Informacja o wynikach kontroli inwestycji kapitałowych banków działających z udziałem kapitału Skarbu Państwa

Transkrypt

1 NAJWYśSZA IZBA KONTROLI DEPARTAMENT BUDśETU I FINANSÓW Nr ewid. 29/2009/P08026/KBF KBF-41019/2008 Informacja o wynikach kontroli inwestycji kapitałowych banków działających z udziałem kapitału Skarbu Państwa W a r s z a w a m a r z e c r.

2 Misją NajwyŜszej Izby Kontroli jest dbałość o gospodarność i skuteczność w słuŝbie publicznej dla Rzeczypospolitej Polskiej Wizją NajwyŜszej Izby Kontroli jest cieszący się powszechnym autorytetem najwyŝszy organ kontroli państwowej, którego raporty będą oczekiwanym i poszukiwanym źródłem informacji dla organów władzy i społeczeństwa Dyrektor Departamentu BudŜetu i Finansów Waldemar Długołęcki Akceptuję: Stanisław Jarosz Wiceprezes NajwyŜszej Izby Kontroli Zatwierdzam: Jacek Jezierski Prezes NajwyŜszej Izby Kontroli Warszawa, 23 marca 2009 r. NajwyŜsza Izba Kontroli ul. Filtrowa Warszawa tel./fax:

3 Spis treści 1. Wprowadzenie Podsumowanie wyników kontroli Ogólna ocena kontrolowanej działalności Synteza wyników kontroli Uwagi końcowe i wnioski WaŜniejsze wyniki kontroli Charakterystyka stanu prawnego oraz uwarunkowań ekonomicznych i organizacyjnych Charakterystyka stanu prawnego Uwarunkowania ekonomiczne i organizacyjne Istotne ustalenia kontroli Strategia banków i zaangaŝowanie w inwestycje kapitałowe Regulacje wewnętrzne dotyczące prowadzenia inwestycji kapitałowych Przestrzeganie limitów inwestycyjnych Inwestycje w dłuŝne papiery wartościowe Inwestycje w akcje i udziały Inwestycje w podmioty podporządkowane Informacje dodatkowe o przeprowadzonej kontroli Przygotowanie kontroli Postępowanie kontrolne i działania podjęte po zakończeniu kontroli Załączniki

4 Wprowadzenie 1. Wprowadzenie Kontrola planowa P/08/026 Inwestycje kapitałowe banków działających z udziałem kapitału Skarbu Państwa została przeprowadzona z inicjatywy własnej NajwyŜszej Izby Kontroli. Kontrolę przeprowadzono w okresie od 31 lipca 2008 r. do 3 grudnia 2008 r. w Banku Pocztowym SA (BP SA), Banku Gospodarstwa Krajowego (BGK), Banku Ochrony Środowiska SA (BOŚ SA) oraz w Powszechnej Kasie Oszczędności Banku Polskim SA (PKO BP SA) 1. Kontrolą objęto okres od 1 stycznia 2004 r. do 30 czerwca 2008 r. Celem kontroli była ocena prawidłowości i efektywności inwestycji kapitałowych banków działających z udziałem kapitału państwowego. Szczegółowej kontroli poddane były inwestycje kapitałowe, w następstwie których konieczne było tworzenie odpisów aktualizacyjnych na deprecjację ich wartości, rzutujących negatywnie na bieŝące wyniki finansowe banków. Tematyka kontroli miała umoŝliwić sprawdzenie: - Czy banki właściwie zarządzają ryzykiem związanym z inwestycjami kapitałowymi? - Czy prowadzona była bieŝąca analiza ryzyka związanego z inwestycjami kapitałowymi i monitoring sytuacji ekonomiczno-finansowej podmiotów, w które bank zaangaŝowany jest kapitałowo? - Czy w przypadkach, w których bank poniósł stratę, przeprowadzone analizy w sposób rzetelny zapewniły ograniczenie ryzyka inwestycyjnego, a decyzje o zaangaŝowaniu kapitałowym podjęte zostały w oparciu o wyniki analiz? W trakcie kontroli sprawdzono czy zostały zrealizowane wnioski po kontroli P/03/026 Inwestycje kapitałowe banków komercyjnych z przewagą kapitału państwowego w latach (I półrocze) przeprowadzonej w drugim półroczu 2003 r. 2 1 Spośród banków, których akcje posiadał Skarb Państwa kontrola nie została prowadzona w Banku Gospodarki śywnościowej SA, poniewaŝ Minister Skarbu Państwa przewidywał w sierpniu 2008 r. zbycie posiadanych akcji. 2 Dotyczyło to dwóch spośród kontrolowanych czterech banków Powszechnej Kasy Oszczędności Banku Polskiego SA oraz Banku Gospodarstwa Krajowego. 4

5 Podsumowanie wyników kontroli 2. Podsumowanie wyników kontroli 2.1. Ogólna ocena kontrolowanej działalności NajwyŜsza Izba Kontroli ocenia pozytywnie inwestycje kapitałowe banków działających z udziałem kapitału państwowego. W toku kontroli stwierdzono jedynie nieznaczne uchybienia nie mające wpływu na wyniki finansowe kontrolowanych banków. Skontrolowane banki właściwie zarządzają ryzykiem związanym z inwestycjami kapitałowymi, a stosowane procedury w sposób skuteczny ograniczały ryzyko bezpieczeństwa funkcjonowania banku. Prowadzona była bieŝąca analiza ryzyka związanego z inwestycjami kapitałowymi i monitoring sytuacji ekonomicznofinansowej podmiotów, w które banki zaangaŝowane były kapitałowo Synteza wyników kontroli Trzy spośród czterech banków objętych kontrolą określiły długoterminowe cele w zakresie inwestycji kapitałowych w strategiach wieloletnich, a ich szczegółowa realizacja była ujęta w rocznych planach rzeczowo-finansowych bądź rocznych politykach inwestycyjnych. W banku, w którym nie ustalono takiej strategii inwestycje kapitałowe prowadzone były na niewielką skalę. Realizując strategie banki zmniejszały zaangaŝowanie w akcje i udziały, jednocześnie zwiększając inwestycje w dłuŝne nieskarbowe papiery wartościowe (str ) Wszystkie badane banki posiadały dostosowane do skali inwestycji kapitałowych regulacje wewnętrzne, określające zasady podejmowania decyzji inwestycyjnych, sposób ich przeprowadzenia oraz sprawowania nadzoru, monitorowania i sprawozdawczości. W opinii NIK umoŝliwiały one prawidłowe sprawowanie nadzoru nad tą działalnością (str. 13). Inwestycje kapitałowe dokonywane były w ramach wewnętrznie określonych limitów dla poszczególnych rodzajów papierów wartościowych. Ich wielkość była dostosowana do skali prowadzonej przez poszczególne banki działalności w tym zakresie. W badanym okresie działania banków nie spowodowały przekroczenia wewnętrznych limitów inwestowania oraz limitów koncentracji określonych przepisami art. 71 ustawy Prawo bankowe (str. 14). 5

6 Podsumowanie wyników kontroli Banki inwestowały w dłuŝne nieskarbowe papiery wartościowe, których emitentami były samorządy, podmioty prowadzące działalność gospodarczą (obligacje korporacyjne) oraz banki komercyjne. W badanym okresie zwiększało się zaangaŝowanie banków w wyŝej wymienione rodzaje papierów wartościowych. Największy wzrost zanotowano w przypadku dłuŝnych papierów wartościowych emitowanych przez banki komercyjne. ZaangaŜowanie to zwiększyło się ze 137,9 mln zł w 2004 r. do 1.153,8 mln zł w I półroczu 2008 r. (str ) Kontrolowane banki w badanym okresie nie inwestowały aktywnie w akcje i udziały. W latach (I półrocze) banki sprzedały akcje i udziały w 76 spółkach osiągając nadwyŝkę przychodów nad kosztami nabycia w wysokości 316,0 mln zł. NIK zgłosiła zastrzeŝenia do nabycia przez jeden z banków mniejszościowego pakietu akcji innego banku, w ramach wezwania publicznego. Zdaniem NIK bank nie zabezpieczył dostatecznie swoich interesów, poniewaŝ nie doprowadził do zawarcia, przewidzianej w liście intencyjnym podpisanym z organizatorem wezwania, umowy odkupu tych akcji, co naraŝało bank na ryzyko poniesienia straty na tej inwestycji (str ) Trzy spośród czterech badanych banków inwestowały w akcje i udziały podmiotów podporządkowanych. Inwestycje te miały na celu poszerzenie oferty produktów oraz pozyskanie nowych klientów, a w przypadku jednego z banków realizację jego zadań ustawowych. Trzy banki zainwestowały swoje środki w 24 podmioty. NajwyŜsza Izba Kontroli nie wnosi zastrzeŝeń do tych inwestycji oraz nadzoru sprawowanego nad tymi podmiotami (str. 17). Uwagi NIK dotyczyły 3 inwestycji. W latach jeden z banków zaangaŝował znaczne środki w nabycie większościowego pakietu akcji banku zagranicznego. Pomimo wsparcia finansowego zakupiony bank nie realizował załoŝonych celów zapisanych w strategii na lata , a zarząd nie w pełni wykonywał przekazywane zalecenia. W tej sytuacji we wrześniu 2008 r. bank dokonał wzmocnienia nadzoru, a w spółce prowadzony jest proces restrukturyzacji. Mimo pozytywnej oceny działań banku, zdaniem NIK, inwestycja ta jest inwestycją podwyŝszonego ryzyka (str ). ZastrzeŜenia budzi zakres wykonanych uprawnień właścicielskich w drugiej spółce, w którą jeden z banków zainwestował w 2004 r. Bank nie przeprowadził pogłębionej 6

7 Podsumowanie wyników kontroli analizy przyczyn powstałej straty i zakresu odpowiedzialności członków zarządu tej spółki ograniczając się jedynie do ich odwołania (str. 18). Uwagi w stosunku do inwestycji dokonanej przez jeden z kontrolowanych banków dotyczą braku informacji o efektach współpracy, określonej w podpisywanych z podmiotem zaleŝnym umowach, w zakresie pozyskiwania i obsługi nowych klientów (str. 12) Uwagi końcowe i wnioski Po kontroli przeprowadzonej w drugiej połowie 2003 r. NajwyŜsza Izba Kontroli zwróciła uwagę na potrzebę rozwaŝenia przez zarządy kontrolowanych banków ograniczenia zaangaŝowania w spółki zaleŝne i stowarzyszone wykazujące straty na działalności. Wnioski NIK dotyczyły równieŝ m.in. prowadzenia kontroli wewnętrznej w departamentach inwestycyjnych w oparciu o ocenę ryzyka inwestycji kapitałowych, przestrzegania regulacji wewnętrznych dotyczących zasad prowadzenia inwestycji kapitałowych i zgodnego z nimi dokumentowania procesów podejmowania decyzji w tym zakresie. W kontroli przeprowadzonej w 2008 r. nie wystąpiły tego rodzaju nieprawidłowości. W trakcie obecnej kontroli, w związku z niestwierdzeniem nieprawidłowości w prowadzeniu inwestycji kapitałowych, w wystąpieniach pokontrolnych skierowanych do dwóch banków nie sformułowano wniosków pokontrolnych. W wystąpieniu do trzeciego z banków NIK wnioskowała o: - dalsze analizowanie wariantów postępowania wobec inwestycji w bank zagraniczny w zaleŝności od sytuacji na rynku i związanego z tym bilansu kosztów i korzyści; - ponowne przeanalizowanie działalności spółki w celu ustalenia, czy nie wystąpiły okoliczności wskazujące na zasadność wyciągnięcia dalszych konsekwencji wobec osób odpowiedzialnych za powstanie straty 2,8 mln zł; - doprowadzenie do podpisania umowy opcji sprzedaŝy akcji banku nabytych w ramach wezwania publicznego na warunkach, które zabezpieczą interesy inwestora. Wnioski sformułowane w wystąpieniu pokontrolnym skierowanym do czwartego z banków miały charakter formalny i dotyczyły: 7

8 Podsumowanie wyników kontroli - zaktualizowania przepisów wewnętrznych związanych z nadzorem właścicielskim w zakresie kompetencji wynikających z wprowadzenia nowego regulaminu organizacyjnego; - opracowania zasad monitorowania i ewidencji korzyści wynikających ze współpracy z podmiotem zaleŝnym. 8

9 WaŜniejsze wyniki kontroli 3. WaŜniejsze wyniki kontroli 3.1. Charakterystyka stanu prawnego oraz uwarunkowań ekonomicznych i organizacyjnych Charakterystyka stanu prawnego Banki, poza wykonywaniem czynności bankowych, o których mowa w art. 5 Prawa bankowego 3, mogą m.in. (art. 6 ust. 1): 1) obejmować lub nabywać akcje i prawa z akcji, udziały innej osoby prawnej; 2) zaciągać zobowiązania związane z emisją papierów wartościowych; 3) dokonywać obrotu papierami wartościowymi; 4) dokonywać na warunkach uzgodnionych z dłuŝnikiem zamiany wierzytelności na składniki majątku dłuŝnika. Bank jest obowiązany do utrzymywania płynności płatniczej dostosowanej do rozmiarów i rodzaju działalności, w sposób zapewniający wykonywanie wszystkich zobowiązań pienięŝnych zgodnie z terminami ich płatności (art. 8). W banku funkcjonuje system zarządzania, który stanowi zbiór zasad i mechanizmów odnoszących się do procesów decyzyjnych, zachodzących w banku oraz do oceny prowadzonej działalności bankowej. W ramach systemu zarządzania w banku funkcjonuje co najmniej: system zarządzania ryzykiem oraz system kontroli wewnętrznej (art. 9). Zarząd banku projektuje, wprowadza oraz zapewnia działanie systemu zarządzania. Rada nadzorcza sprawuje nadzór nad wprowadzeniem systemu zarządzania oraz ocenia adekwatność i skuteczność systemu (art. 9a.). Zadaniem systemu zarządzania ryzykiem jest identyfikacja, pomiar lub szacowanie oraz monitorowania ryzyka występującego w działalności banku słuŝące zapewnieniu prawidłowości procesu wyznaczania i realizacji szczegółowych celów prowadzonej przez bank działalności (art. 9b). Inwestycje w akcje i udziały oraz papiery dłuŝne są jedną z form pozakredytowej działalności banków, stanowiącą element przychodów, kosztów i sumy bilansowej. Efektywność tego rodzaju działalności wpływa na bezpieczeństwo i stabilność 3 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. prawo bankowe (Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.). 9

10 WaŜniejsze wyniki kontroli banków. W związku z tym, Ŝe banki są instytucjami zaufania publicznego, ciąŝy na nich obowiązek prowadzenia swojej działalności w sposób zapewniający bezpieczeństwo środków w nich zgromadzonych. Sytuacja finansowa podmiotów, w które banki zaangaŝowały się kapitałowo, wpływa na jakość ich aktywów, a tym samym na ich bezpieczeństwo. Spośród inwestycji w papiery wartościowe najniŝsze ryzyko wiąŝe się z zaangaŝowaniem w skarbowe papiery dłuŝne. Papiery te charakteryzują się takŝe duŝą płynnością przy jednoczesnym przewidywalnym i stabilnym kursie. Na podstawie ustawy Prawo bankowe w banki mogą tworzyć własne podmioty zaleŝne (np. firmy leasingowe, factoringowe, domy maklerskie), tj. dokonywać inwestycji kapitałowych o znaczeniu strategicznym i długookresowym, w celu uzupełnienia swojej działalności oraz zwiększenia oferty usług dla klientów. Mogą równieŝ inwestować w podmioty o innym charakterze niŝ bankowy (np. firmy deweloperskie), w celu uzyskania korzyści finansowych np. poprzez otrzymywane dywidendy lub wzrost wartości akcji lub udziałów. W ustawie z dnia 29 lipca 1997 r. o obrocie instrumentami finansowymi unormowane zostały zasady publicznego obrotu papierami wartościowymi, w ustawie z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach zasady emisji, zbywania i wykupu obligacji, a w ustawie z dnia 20 września 2000r. Kodeks spółek handlowych (art. 337 Ksh) określone są zasady zbywania akcji i rozporządzania akcją. Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości w art. 3 zawiera podstawowe definicje jednostki dominującej, znaczącego inwestora, jednostki zaleŝnej, współzaleŝnej, stowarzyszonej, podporządkowanej i powiązanej oraz grupy kapitałowej Uwarunkowania ekonomiczne i organizacyjne Kontroli objęto cztery banki, których właścicielem lub akcjonariuszem jest pośrednio lub bezpośrednio Skarb Państwa: PKO BP SA, BGK, BOŚ SA i Bank Pocztowy. Banki te róŝnią się wielkością kapitałów własnych i aktywów, a takŝe osiąganymi wynikami finansowymi. Wielkość banków oraz przyjęta strategia determinują zakres i rodzaj prowadzonej działalności w zakresie inwestycji kapitałowych. PKO BP SA jest jednym z dwóch największych banków na polskim rynku bankowym. Na dzień 31 grudnia 2003 r. kapitały własne tego banku wynosiły 6.399,1 mln zł, wartość aktywów ,1 mln zł, a zysk netto 1.192,7 mln zł. Na dzień 31 grudnia 2007 r. 10

11 WaŜniejsze wyniki kontroli kapitały własne wynosiły ,5 mln zł, wartość aktywów ,3 mln zł, a zysk netto 2.720,0 mln zł. Według danych na dzień 30 czerwca 2008 r. kapitały własne PKO BP SA wzrosły do wartości ,8 mln zł, a wartość aktywów do ,8 mln zł, przy zysku netto 1.824,7 mln zł. Przyjmując wartości kapitałów własnych, aktywów i zysku netto w danym okresie dla PKO BP SA za 100, w pozostałych bankach wartości te kształtowały się następująco: Nazwa banku 2003 r. Kapitały własne Aktywa Zysk netto PKO BP SA 100,0 100,0 100,0 BGK 59,5 9,4 7,4 BOŚ SA 8,9 7,0 1,9 Bank Pocztowy 1,8 2,5 0,28 I półrocze 2008 r. PKO BP SA 100,0 100,0 100,0 BGK 57,9 27,1 8,4 BOŚ SA 7,7 8,7 1,9 Bank Pocztowy 1,8 2,1 0,75 Pod względem kapitałów własnych jedynie BGK posiada kapitały na zbliŝonym do PKO BP SA poziomie, natomiast pozostałe dwa banki posiadają kapitały na poziomie odpowiednio ponad 12 i 50-krotnie niŝszym 4. Banki te róŝnią się takŝe charakterem działalności. PKO BP SA jest bankiem detalicznym i uniwersalnym, który obsługuje zarówno klientów detalicznych, jak i róŝnej wielkości podmioty gospodarcze. Natomiast Bank Pocztowy świadczy usługi finansowe w prawie Urzędów Pocztowych oraz w sieci własnej na terenie całego kraju. Do podstawowych celów działalności BGK, zgodnie ze statutem nadanym rozporządzeniem Ministra Skarbu Państwa z dnia 27 sierpnia 2003 r. 5 naleŝy wspieranie rządowych programów społeczno-gospodarczych oraz programów samorządności lokalnej i rozwoju regionalnego, realizowanych z wykorzystaniem środków publicznych. PowyŜsze zadania BGK realizuje w ramach działalności 4 Art. 71 prawa bankowego określa wielkość zaangaŝowania wobec podmiotów, w których bank pośrednio lub bezpośrednio posiada akcje lub udziały jako limity koncentracji wyraŝone procentem funduszy własnych banku. Oznacza to, Ŝe od wielkości kapitałów własnych zaleŝą moŝliwości inwestycyjne poszczególnych banków. 5 Dz.U. Nr 156, poz ze zm. 11

12 WaŜniejsze wyniki kontroli zleconej (tj. w ramach funduszy powierzonych i umiejscowionych w BGK w związku z realizacją programów rządowych) oraz własnej działalności komercyjnej. Główną misją Banku Ochrony Środowiska SA jest wspieranie poprzez świadczenie wyspecjalizowanych usług bankowych działań słuŝących rozwojowi przemysłu, produktów i usług związanych z ochroną środowiska. Na dzień 30 czerwca 2008 r. PKO BP SA posiadał w swojej grupie kapitałowej 31 podmiotów podporządkowanych, BOŚ SA jeden, BGK 25 (w tym 100,0% w Krajowym Funduszu Poręczeniowym i udziały mniejszościowe w 21 regionalnych i lokalnych funduszach poręczeniowych). Bank Pocztowy nie posiadał Ŝadnych podmiotów podporządkowanych. PowyŜsze uwarunkowania mają wpływ na zróŝnicowanie strategii banków w zakresie inwestycji kapitałowych Istotne ustalenia kontroli Strategia banków i zaangaŝowanie w inwestycje kapitałowe Trzy spośród czterech banków objętych kontrolą określały długoterminowe cele działania dotyczące inwestycji kapitałowych w strategiach wieloletnich, a ich szczegółowa realizacji była określana w rocznych planach rzeczowo-finansowych, bądź rocznych politykach inwestycyjnych. Czwarty z badanych banków nie posiadał strategii, z uwagi na niewielką skalę zaangaŝowania w inwestycje kapitałowe. Bank ten dopiero w 2006 r. uwzględnił w swoich dokumentach moŝliwość inwestycji w komercyjne i komunalne papiery dłuŝne, a decyzje o zaangaŝowaniu w akcje i udziały w spółkach kaŝdorazowo były przedmiotem uchwał zarządu. W okresie objętym kontrolą, banki zmniejszały zaangaŝowanie w akcje i udziały w spółkach. Dwa z czterech banków przewidywały w swoich strategiach zmniejszenie zaangaŝowania w jednostki podporządkowane, nie związane z działalnością bankową i nie przynoszące zadawalających efektów finansowych oraz zwiększenie zaangaŝowania w jednostki powiązane z usługami finansowymi w celu zwiększenia oferty banków i pozyskania nowych klientów. Banki zakładały zwiększenie zaangaŝowania w dłuŝne papiery wartościowe (obligacje komunalne, korporacyjne i banków komercyjnych). Zmiany zaangaŝowania banków w inwestycje kapitałowe oraz struktura zaangaŝowania w okresie od 2004 do końca I półrocza 2008 r. przedstawia zestawienie: 12

13 WaŜniejsze wyniki kontroli Lp. Wyszczególnienie Rok r r. (I półrocze) 5:3 mln zł % mln zł % % Ogółem zaangaŝowanie, w tym: 1.786,3 100, ,9 100,0 206, akcje i udziały w spółkach 283,6 15,9 318,5* 8,6 112, jednostki podporządkowane 934,4 52, ,2 36,6 144, papiery dłuŝne (obligacje komunalne, korporacyjne i banków komercyjnych) 568,3 31, ,2 54,8 355,0 * W kwocie tej 31,3% stanowi wartość akcji przekazanych na dokapitalizowanie jednego z banków. Bez uwzględnienia tej kwoty zaangaŝowanie banków w badanym okresie w akcje i udziały zmniejszyło się o 23,8%. PowyŜsze dane wskazują, iŝ banki realizowały zamierzone cele strategiczne w zakresie inwestycji kapitałowych. ZaangaŜowanie banków w akcje i udziały zmniejszyło się, natomiast zdecydowanie zwiększyło się ich zaangaŝowanie w dłuŝne papiery wartościowe Regulacje wewnętrzne dotyczące prowadzenia inwestycji kapitałowych Wszystkie badane banki posiadały regulacje wewnętrzne określające zasady prowadzenia inwestycji kapitałowych, dostosowane do skali prowadzonej działalności. Regulacje te określały zasady podejmowania decyzji inwestycyjnych, sposób ich przeprowadzenia oraz sprawowania nadzoru, monitorowania i sprawozdawczości. Regulacje te w opinii NIK pozwalały na prawidłowe sprawowanie nadzoru nad tą działalnością. W jednym z badanych banków stwierdzono uchybienie formalne. Polegało ono na niedokonaniu w zarządzeniach w sprawie określenia monitorowania ryzyka związanego z zaangaŝowaniem kapitałowym oraz sprawowania nadzoru właścicielskiego w spółkach, w których bank jest udziałowcem lub akcjonariuszem zmiany jednostki organizacyjnej wykonującej te zadania, pomimo Ŝe od 1 lutego 2008 r. w związku z zmianami dokonanymi w regulaminie organizacyjnym, zadania te powierzone i wykonywane były przez inny departament. 13

14 WaŜniejsze wyniki kontroli Przestrzeganie limitów inwestycyjnych Wszystkie kontrolowane banki posiadały wewnętrzne uregulowania w zakresie ustalania limitów inwestycyjnych dotyczących poszczególnych rodzajów papierów wartościowych. Wielkość limitów dostosowana była do skali prowadzonej przez poszczególne banki działalności inwestycyjnej. W badanym okresie działania banków nie spowodowały przekroczenia wewnętrznych limitów inwestowania oraz limitów koncentracji określonych przepisami art. 71 ustawy prawo bankowe. Natomiast w wyniku działania czynników zewnętrznych w jednym z banków nastąpiło kilkudniowe przekroczenie wewnętrznych limitów inwestowania w spółki notowane na rynku regulowanym, które spowodowane było rynkowym wzrostem kursu akcji. W drugim banku miało miejsce przekroczenie limitu wielkości wkładów niepienięŝnych w funduszach zasadniczych. Zdarzenie to było związane z przekazaniem przez Skarb Państwa portfela 27 spółek publicznych na zasilenie funduszu statutowego. Zarząd Banku wystąpił i uzyskał zgodę Przewodniczącego Komisji Nadzoru Bankowego na przekroczenie limitu wkładów niepienięŝnych w strukturze funduszy zasadniczych 6. Po zbyciu akcji 15 spółek oraz znacznej części pakietu jednej spółki, na dzień 31 stycznia 2006 r. wartość posiadanych wkładów niepienięŝnych w funduszach zasadniczych kształtowała się poniŝej limitu określonego w art. 128 ust. 1 pkt 1 7 Prawa bankowego Inwestycje w dłuŝne papiery wartościowe. Banki inwestowały w dłuŝne papiery wartościowe, emitowane przez Skarb Państwa 8, samorządy, podmioty prowadzące działalność gospodarczą (obligacje korporacyjne) oraz banki komercyjne. W badanym okresie zwiększało się zaangaŝowanie banków w powyŝsze papiery wartościowe, o czym świadczą poniŝsze dane: 6 Decyzją z dnia 20 maja 2005 r. Przewodniczący KNF wyraził zgodę na przekroczenie przez bank do 30 kwietnia 2006 r. limitu wkładów niepienięŝnych w strukturze funduszy zasadniczych. 7 Zgodnie z tym przepisem wkłady niepienięŝne nie mogą przekroczyć 15% funduszy własnych banku. 8 ZaangaŜowanie w skarbowe papiery wartościowe ze względu na niskie ryzyko oraz w duŝym stopniu krótkoterminowy charakter (poniŝej jednego roku) nie były przedmiotem badania w trakcie kontroli. 14

15 WaŜniejsze wyniki kontroli Lp. Wyszczególnienie r r. (I półrocze) 5:3 mln zł % mln zł % % Ogółem zaangaŝowanie w tym: 568,3 100, ,2 100,0 355, Obligacje komunalne 405,4 71,3 761,1 37,7 187, Obligacje korporacyjne 25,0 4,4 102,3 5,1 409, DłuŜne papiery wartościowe banków komercyjnych 137,9 24, ,8 57,2 836,7 W obligacje komunalne inwestowały trzy spośród czterech banków z tym, Ŝe jeden rozpoczął tego typu inwestycje w 2006 r. W obligacje korporacyjne inwestowały dwa banki, a w dłuŝne papiery banków komercyjnych trzy spośród czterech badanych banków. We wszystkich bankach decyzje o nabyciu dłuŝnych papierów wartościowych podejmowane były zgodnie z wewnętrznymi regulacjami, w granicach określonych wewnętrznie limitów zaangaŝowań oraz po przeprowadzeniu analizy ekonomicznofinansowej emitenta i po uzyskaniu pozytywnej opinii w zakresie ryzyka transakcji jednostek organizacyjnych banków odpowiedzialnych za ich wydanie. Sytuacja finansowa emitentów była monitorowana w okresach przewidzianych w przepisach wewnętrznych. Nie stwierdzono przypadków nieterminowej obsługi dłuŝnych papierów wartościowych. Kupony odsetkowe realizowane były terminowo, a obligacje wykupywane terminowo. Dwa spośród czerech banków posiadały dłuŝne papiery zagranicznych banków komercyjnych na kwotę 921,1 mln zł. ZaangaŜowanie to stanowiło odpowiednio 0,7% i 1,2% aktywów tych banków. Skala tego zaangaŝowania nie była istotna ze względu na wpływ na sytuację finansową kontrolowanych banków Inwestycje w akcje i udziały W badanym okresie banki nie inwestowały aktywnie w akcje i udziały. Tylko jeden z kontrolowanych banków zainwestował swoje środki w akcje jednej spółki. Pozostałe trzy spośród kontrolowanych banków wchodziło w posiadanie nowych akcji i udziałów na skutek dokapitalizowania lub w wyniku zamiany wierzytelności na akcje spółek (w wyniku postępowania układowego). Zgodnie ze swoimi politykami 15

16 WaŜniejsze wyniki kontroli inwestycyjnymi banki sukcesywnie sprzedawały akcje i udziały w spółkach. Decyzje o zbyciu akcji podejmowane były w oparciu o analizę uwzględniającą formalno-prawne moŝliwości realizacji transakcji, ocenę sytuacji finansowo-biznesowej spółek oraz w wycenę pakietów akcji/udziałów. W latach (I półrocze) banki sprzedały akcje i udziały w 76 spółkach osiągając nadwyŝkę przychodów nad kosztami nabycia w wysokości 316,0 mln zł. Na sprzedaŝy 64 spółek nadwyŝka ta wyniosła 351,2 mln zł, natomiast w wyniku zbycia 12 spółek zanotowano stratę w wysokości 35,2 mln zł. W przypadku wszystkich spółek sprzedanych ze stratą decyzje o ich sprzedaŝy były zgodne z polityką inwestycyjną banków, a przeprowadzone analizy wskazywały na pogarszającą się sytuację finansową spółek oraz brak perspektyw na wzrost ich wartości. W ocenie Izby decyzje o sprzedaŝy ze stratą 12 spółek były uzasadnione. ZastrzeŜenia NIK budzi nabycie przez jeden z banków pakietu mniejszościowego akcji innego banku, w ramach wezwania publicznego. Cena nabycia jednej akcji spełniała wymóg określony art. 79 ustawy o ofercie publicznej 9, tj. była wyŝsza od średniej ceny rynkowej akcji z sześciu miesięcy. Departament banku opracowujący analizę ryzyka tej inwestycji wskazał, Ŝe z transakcją tą wiąŝe się ryzyko niskiej płynności akcji, co moŝe spowodować problemy z ich zbyciem w przyszłości, a cena nabycia akcji wyŝsza od średniej ceny rynkowej moŝe utrudnić uzyskanie satysfakcjonującego zwrotu z tej inwestycji. Mając na względzie powyŝsze zastrzeŝenia oraz fakt, Ŝe bank traktował nabycie tych akcji jako inwestycję o charakterze komercyjnym, zdaniem NIK, Bank nie zabezpieczył dostatecznie swoich interesów. W szczególności nie doprowadzono do zawarcia, przewidzianej w liście intencyjnym podpisanym z organizatorem wezwania, umowy opcji sprzedaŝy tych akcji. Zgodnie z deklaracją zawartą w liście intencyjnym podpisanie takiej umowy umoŝliwiłoby wyjście z inwestycji w drodze sprzedaŝy akcji organizatorowi wezwania po cenie gwarantującej satysfakcjonujący zwrot z tej inwestycji 10. Podpisanie umowy zakupu akcji bez zabezpieczenia korzystnych dla Banku warunków wyjścia z tej inwestycji było działaniem 9 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (Dz.U. Nr 184, poz ze zm.). 10 Według dokonanej przez Bank wyceny wartości akcji na podstawie kursów zamknięcia na dzień 30 czerwca 2008 r. wartość bilansowa tej inwestycji była niŝsza od kosztu nabycia o 6,5%. 16

17 WaŜniejsze wyniki kontroli niekorzystnym dla Banku. Do dnia zakończenia kontroli, pomimo prób podejmowanych przez Bank, nie udało się doprowadzić do podpisania umowy opcji sprzedaŝy tych akcji Inwestycje w podmioty podporządkowane W badanym okresie trzy spośród czterech badanych banków inwestowały w podmioty podporządkowane. Inwestycje te miały na celu poszerzenie oferty produktów oraz pozyskanie nowych klientów, a w przypadku jednego z banków realizację jego zadań ustawowych. Łącznie banki zainwestowały środki w 24 podmioty. W ocenie NajwyŜszej Izby Kontroli inwestycje te nie budzą zastrzeŝeń zarówno ze względu na zasady ich przeprowadzenia, jak i sposób nadzoru nad tymi podmiotami. Uwagi NIK dotyczą trzech spośród powyŝszych inwestycji. NIK pozytywnie ocenia ze względu na charakter inwestycje jednego z banków, które były związane z rozwojem działalności bankowej i rozszerzeniem zakresu oferowanych produktów. Zwraca natomiast uwagę na ryzyko związane z zaangaŝowaniem banku w spółkę zaleŝną bank zagraniczny oraz zakres wykonywanych uprawnień właścicielskich w drugiej spółce zaleŝnej. W latach bank zaangaŝował znaczne środki w nabycie większościowego pakietu akcji banku zagranicznego. Decyzja Zarządu Banku o nabyciu akcji poprzedzona była badaniem due diligence oraz przeglądem prawnym 11 i była zgodna z ze strategią rozwoju działalności poza granicami Polski, zakładającej budowanie wartości grupy kapitałowej poprzez inwestycje na rynkach rozwijających się. Pomimo wsparcia finansowego zakupiony bank nie realizował załoŝonych celów rozwojowych zapisanych w strategii na lata W szczególności nie udało się znaleźć w grupie 10 największych banków w swoim kraju, nie zwiększono sieci sprzedaŝy, a takŝe wystąpiły trudności z pozyskaniem na rynku krajowym środków finansowych na rozwój działalności. Od 2007 r. bank zagraniczny nie osiągał zamierzonych wyników finansowych i wskaźników rentowności. Po dokonaniu przeglądu portfela kredytowego wystąpiła konieczność utworzenia rezerw. W związku z tym spółka odnotowała stratę 19,7 mln zł na koniec września 2008 r. Stan naleŝności zagroŝonych w portfelu kredytowym spółki zwiększył się do 15,03%, co świadczy o obniŝeniu jego jakości. Istotny wpływ na zakłócenia rozwoju działalności banku 11 Due diligence oraz przegląd prawny wykonała niezaleŝna firma doradcza. 17

18 WaŜniejsze wyniki kontroli zagranicznego miał zapoczątkowany w 2007 r. kryzys gospodarczy. Bank sprawował bieŝący nadzór właścicielski poprzez delegowanie swoich przedstawicieli do organów spółki, analizę otrzymywanej sprawozdawczości oraz przeprowadzając audyty w spółce. Jednak działania te nie zawsze przynosiły oczekiwane efekty, poniewaŝ nie wszystkie zalecenia kierowane do Zarządu banku zagranicznego były realizowane. We wrześniu 2008 r. Bank dokonał wzmocnienia nadzoru poprzez dokonanie zmian w składzie Rady Nadzorczej i Zarządu banku zagranicznego. Ponadto wprowadzono codzienne monitorowanie spółki w zakresie płynności i kapitału regulacyjnego. W spółce wprowadzono proces restrukturyzacji obejmujący przegląd sieci placówek i wielkości zatrudnienia. Działania te w zamierzeniach banku powinny przede wszystkim umoŝliwić utrzymanie stabilności banku zagranicznego w sytuacji kryzysu finansowego. Mimo pozytywnej oceny działań podejmowanych przez bank w zakresie wzmocnienia nadzoru nad spółką i wprowadzenia dobrych praktyk w zarządzaniu spółką zaangaŝowanie w ten bank zagraniczny jest, zdaniem NIK, inwestycją podwyŝszonego ryzyka. Dlatego konieczne jest prowadzenie stałej analizy scenariuszy dalszych wariantów postępowania, opartej na zbilansowaniu związanych z tym kosztów i korzyści jako podstawy do podejmowania decyzji w sprawie dalszego postępowania wobec spółki. Celem nabycia kolejnej spółki było prowadzenie działalności typu venture capital, polegającej na angaŝowaniu kapitału w przedsięwzięcia o podwyŝszonym ryzyku z zamiarem uzyskania relatywnie wysokiej stopy zwrotu. Spółka, po dokonaniu 3 inwestycji w latach 2004 i 2005 przez kolejne 1,5 roku nie podejmowała nowych projektów. W okresie objętym kontrolą spółka poniosła łączną stratę w wysokości stanowiącej 50% kosztów jej nabycia 12. Walne Zgromadzenie Akcjonariuszy nie udzieliło absolutorium trzem członkom zarządu za działalność w 2006 r. W uzasadnieniu tej decyzji stwierdzono, Ŝe osoby te ponoszą odpowiedzialność za stratę w wysokości 2,8 mln zł, w związku z brakiem nadzoru w trakcie dokonywania jednej z inwestycji. Zdaniem NIK Bank nie przeprowadził dostatecznej analizy przyczyn powstania straty i zakresu odpowiedzialności członków zarządu spółki. 12 Kwota ta nie uwzględnia środków, które spółka powinna uzyskać w wyniku rozliczenia transakcji sprzedaŝy akcji ostatniej z posiadanych spółek. 18

19 WaŜniejsze wyniki kontroli Drugi z badanych banków nabył w latach akcje podmiotu zaleŝnego, co pozwoliło mu na zwiększenie udziałów w tym podmiocie do 100,0%. W strategii rozwoju i polityce inwestycyjnej bank ten istotne znaczenie przypisywał inwestycji w tę spółkę. Szczególną uwagę zwrócono na poprawę jej rentowności. Cel ten został zrealizowany. W latach spółka osiągnęła wyniki finansowe wyŝsze od zakładanych w planach finansowych. Natomiast nie w pełni udało się zrealizować drugiego celu związanego z tą inwestycją, zakładającego wzajemną współpracę banku i spółki w zakresie pozyskiwania i obsługi nowych klientów. Co prawda jednostki organizacyjne banku podpisały w latach umowy o współpracy ze spółką w zakresie poszerzenia oferty dla klientów VIP, jednak bank w ograniczonym zakresie posiadał informacje na temat efektów ich realizacji. Ponadto strategie spółki na lata i nie były rozpatrywane przez Zarząd banku. W ramach nadzoru nad spółką przedstawiciele banku w radzie nadzorczej i zarząd banku koncentrowali się głównie na ocenie wyników finansowych tej spółki. Mając na względzie strategiczny charakter tej inwestycji, zdaniem NIK, naleŝy dąŝyć do określenia w drodze porozumienia zasad współpracy ze spółką, a takŝe zasad monitorowania i ewidencji korzyści z niej wynikających. ZastrzeŜenia dotyczą takŝe monitorowania i dokonywania oceny ryzyka inwestycji w tą spółkę. Bank przeprowadził audyt w zakresie systemu kontroli ryzyka i systemu kontroli wewnętrznej dopiero w lutym 2008 r. W kwietniu 2008 r. w banku przyjęte zostały procedury oceny ryzyka finansowego w grupie kapitałowej, co stanowiło realizację zaleceń kontroli GINB z 2004 r. i 2007 r. Natomiast obowiązująca strategia rozwoju banku na lata nie zawierała postanowień odnośnie zasad zarządzania ryzykiem w podmiotach zaleŝnych tj. nie spełnia wymogu określonego w 21 uchwały KNB nr 4/2007 z 13 marca 2007 r. Dwa z kontrolowanych banków wycofywały się z inwestycji w podmioty nie związane bezpośrednio lub pośrednio z branŝą usług finansowych lub nie przynoszące zakładanych efektów. W badanym okresie banki te sprzedały udziały w 3 podmiotach i zlikwidowały 2 spółki. Strata liczona jako róŝnica pomiędzy wartością sprzedaŝy a wartością nabycia spółek sprzedanych i zlikwidowanych wyniosła 27,8 mln zł. Izba nie wnosi zastrzeŝeń do podjętych w tym zakresie decyzji. 19

20 Informacje dodatkowe o przeprowadzonej kontroli 4. Informacje dodatkowe o przeprowadzonej kontroli 4.1. Przygotowanie kontroli Kontrola została podjęta z inicjatywy własnej NIK. Poprzednia kontrola była przeprowadzona w przez NIK w 2003 r. i wykazała nieprawidłowości w działalności inwestycyjnej banków w latach Stwierdzone nieprawidłowości dotyczyły przygotowania i oceny efektywności inwestycji, co skutkowało nabywaniem udziałów w podmiotach o podwyŝszonym ryzyku, które nie zostało zrównowaŝone odpowiednimi zabezpieczeniami. Stwierdzono równieŝ przypadki braku dostatecznego monitorowania inwestycji i opóźniania podejmowania decyzji o wycofaniu się z niekorzystnych inwestycji. Analiza przedkontrolna wskazywała, Ŝe sytuacja finansowa banków w porównaniu do ocenianego okresu uległa poprawie. Tym niemniej tworzone były odpisy aktualizacyjne związane z deprecjacją wartości papierów wartościowych będących w posiadaniu banku, co mogło wskazywać na niekorzystne wyniki osiągane przez banki na pojedynczych inwestycjach. W programie kontroli określono, Ŝe naleŝy zbadać 10 inwestycji w podmioty podporządkowane (w tym pięć w których podjęto decyzję o zaangaŝowaniu i pięć, w przypadku których podjęto decyzję o wycofaniu się). W przypadku mniejszej ilości inwestycji naleŝało zbadać wszystkie takie inwestycje. Przewidziano takŝe badanie 10 inwestycji w papiery wartościowe dopuszczone do publicznego obrotu. Z uwagi na to, Ŝe banki ograniczały tego typu inwestycje badaniu poddane zostały wszystkie inwestycje dokonane w latach w papiery wartościowe dopuszczone do publicznego obrotu oraz po maksimum pięć inwestycji zakończonych w latach Badaniu podlegały takŝe po dwie inwestycje w poszczególne rodzaje nieskarbowych dłuŝnych papierów wartościowych. Z uwagi na specyfikę działalności bankowej mierniki oceny działalności kontrolowanych jednostek uwzględniały moŝliwość pozytywnej oceny prowadzonej działalności inwestycyjnej w przypadku utraty wartości inwestycji. Sytuacja taka mogła mieć miejsce, gdy prowadzony był pełny i zgodny z obowiązującymi regulacjami wewnętrznymi oraz zasadą gospodarności monitoring, ocena ryzyka 20