierunku bezpiecze stwo i higiena pracy (I. Romanowska-S omka, T. Musio ) Rozdzia 9. Kontekst oprogramowania z perspektywy jako ci technicznej, u ytkowej, estetycznej i marketingowej (A. Bobkowska, M. Weryszko) Rozdzia 10. Analiza i ocena dostosowania Wydzia u Organizacji i Zarz dzania Politechniki ódzkiej pod wzgl dem organizacyjnym do potrzeb studentów niepe nosprawnych (A. Polak-Sopi ska, A.Rogalska) 3

5 Rozdzia 11. Dostosowanie stanowisk produkcyjnych do mo liwo ci i potrzeb osób z wybranymi rodzajami niepe nosprawno ci (A. Polak-Sopi ska, E. Sujka) Rozdzia 12. Organizacja stanowisk pracy dla osób z niepe nosprawno ciami narz du ruchu (A. Hartman, M. Zdrodowski) Rozdzia 13. Siedziska do pracy krótki rys historyczny (J. Charytonowicz) Rozdzia 14. Projektowanie stadionów zagadnienie maksymalnego zasi gu widzenia (Z. Pelczarski) Rozdzia 15. Ergonomiczne aspekty planu bezpiecze stwa i ochrony zdrowia prowadzenia robót budowlanych (Z. Augustyniak) Rozdzia 16. Zastosowanie materia ów wtórnych w realizacji obiektów architektonicznych (J. Charytonowicz, M. Skowro ski) Rozdzia 17. Eko-ergonomiczne sposoby budowania (A. Skowro ski) Rozdzia 18. Obowi zuj ce przepisy prawa i praktyka gospodarcza a koordynacja prac le nych (K. Staszy ski) Rozdzia 19. Ergonomiczna analiza i ocena warunków pracy oraz wypoczynku w rodowisku le nym na przyk adzie Nadle nictwia Choty ów RDLP Lublin (M. Kiczy ski) 4

6 WPROWADZENIE Na funkcjonowanie wspó czesnych organizacji ma wp yw znacz ca liczba czynników zarówno wewn trznych, jak i zewn trznych. Jednak e niektóre z nich maj szczególne znaczenie. Jednym z nich jest cz owiek znajduj cy si w organizacji. Istotnym elementem poprawiaj cym jego funkcjonowanie jest stosowanie zasad ergonomii. Zasady te maj wówczas sens, je eli s stosowane i weryfikowane w praktyce. Zwi kszaj ca si rola ergonomii w organizacjach, tak w kraju, jak i w krajach o gospodarce wysoko rozwini tej by a inspiracj do opracowania ksi ki, która zawiera aby zagadnienia stosowania ergonomii w praktyce. Ksi ka jest opracowaniem, którego celem jest prezentacja dorobku naukowobadawczego nakierowanego na praktyk stosowania ergonomii w organizacjach gospodarczych i non-profit. Problematyka ksi ki obejmuje szeroki wachlarz zagadnie dotycz cych wykorzystania zasad ergonomii w praktyce. Zawarto opracowania zosta a podzielona na osiemna cie rozdzia ów. Rozdzia pierwszy po wi cony zosta historii ergonomii w Polsce ze szczególnym uwzgl dnieniem Polskiego Towarzystwa Ergonomicznego. Szczególnie podkre lono rol Towarzystwa w propagowaniu zasad ergonomii. Podkre lono, e celem Polskiego Towarzystwa Ergonomicznego jest rozwijanie i upowszechnianie nauki ergonomii w Polsce oraz popularyzowanie jej zasad i osi gni zmierzaj cych do optymalnego dostosowania narz dzi, maszyn, urz dze, technologii, organizacji i materialnego rodowiska pracy oraz przedmiotów powszechnego u ytku do wymaga i potrzeb psychofizycznych i spo ecznych cz owieka. W drugim rozdziale omówiono profesjonalne podej cie do zarz dzania ergonomi w przedsi biorstwie. Podkre lono znaczenie zdobywania wiedzy zw aszcza z zakresu ergonomii. Form potwierdzania zdobytej wiedzy i umiej tno ci jej praktycznego stosowania jest proces certyfikacji personelu prowadzony przez uprawnione do tego instytucje. Proces ten ko czy si wydaniem certyfikatu (najcz ciej na okres 3 do 5 lat z mo liwo ci jego odnawiania). Zdobycie certyfikatu w danej dziedzinie jest swego rodzaju rynkowym zapewnieniem o wysokich kwalifikacjach i dobrej jako ci us ug, które certyfikowana osoba sob reprezentuje. Od stycznia 2010 zosta a uruchomiona procedura certyfikacji ergonomisty w Polsce. Kieruje ni Krajowe Centrum Certyfikacji Ergonomisty przy Polskim Towarzystwie Ergonomicznym. Naczelnym jego organem jest Krajowa Rada Ewaluacyjna, w sk ad której wchodz certyfikowani przez CREE w listopadzie 2009 roku, euro-ergonomi ci. Rozdzia trzeci zawiera problematyk kszta cenia kadr Pa stwowej Inspekcji Pracy w zakresie ergonomii oraz przyk ady wykorzystania zdobytej wiedzy i umiej tno ci podczas prowadzenia kontroli tematycznych i dzia a prewencyjnych. Przedstawiono podejmowane przez Pa stwow Inspekcj Pracy przedsi wzi cia na rzecz: pog biania wiedzy w dziedzinie ergonomii przez pracowników organu powo anego do sprawowania nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w szczególno ci przepisów i zasad bezpiecze stwa i higieny pracy; kontroli i nadzoru ograniczania niepo danego wp ywu czynników ryzyka na zdrowie osób zatrudnionych w kontrolowanych pod- 5

7 miotach, a tak e upowszechniania informacji o metodach eliminowania lub ograniczania tego wp ywu. Edukacja w zakresie ergonomii na polskich wy szych uczelniach jest przedmiotem rozwa a w rozdziale czwartym. Rozdzia sk ada si z sze ciu cz ci. Cz pierwsza zwi le prezentuje pocz tki nauczania ergonomii w polskich o rodkach akademickich. Opcja druga prezentuje prekursorów ergonomii i najwybitniejszych polskich uczonych. Trzecia cz prezentuje wiod ce o rodki akademickie w Polsce, ich profile oraz wk ad o rodka pozna skiego w rozwój nauczania ergonomii w Polsce i na wiecie. Kolejna opcja charakteryzuje najwy szej rangi podr czniki, skrypty i materia y dydaktyczne z zakresu ergonomii. Ko cowa cz zawiera badania oceny studentów dotycz cej sposobów nauczania, tre ci programowych oraz korzy ci z nauczania ergonomii. Kolejny rozdzia pi ty dotyczy edukacji ergonomicznej na Wydziale Le nym Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Zaprezentowana zosta a charakterystyka kursu Ergonomii i ochrony pracy w le nictwie realizowanego w Katedrze U ytkowania Lasu i Drewna. W ramach cyklu wyk adów przekazywane s tre ci podstawowe zwi zane z teori systemów, struktur systemów ochrony pracy, psychologi i istot pracy umys owej, podstawami fizjologii, wypadkowo ci, ergonomi stanowisk komputerowych. Ze wzgl du na specyfik prac le nych du y nacisk zosta po o ony na diagnostyk i ocen czynników fizycznych i chemicznych na stanowiskach pracy w le nictwie. Z kolei w ramach wicze studenci wykonuj projekty obejmuj ce identyfikacj i ocen ryzyka zawodowego, analiz przyczyn wypadków metod Haddona, ocen zagro enia ze strony drga mechanicznych i ha asu oraz obci e za pomoc list kontrolnych. Rozdzia szósty po wi cony zosta ocenie poziomu wiedzy ergonomicznej podczas procesu dydaktycznego w wy szej szkole zawodowej. Przedstawiono wyniki bada poziomu wiedzy na temat ergonomii uzyskanej podczas wyk adu z ergonomii w wy szej szkole. Badania przeprowadzono przy u yciu metody socjometrycznej stosuj c takie narz dzie jak autorska ankieta w formie kwestionariusza w uk adzie macierzowym. Dobór próbki badawczej by celowy, próbka badawcza obejmowa a oko o 100 studentów studiów niestacjonarnych trzeciego roku. Badanie przeprowadzono przed ocen ko cow - zaliczeniow przedmiotu. W rozdziale siódmym zawarto problematyk zaj dydaktycznych w zakresie ergonomii w Ma opolskiej Wy szej Szkole Ekonomicznej w Tarnowie. Przedstawiono charakterystyk prowadzenia zaj dydaktycznych w zakresie ergonomii. Stosownie do za o e nauki ergonomii przekazywana jest tak e wiedza z przedmiotów bezpo- rednio zwi zanych z nauk o ergonomii w zakresie mo liwo ci jej wykorzystania w praktyce. Do planu i programu studiów w czany jest komputerowy system STER, jako istotne narz dzie wspomagaj ce zarz dzanie w konkretnych warunkach zwi zanych z otoczeniem miejsca pracy. Zwraca si przy tym uwag na stosowanie wysokiego poziomu kultury bezpiecze stwa pracy a tak e ograniczenia mo liwo ci utraty zdrowia a w skrajnie ekstremalnych warunkach zagro enia ycia. Rozdzia ósmy po wi cony zosta zakresowi wiedzy ergonomicznej na studiach na kierunku bezpiecze stwo i higiena pracy. Przedstawiono zakres tematyczny z ergonomii niezb dny dla studentów kierunku bezpiecze stwa i higieny pracy oraz tych przedmiotów, w których wykorzystywana jest wiedza z ergonomii w celu podniesienia 6

8 bezpiecze stwa pracy. Przedstawiono zakres tematyczny i metody prowadzenia zaj z zagro e fizycznych w rodowisku pracy oraz technicznego bezpiecze stwa pracy. W rozdziale dziewi tym omówiono zagadnienie ergonomii i funkcjonalno ci oprogramowania w szerszym kontek cie. Zbadana zosta a zale no pomi dzy funkcjonalno ci i jako ci techniczn systemu a jego ergonomi, sztuk, procesem wytwarzania oprogramowania, procesem promocji, badaniami marketingowymi, op acalno ci produktu i satysfakcj u ytkowników. Gdy oprogramowanie s u y do przedstawienia lub promocji jakiego produktu, dodatkowo mo na bada zale no ci pomi dzy charakterystykami interfejsu u ytkownika a produktem, który jest prezentowany. Powy sze zale no ci mog zmienia swoje nasilenie w zale no ci od typu systemu. Rozdzia dziesi ty zawiera analiz i ocen dostosowania Wydzia u Organizacji i Zarz dzania Politechniki ódzkiej do potrzeb studentów z niepe nosprawno ciami. Opracowanie przedstawia wyniki bada dotycz ce dostosowanie Wydzia u pod wzgl dem organizacyjnym do potrzeb osób z niepe nosprawno ciami. W badaniach wykorzystano cztery ró ne ankiety. Pierwsze trzy skierowane by y do pracowników Wydzia u Organizacji i Zarz dzania, czyli dziekana i prodziekanów, pracowników dziekanatu oraz pracowników sekretariatów katedr. Czwarta mia a na celu poznanie opinii studentów na temat organizacji pracy dziekanatu. Kolejny rozdzia jedenasty po wi cony zosta zagadnieniu dostosowania stanowisk produkcyjnych do mo liwo ci i potrzeb osób z wybranymi rodzajami niepe nosprawno ci. Dokonano oceny wybranych stanowisk monta owych pod k tem dostosowania ich do ró nych rodzajów niepe nosprawno ci. W oparciu o list kontroln wytypowano grup schorze, z jakimi mo na zatrudni pracowników na analizowanych stanowiskach. Nast pnie oceniono obci enie fizyczny, aby stwierdzi czy na badanych stanowiskach nie ma przeciwwskaza do pracy osób z okre lonymi niepe nosprawno- ciami. Na podstawie wniosków z przeprowadzonych bada opracowano projekt koncepcyjny zmian organizacyjnych i konstrukcyjnych na stanowiskach pracy, aby umo liwi zatrudnienie osób z wybranymi schorzeniami. W rozdziale dwunastym zaprezentowano organizacj stanowisk pracy dla osób z niepe nosprawno ciami narz du ruchu. Opracowanie porusza kwestie wybranych metod organizacji stanowisk pracy, umo liwiaj cych efektywn kompensacj nieprawid owo ci wyst puj cych w aparacie ruchowym osoby niepe nosprawnej. Na przyk adzie stanowiska biurowego oraz pracownika z dyskopati odcinka l d wiowego kr gos upa, przeprowadzono analiz mo liwo ci dostosowania stanowiska pracy do potrzeb i mo liwo ci pracownika, w kontek cie wp ywu tych zmian na uk ad mi - niowo-szkieletowy osoby niepe nosprawnej. Rozdzia trzynasty po wi cony zosta rysowi historycznemu siedziska do pracy. Zaprezentowane zosta y procesy ewolucyjne siedziska pracy z komentarzem dotycz cym ich ergonomiczno ci. W rozdziale czternastym omówiono projektowanie stadionów w kontek cie maksymalnego zasi gu widzenia. W opracowaniu przedstawiono problem maksymalnego zasi gu widzenia, stanowi cego jeden z g ównych parametrów wyj ciowych, w projektowaniu wspó czesnych stadionów oraz wynikaj ce z niego implikacje architektoniczne. Rozdzia pi tnasty zawiera ergonomiczne aspekty planu bezpiecze stwa i ochrony zdrowia prowadzenia robót budowlanych. Omówione zosta y wymagania dotycz ce 7

9 ergonomicznych zale no ci wp ywaj cych na wybór technologii i mechanizacji robót budowlanych oraz ogranicze ekonomiczno-organizacyjnych wyst puj cych na placu budowy. Istot tych zale no ci jest kompleksowo i komplementarno dzia a, które s podstawowym elementem planu bezpiecze stwa i ochrony zdrowia. Sporz dzenie lub zapewnienie sporz dzenia planów bezpiecze stwa i ochrony zdrowia nale y do obowi zków kierownika budowy. Zastosowanie materia ów wtórnych w realizacji obiektów architektonicznych jest przedmiotem rozwa a w rozdziale szesnastym. W opracowaniu stwierdzono, e prawid owy dobór i zastosowanie materia ów wtórnych w nowo budowanych obiektach architektonicznych daje mo liwo zapewnienia odpowiedniego komfortu otoczenia przy jednoczesnym uwzgl dnieniu szerokiego spektrum aspektów ekologicznych i ergonomicznych. Projektowanie i produkcja w my l logiki obiegu przyrodniczego, wydaje si by jedn z kluczowych strategii dla rozwoju zrównowa onego w XXI wieku. Rozdzia siedemnasty zawiera problematyk eko-ergonomicznych sposobów budowania. W rozdziale podkre lono znaczenie ch ci budowania nowego rodowiska cz owieka w sposób zrównowa ony. Zrównowa ony sposób okre lono jako: ekologiczny, jak najbardziej autonomiczny, ergonomiczny i ekonomiczny. W rozdziale osiemnastym omówiono obowi zuj ce przepisy prawa i praktyk gospodarcz w kontek cie koordynacji prac le nych. Wyst puj ce problemy prawne w funkcjonuj cym podmiocie gospodarczym omówiono na przyk adzie nadle nictwa. Stwierdzono, e nadle nictwo w umowach zawieranych z ZUL zobowi zuje te podmioty do przestrzegania przepisów i zasad bhp w a ciwych dla gospodarki le nej, zastrzegaj c sobie prawo do rozwi zania takiej umowy w przypadkach naruszania tych e przepisów. Tym samym nadle nictwo, by takie dzia anie z jego strony by o skuteczne (ewentualne rozwi zanie umowy), musi podejmowa czynno ci kontrolno-nadzorcze wobec us ugodawcy, b d ce faktycznie dzia aniami koordynacyjnymi ze strony Zarz dcy Lasu w stosunku do ZUL. Ergonomiczna analiza i ocena warunków pracy oraz wypoczynku w rodowisku le- nym jest przedmiotem rozwa a w rozdziale dziewi tnastym. Z przeprowadzonych bada wynika, e przebywanie osób w rodowisku le nym zgodnie z zasadami ergonomii wp ywa pozytywnie na spadek liczby chorób zawodowych, wypadków przy pracy i d ugoletnich powik a zdrowotnych powodowanych przede wszystkim szkodliwymi czynnikami biologicznymi. Zaprezentowanie tych wyników pozwoli spojrze na problem od strony praktycznej. B dzie równie mo liwo podzielenia si do- wiadczeniem osoby dotkni tej osobi cie skutkami boreliozy. 8

10 Rozdzia 1 RYS HISTORYCZNY ERGONOMII W POLSCE ZE SZCZEGÓLNYM UWZGL DNIENIEM POLSKIEGO TOWARZYSTWA ERGONOMICZNEGO Halina wirko Tradycja ergonomii polskiej si ga po owy XIX wieku, kiedy to Wojciech Bogumi Jastrz bowski wybitny profesor Instytutu Rolno-Le nego w Marymoncie pod Warszaw, wyda w 1857 r. (a wi c 153 lata temu) prac pt.: Rys ergonomii, czyli nauki o pracy. By on pierwszym w skali wiatowej twórc terminu ergonomia. W latach mi dzywojennych prace badawcze i dzia alno praktyczne w zakresie poprawy warunków pracy rozwija y si, podobnie jak w innych krajach, w trzech g ównych kierunkach. 1. Higieny i medycyny pracy pod kierunkiem prof. Brunona Nowakowskiego w Pa stwowym Zak adzie Higieny w Warszawie, oraz prof. W odzimierza Misiuro fizjologa pracy z Warszawy. 2. Psychologii pracy podj te przez prof. Bronis awa Biegieleisena elazowskiego oraz in. Eugeniusza Por bskiego. 3. Organizacji pracy prowadzone przez ww. in. Eugeniusza Por bskiego i in. Karola Adamieckiego. W latach powojennych kontynuowali swe badania ww. uczeni wsparci przez badacza Leopolda Mineckiego fizjologa pracy w Instytucie Medycyny Pracy w odzi, mgr in. Stefana Filipkowskiego w Politechnice Warszawskiej, mgr in. Andrzeja Mazurkiewicza we wzorcowni Bezpiecze stwa i Higieny Pracy przy ul. Tamka. Rozwój ergonomii we wspó czesnym uj ciu rozpocz si w Polsce na prze omie lat pi dziesi tych i sze dziesi tych. 9

11 Podj to wówczas prace badawcze, jak i realizacje praktycznych wdro e w kluczowych zak adach pracy. Inspiratorami bada ergonomicznych byli lekarze medycyny pracy badacze zatrudnieni w kluczowych zak adach przemys u maszynowego i ci kiego w: Warszawie, Ursusie, Krakowie, Starachowicach, Radomiu, Poznaniu i we Wroc awiu. Wymieni tu nale y badaczy: Piotra Krasuckiego, Juliana abickiego, Halin wirko, Antoniego Kami skiego, Karola Jankowskiego, Stefana Frejtaka, Ireneusza Kliksa i Mari Wójcik. Wi kszo tych pierwszych bada wdro ono bezpo rednio w tych zak adach pracy pod auspicjami Zwi zku Zawodowego Metalowców, który szeroko propagowa wyniki tych bada i efekty wdro e. Badania lekarzy medycyny przemys owej wsparli psycholodzy pracy, zw aszcza zatrudnieni w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy (Longin Paluszkiewicz, Maria Gadomska). W po owie lat 60 badania w dziedzinie wykorzystania ergonomii, we wzornictwie przemys owym podj to w Wydziale Form Przemys owych Krakowskiej Akademii Sztuk Pi knych (Zbigniew Chudzikiewicz i Adam Redliczka), w Politechnice Krakowskiej (Andrzej Józefik) oraz w Instytucie Wzornictwa Przemys owego w Warszawie (Ewa Nowak i Jerzy S owikowski). Organizacyjnie dzia alno ergonomiczna rozpocz a si w styczniu 1964 r. po powo aniu Sekcji Ergonomii, Centralnej Rady Zwi zków Zawodowych i Naczelnej Organizacji Technicznej (CRZZ NOT). Sekcja ta w 1967r. po czy a si z Sekcj Ochrony Pracy NOT tworz c Polski Komitet Ergonomii i Ochrony Pracy NOT. Komitet ten organizowa systematyczne spotkania i konferencje w kraju, zapraszaj c do udzia u przedstawicieli z zagranicy z krajów wschodniej i rodkowej Europy. Omawiano na nich wyniki uzyskanych bada teoretycznych i praktycznych wdro e. Zapocz tkowa o to systematycznie organizowane konferencje i sympozja w poszczególnych krajach. Komitet Ergonomii i Ochrony Pracy NOT nawi za te wspó prac z o rodkami we Francji, Anglii, Niemczech oraz w Stanach Zjednoczonych. Zapewni o to udzia naszych ergonomistów w seminariach oraz umo liwi o im odbywanie sta y naukowych w tych pa stwach. Komitet ten od 1970r, by oficjalnym przedstawicielem Polski w Mi dzynarodowym Stowarzyszeniu Ergonomicznym (IEA). W 1977r. w miejsce Komitetu Ergonomii i Ochrony Pracy NOT utworzono Polski Komitet Naukowo-Techniczny ds. Ergonomii i Ochrony Pracy, koncentruj cy si na rodowisku in ynierów i techników. W 1972r. odby a si w Moskwie konferencja Ergonomistów Rosji i Polski, Czechos owacji, W gier i Bu garii. Od tej pory organizowano corocznie wspólne konferencje. W mi dzyczasie sukcesywny rozwój dzia alno ci naukowo-badawczej doprowadzi do powstania w Komisji Ergonomicznej Polskiej Akademii Nauk w oddziale krakowskim. Inspiratorami byli m.in.: Andrzej Józefik, Andrzej Ogi ski, Mieczys aw Krause. W marcu 1974r. w adze Polskiej Akademii Nauk powo a y przy Prezydium Mi dzywydzia owy Komitet Ergonomii. Komitet ten jest w szczególno ci organem od- 10

12 dzia ywania Polskiej Akademii Nauk na rozwój ergonomii w skali kraju oraz integruj cym rodowisko i o rodki naukowe, jak równie okre la ramy i zasady wspó dzia ania nauki i praktyki. Zacz y wychodzi liczne publikacje o tematyce ergonomicznej w pismach technicznych, np.: w Ochronie pracy, medycznych Medycynie pracy, w wydawnictwach instytutów naukowo-badawczych (CIOP), uczelnianych oraz w formie monografii np.: Vademecum ergonomiczne (P. Krasucki, J. Rosner), Ergonomia (pod red. J. Rosnera), Ergonomia przemys owa (S. Filipkowskiego), Psychologia in ynieryjna (J. Oko i L. Pawluszkiewicz), Ergonomia w praktyce lekarzy przemys owych (A. Ogi ski, P. Krasucki), Zarys psychofizjologii pracy (Z. Jethon, S. Klonowicz), Ergonomiczne analizy uci liwo ci pracy (A. Hansen). W Polsce najbardziej powszechn organizacj ergonomiczn jest Polskie Towarzystwo Ergonomiczne powo ane 16 maja 1977 roku z inicjatywy Komitetu Ergonomii PAN oraz 214 cz onków za o ycielskich entuzjastów bada i szerokiego stosowania w praktyce zasad ergonomii. Reprezentowali oni ró ne zawody, ró ne o rodki naukowe, instytucje i przedsi biorstwa produkcyjne. Inicjatorami Polskiego Towarzystwa Ergonomicznego byli: prof. J. Kaczmarek, Bohdan Lisowski, Zbigniew Jethon, Zygmunt Zbichorski, Andrzej Ogi ski, Jan Rosner, dr Halina wirko, Piotr Krasucki, mgr Zygmunt Mirski. Istotne znaczenie mia równie fakt powierzenia Polsce organizacji VII Kongresu Mi dzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego (IEA) w 1979 roku w Warszawie, tj. w roku po wi conym 180 rocznicy urodzin prekursora ergonomii wiatowej, polskiemu uczonemu Wojciechowi Bogumi owi Jastrz bowskiemu. Zgodnie z uchwa cz onków za o ycieli PTErg zosta o zakwalifikowane przez Polsk Akademi Nauk do grona towarzystw naukowych afiliowanych przy wydziale I Nauk Spo ecznych, a w 1983 roku podporz dkowane zosta o prezydiom PAN. Celem powo ania Towarzystwa by o, zgodnie z pierwszym statutem zatwierdzonym 16 maja 1977 roku (oraz zmianami statutu dokonanymi w 1983, 1993, 2002 i 2006 r.) by o i jest zjednoczenie osób maj cych osi gni cia naukowe, dydaktyczne i wdro eniowe, popularyzatorskie w dziedzinie ergonomii w Polsce i na wiecie. Zadaniem PTErg jest rozwijanie i upowszechnianie nauk ergonomii w Polsce oraz popularyzowanie jej zasad i osi gni, zmierzaj ce do optymalnego dostosowania narz dzi, maszyn, urz dze, technologii, organizacji i materialnego rodowiska pracy oraz przedmiotów powszechnego u ytku do wymaga i potrzeb psycho-fizycznych 11

13 i spo ecznych cz owieka, a zw aszcza do wymaga zwi zanych z ograniczeniem uci liwo ci szkodliwo ci. PTErg d y do realizacji celów statutowych poprzez: 1) inspirowanie oraz popieranie prac naukowych, wdro eniowych i wynalazczych w dziedzinie ergonomii, 2) udzielanie pomocy przy wdra aniu naukowych osi gni ergonomii do praktyki ycia gospodarczego i spo ecznego, 3) inspirowanie oraz popieranie dzia a w zakresie kszta cenia w dziedzinie ergonomii osób ucz cych si lub pracuj cych we wszystkich dzia ach gospodarki narodowej, 4) krzewienie oraz popularyzowanie wiedzy ergonomicznej w ród spo ecze stwa, szczególnie w ramach nauczania w szkolnictwie ponadpodstawowym i wy szym, 5) wspó dzia anie z Polsk Akademi Nauk oraz innymi instytucjami i organizacjami zawodowymi i spo ecznymi, m. in. z Polskim Towarzystwem Medycyny Pracy, Pa stwow Inspekcj Pracy, 6) wspó prac z zagranicznymi i mi dzynarodowymi organizacjami w celu wymiany do wiadcze oraz prezentowanie osi gni polskiej ergonomii zagranic, 7) organizowanie posiedze naukowych, konferencji, sympozjów, odczytów, wyk adów, seminariów i narad, 8) inicjowanie publikacji w prasie, radiu i telewizji i w wydawnictwach naukowych krajowych i zagranicznych, 9) prowadzenie dzia alno ci wydawniczej i doradczej oraz wykonywanie opinii i ekspertyz, 10) oddzia ywanie na zakres i tre programów nauczania, szkolenia i doskonalenia w zakresie ergonomii. Towarzystwo posiada ogólnopolski zasi g dzia alno ci. Siedzib w adz naczelnych jest Warszawa. Cz onkami jego w przewa aj cej cz ci s : nauczyciele, akademicy, pracownicy instytutów badawczych, Pa stwowej Inspekcji Pracy, s u by medycyny pracy. W ród cz onków zdecydowanie dominuj in ynierowie (42% ogó u), lekarze (15%), projektanci form przemys owych, psycholodzy i prawnicy (po 8%), biolodzy, antropologowie i informatycy (po 4%). Oko o 64% cz onków ma tytu naukowy (doktora, docenta, profesora). Liczba cz onków waha a si od 214 w 1977, poprzez 467 w 1978, 270 w 1992 r., 467 w 1997 r. do 396 w 2006r oraz 283 w 2010 r. Liczba oddzia ów równie uleg a zmianie. Od 12 w 1978 r., 10 w 1980 r., 13 w 1997 r. do 14 w 2010 r. Prezesami Zarz du G ównego PTErg byli: prof. Zbigniew Jethon dr Halina wirko prof. Leszek Pacholski dr Halina wirko dr Jerzy Marcinkowski od 2006 prof. Ewa Górska 12

14 Polskie Towarzystwo Ergonomiczne dzia a poprzez 11-osobowy Zarz d g ówny, 5-osobow Komisj Rewizyjn i 3-osobowy S d Kole e ski, a przede wszystkim poprzez oddzia y terenowe. Obecnie dzia aj one we Wroc awiu, Warszawie, Poznaniu, Bia ymstoku, Bydgoszczy, Cz stochowie, Gda sku, Katowicach, Koszalinie, Krakowie, Lublinie, odzi, Rzeszowie, Szczecinie i Zielonej Górze. Wi kszo naszych oddzia ów z inspiracji Zarz du G ównego organizuje coroczne liczne konferencje, seminaria i sympozja naukowe. Najwa niejsze z nich to organizowane corocznie: od 38 lat doc. Stefana Frejtaka, a obecnie przez aktualne w adze oddzia u wroc awskiego nt. aktualnych kierunków i zagadnie w badaniach ergonomicznych, od 30 lat przez prof. Andrzeja Józefiaka i Jego nast pców z zespo em oddzia u w Krakowie wspólnie z Komitetem Ergonomii PAN Krajowe Konferencje nt. Modelowania komputerowe obiektów i procesów, od 24 lat prof. Leszka Pacholskiego i oddzia w Poznaniu mi dzynarodowe seminaria dla wyk adowców ergonomii, ochrony i bezpiecze stwa pracy, od 23 lat przez prof. Witolda Rybarczyka wraz z zespo em oddzia u w Zielonej Górze krajowe konferencje nt. Wdro e i zastosowa w praktyce rozwi za z zakresu ergonomii, ochrony i bezpiecze stwa pracy, od 20 lat zapocz tkowane przez prof. Janusza Bielskiego i Antoniego Zeylanda, a kontynuowane przez oddzia w Poznaniu mi dzynarodowe konferencje dotycz ce problematyki ergonomii w le nictwie i przemy le rolno-spo ywczym, od 15 lat ka dego roku przez oddzia lubelski (prof. Jerzy Zagórski i doc. Leszek So ecki) mi dzynarodowe konferencje nt. ergonomii w rolnictwie, od 16 lat przez prof. Jerzego Lewandowskiego z zespo em oddzia u w odzi mi dzynarodowe konferencje nt. ergonomii dla niepe nosprawnych. Ponadto organizowane s rokrocznie konferencje i seminaria po wi cone ergonomii i ochronie pracy przez o rodki naukowo-badawcze uczelni technicznych, artystycznych, rolniczych, instytuty naukowe samodzielne, np.: Centralny Instytut Ochrony Pracy, Instytut Medycyny Pracy w odzi, Instytut Medycyny Wsi w Lublinie, Instytut Wzornictwa Przemys owego w Warszawie, Akademie Rolnicze w Krakowie, Poznaniu, Akademie Sztuk Pi knych w Krakowie i w odzi. Jest ich organizowanych kilkana cie rocznie. Zapewnia to szeroki dost p do wiedzy i do wiadcze ergonomicznych. Podkre li nale y, e z inicjatywy cz onków Towarzystwa zatrudnionych w CIOPie i Pa stwowej Inspekcji Pracy w 1996r. w znowelizowanym Kodeksie Pracy wprowadzono w randze ustawy, poj cie ergonomii w art zapisano: Maszyny i urz dzenia techniczne powinny by tak konstruowane i budowane, aby pkt.2. uwzgl dnia y zasady ergonomii, w art za, e Minister Edukacji Narodowej jest obowi zany zapewni uwzgl dnienie problematyki bezpiecze stwa i higieny pracy oraz ergonomii w programach nauczania w szko ach, po uzgodnieniu tej problematyki z Ministrem Pracy i Polityki Socjalnej. Ergonomi ci maj te swój istotny udzia w opracowaniu m.in.: zasad przestrzegania bezpiecze stwa i ergonomii oraz metod okre lania zgodno ci z nimi, szczególnie w odniesieniu do maszyn i urz dze niebezpiecznych i rodków ochrony indywidualnej, 13

15 metod oceny ryzyka zawodowego i systemu zarz dzania bezpiecze stwem w przedsi biorstwach, nowoczesnych programów i pomocy dydaktycznych w celu podnoszenia poziomu jako ci nauczania ergonomii, a tym samym w celu podnoszenia wiadomo ci spo- ecznej dotycz cej ochrony zdrowia i przestrzegania przez pracodawców zasad bezpiecznej pracy, metod okre lania mo liwo ci psychofizycznych pracowników do wykonywania okre lonych zada, tworzenie baz danych zawieraj cych dane ergonomiczne (antropometryczne, biomechaniczne, fizjologiczne i psychologiczne) dla projektantów: maszyn, rodków ochrony indywidualnej, stanowisk pracy i procesów technologicznych. Polskie Towarzystwo Ergonomiczne ma sta ego przedstawiciela w Radzie Ochrony dzia aj cej przy Sejmie RP. Jest nim z urz du Prezes Towarzystwa, Prof. Leszek Pacholski z inicjatywy Zarz du G ównego PTErg, by y przewodnicz cy tej Rady przez 2 kadencje. Przedstawiciele Towarzystwa s sta ymi cz onkami Mi dzyresortowej komisji ds. Najwy szych St e i Nat e Czynników Szkodliwych dla Zdrowie w rodowisku pracy dzia aj cej przy Ministrze Pracy i Gospodarki. Towarzystwo nie prowadzi dzia alno ci naukowo-badawczej, natomiast nasi cz onkowie uczestnicz w realizacji licznych prac realizowanych w kraju i zagranic, np.: w Strategicznym Programie Rz dowym pt.: Bezpiecze stwo i ochrona zdrowia cz owieka w rodowisku pracy koordynowanym przez Centralny Instytut Ochrony Pracy i w wielu programach badawczych uczelni, np.: technicznych (w Poznaniu, odzi, Wroc awiu, Zielonej Górze), Wydzia ów Form Przemys owych Akademii Sztuk Pi knych (w Krakowie, odzi), Instytutu Medycyny Pracy w odzi, Instytutu Medycyny Wsi w Lublinie, Instytutu Wzornictwa Przemys owego w Warszawie, Akademii Rolniczej w Poznaniu, Krakowie, Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu, Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Utrzymujemy sta wspó prac z o rodkami badawczymi za granic : w Stanach Zjednoczonych, we Francji, w Niemczech i krajach skandynawskich. Dowodem uznania naszych dzia a w kraju i na forum mi dzynarodowym by o powierzenie Towarzystwu organizacji VII Mi dzynarodowego Kongresu Ergonomii w dniach sierpnia 1979r. w Warszawie. Patronem Kongresu ze strony w adz Polski by Przewodnicz cy Rady Pa stwa prof. Henryk Jab o ski. Z okazji Kongresu mennica wyda a okoliczno ciowy medal, a Poczta Polska wyda a znaczek z podobizn W. Jastrz bowskiego. 14

16 Kongres ten mia du e znaczenie dla rozwoju ergonomii u nas i na wiecie, poniewa po raz pierwszy organizatorem by o Towarzystwo reprezentuj ce Kraj, nale cy do bloku pa stw socjalistycznych. Pozwoli o to na nawi zanie kontaktów i wspó pracy przedstawicieli krajów ró nej opcji. Dwa g ówne referaty wyg osili; A. Chapanis (USA) pt. Quo vadis ergonomia nawi zuj c do powie ci H. Sienkiewicza, podkre- laj c konsekwencje post pu technicznego i komputeryzacji dla rozwoju cz owieka oraz rosn ce zadania dla ergonomistów. Jako drugi referat wyg osi W.Munipow (Zwi zek Radziecki) pt.: Ergonomia, jako czynnik rozwoju spo ecznogospodarczego. Wszystkie g ówne referaty na przemian prezentowali naukowcy z pa stw zachodnich i socjalistycznych. W ród 12 referatów plenarnych 3 wyg osili Polacy. W Kongresie uczestniczy o 577 naukowców i praktyków z 34 krajów wiata, w tym z Polski 168, z krajów demokracji ludowej 144 i z krajów zachodnich 265. Wyg oszono cznie 200 referatów, w tym 35 z Polski. Jak oceniono, by to wówczas kongres z najliczniejsz liczb uczestników. Bardzo wysoko oceniono poziom merytoryczny i bardzo dobr i sprawn organizacj. Podkre li nale y ogromne zaanga owanie cz onków Komitetu Organizacyjnego i Naukowego z prof. Janem Rosnerem na czele. Zosta On wybrany na przewodnicz cego Mi dzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego (IEA) na lata Poniewa prof. J. Rosner do wyboru przewodnicz cego by naszym przedstawicielem w Radzie IEA, Zarz d G ówny PTErg w listopadzie 1979r. postanowi, e sta ym delegatem do Rady b dzie z urz du prezes naszego towarzystwa i tak by o do 1999r. Byli nimi w kolejno ci: w latach oraz dr H. wirko, oraz od 1999 r. prof. L. Pacholski, obecnie prof. Ewa Górska. Podkre li nale y, e w ka dym kolejnym kongresie, konferencjach, sympozjach organizowanych przez IEA aktywnie uczestniczyli nasi przedstawiciele. Liczba referatów, doniesie i posterów systematycznie wzrasta, a poziom ich jest coraz wy szy. W 1992 r. sta o si to podstaw powierzenie Zarz dowi G ównemu PTErg w oparciu o zaplecze CIOP organizacj wiatowej konferencji pt.: Ergonomia prac r cznych i zautomatyzowanych oraz informacji w procesie pracy. Odby a si ona w dniach czerwca w Warszawie. 15

17 G ównym organizatorem tej konferencji by Komitet Techniczny Ergonomii Przemys owej Mi dzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomii z Prof. Waldemarem Karwowskim na czele. Konferencja odbywa a si pod patronatem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej. W obradach udzia bra o 235 osób z 40 krajów wiata i cis e Kolegium Mi dzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego z prezydentem prof. Halem Hendricksem. Po przywitaniu go ci przez Wiceministra Pracy i Polityki Spo ecznej Aleksandra Wiktorow konferencj otworzy a dr Halina wirko ówczesny prezes PTErg. Wyg oszono 250 referatów, w tym 10 w sesjach plenarnych, pozosta e w 42 sesjach specjalistycznych, Polacy wyg osili 3 referaty plenarne i 65 w sesjach. Przewodniczyli równie obradom w sesjach. Konferencj poprzedzi a konferencja prasowa. Podkre lono wysoki poziom merytoryczny oraz aktywne uczestnictwo naszych cz onków na forum mi dzynarodowym. W dniach czerwca 1993 r. w G ównym Inspektoracie Pracy odby y si obrady Rady Mi dzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego. By o ono po wi cone zatwierdzeniu realizacji planu za 1993 r. oraz programu na 1993 i 1994 r. Podkre li nale y pozytywn ocen organizacji przebiegu warszawskiej konferencji ergonomicznej. W 2000 r. Polskie Towarzystwo Ergonomiczne by o wspó organizatorem dwóch mi dzynarodowych konferencji naukowych organizowanych przez Mi dzynarodowe Stowarzyszenia Ergonomiczne. By y to: II Mi dzynarodowa Konferencja ERGON- AXIA-2000 w maju w Warszawie, II HAAMAHA 2000 w sierpniu w Krakowie oraz III HAAMAHA w 2007 w Poznaniu. Cz onkowie naszego Towarzystwa przewodniczyli obradom w sekcjach, wyg aszali referaty, demonstrowali postawy. Wspomnie nale y, e na wszystkich kolejnych wiatowych Kongresach Mi dzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego oraz mi dzynarodowych Konferencjach udzia naszych cz onków jest aktywny, wyró niaj cy si w wyg aszaniu referatów, przewodniczeniu obradom, aktywnym uczestnictwie w pracach rady IEA. W kraju dzia alno Zarz du G ównego i oddzia ów Towarzystwa koncentruje si na: upowszechnianiu osi gni nauki (odczyty, wyk ady, kursy, zjazdy), np.: od przesz o 25 lat organizowane przez ZG wspólnie z Komitetem Ergonomii PAN corocznie ogólnopolskie seminaria nt. Ergonomia transportu, ergonomia w rolnictwie, ergonomia jako kierunek nauki i studiów, 16

18 od 6 lat oddzia pozna ski wspólnie z Komisj Ergonomii oddzia u pozna skiego PAN organizuj odczyty dla rodowiska naukowego, podobnie od 3 lat oddzia wroc awski wspólnie z Komisj Ergonomii oddzia u wroc awskiego PAN, wcze niej wymienione konferencje krajowe i mi dzynarodowe. Polskie Towarzystwo Ergonomiczne nie prowadzi w asnej dzia alno ci wydawniczej, natomiast jeste my wspó wydawcami: pó rocznika Ergonomia, JOSE wydawanego w j zyku angielskim; kwartalnika Zastosowania ergonomii, Atest, Inspektor Pracy, Bezpiecze stwo Pracy, Medycyna Pracy, Medycyna Wsi, w których publikowane s m.in. referaty naszych cz onków. Uczestniczymy w publikacjach materia ów z poszczególnych konferencji. Nasi cz onkowie bior te udzia w pracach jury konkursów, np.: w konkursie na plakat dotycz cy bezpiecze stwa pracy, np.: pt. Ergonomia, Ha as, Stres organizowanym przez CIOP. Po przerwie w 1999 r. wznowiono wydanie Biuletynu Informacyjnego Towarzystwa w wersji drukowanej i elektronicznej. Uruchomiono równie stron internetow. Brak rodków finansowych uniemo liwi kolejne wydania. Mimo niew tpliwych osi gni i sukcesów nie uda o si zrealizowa wszystkich planów. Wynika to m.in. z nierównomiernego anga owania si poszczególnych cz onków i oddzia ów Towarzystwa oraz du ych trudno ci pozyskiwania rodków finansowych i brakiem ich stabilno ci na dzia alno organizacyjn, informacyjn, popraw wspó pracy mi dzy poszczególnymi oddzia ami. Istotnym problemem od 2000r. by brak rejestracji Towarzystwa w Krajowym Rejestrze S dowym. Towarzystwo ponownie zosta o zarejestrowane w 2008 r. Kolejny problem to uruchomienie krajowego systemu certyfikacji umiej tno ci i uprawnie ergonomisty. Dzia ania organizacyjne Zarz du G ównego, poza rozwi zywaniem ww. problemów winny skoncentrowa si na: wyrównywaniu poziomu aktywno ci i efektywno ci pracy poszczególnych oddzia- ów, pozyskiwaniu cz onków wspieraj cych. W trakcie opracowywania tego referatu trwa a jeszcze X kadencja w adz PTErg, trudno wi c pisa o wszystkich poczynaniach w adz i pracy oddzia ów, ale na pewno wymieni warto: opracowanie i przyj cie w czerwcu 2007r. jednolitego tekstu statutu PTErg, przyznanie w listopadzie 2009r. przez Cree, doc. Wies awie Horst, prof. Ewie Górskiej i prof. Leszkowi Pacholskiemu certyfikatów umiej tno ci zawodowych ergonomicznych. Zasygnalizowa a tu jedynie problemy i zadania, którymi zajmuj si cz onkowie PTErg. Na szczegó owe omówienie dzia alno ci poszczególnych oddzia ów, ich prac badawczych, wdro eniowych, szkoleniowych, popularyzatorskich zabrak o czasu i miejsca. W dniach wrze nia 2010 r. w Warszawie odby si I Kongres Ergonomii pt. Ergonomia dla przysz o ci, obejmuj cy tematyk 15 dziedzin ycia, nauki i pracy, 17

19 w których ma zastosowanie ergonomia. W ramach kongresu odby si Walny Zjazd Delegatów, na którym wybrano nowe w adze na kolejn XI kadencj. Prezesem PTErg ponownie zosta a prof. Ewa Górska. Na podstawie analizy dotychczasowych dzia a nale y z optymizmem patrze w przysz o ergonomistów w Polsce i rozwój Towarzystwa. W adzom Towarzystwa ycz wytrwa o ci i uporu w realizacji wszystkich zada, co niew tpliwie przyczyni si do poprawy warunków pracy i ycia naszych rodaków. Pami tajmy za Janem Paw em II, e praca jest dla cz owieka, a nie cz owiek dla pracy. 18

20 Rozdzia 2 PROFESJONALNE PODEJ CIE DO ZARZ DZANIA ERGONOMI W PRZEDSI BIORSTWIE Ewa Górska 1. WST P W krajach Europy Zachodniej oraz w Stanach Zjednoczonych ka da licz ca si firma szczyci si stosowaniem ergonomii w codziennej praktyce. W Polsce równie zaczynamy dostrzega coraz wi ksze zainteresowanie praktykami ergonomicznymi zarówno obszarze ergonomii produktu, jak i rodowiska pracy, szczególnie w najwi kszych, najbardziej renomowanych przedsi biorstwach. Si gaj one po rozwi zania ergonomiczne, upatruj c w nich mo liwo zwi kszenia wydajno ci pracy przy równoczesnym zapewnieniu dobrostanu pracownikom, czyli dobrego samopoczucia (ang. well-being), które zgodnie z definicj WHO powinno by pe ne w wymiarze fizycznym, psychicznym i spo ecznym aby cz owiek czu si zdrowym. Taka filozofia ma nie tylko wymiar humanitarny, ale i ekonomiczny bowiem zarówno badania naukowe jak i statystyki jednoznacznie wskazuj na wp yw z ego samopoczucia pracownika na efekty jego pracy oraz wynikaj ce z tego konsekwencje, jak np. absencja, pozorowana obecno w pracy, nieprawid owe relacje z otoczeniem rodz ce si konflikty, napi cie, stres. Zatem brak tej równowagi prawie zawsze b dzie wp ywa niekorzystnie na wydajno pracownika. Rosn ca liczba uczestników szkole i konferencji przygotowywanych dla pracodawców, wiadczy dodatkowo o dynamicznym wzro cie zainteresowania praktykami ergonomicznymi, które wymiernie mog przyczyni si do poprawy warunków pracy i zdrowia pracuj cych. Je eli zatem potraktujemy ergonomi jako jedn z podstaw strategii polskich przedsi biorstw na Wspólnym Rynku, po wiadczeniem najwy szej jako ci wyrobów i us ug jakie b dziemy mieli do zaoferowania naszym europejskim partnerom, to nale- y do o y wszelkich stara, aby kwalifikacje z zakresu ergonomii krajowych specjalistów pozwoli y polskim firmom na konkurowanie z zachodnimi s siadami. Najwy sz form potwierdzenia nie tylko zdobytej i ugruntowanej wiedzy, ale równie umiej tno ci jej praktycznego stosowania jest proces certyfikacji personelu prowadzony przez uprawnione do tego instytucje. Proces ten ko czy si wydaniem certyfikatu (najcz ciej na okres 3 do 5 lat z mo liwo ci jego odnawiania). Zdobycie certyfikatu w danej dziedzinie jest swego rodzaju rynkowym zapewnieniem 19