ISBN Tytuł oryginału SCIENCE OF LOVE

Transkrypt

1

2 Tytuł oryginału SCIENCE OF LOVE First published by Templeton Foundation Press, Philadelphia, PA, United States Copyright 2004 by Thomas Jay Oord Wydawnictwo WAM, 2009 Redakcja Marek Majczyna Korekta Patrycjusz Pilawski Projekt okładki Andrzej Sochacki ISBN WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika Kraków tel faks DZIAŁ HANDLOWY tel faks Z apraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJ tel faks Drukarnia Wydawnictwa WAM ul. Kopernika Kraków wydawnictwowam.pl

3 SPIS TREŚCI Wstęp Miłość w dowolnym języku Miłość sprawia, że świat się kręci Miłość w (trójjednym) mózgu Altruizm terroryzmu, egoizm wojny Dlaczego nie możemy być przyjaciółmi? Podstawy miłości Nauka seksu i miłości Czy miłość czyni postępy? Zalecana dalsza lektura Przypisy

4 WSTĘP OBECNIE WYŁANIA SIĘ NIEWYKORZYSTYWANY dotychczas obszar wiedzy. Nazywam ten obszar badań symbiozą miłości i nauki. Związani z tą dziedziną uczeni badają naukę i miłość, gdyż każda z nich ma swój udział w sposobie rozumienia przez nas Boga oraz świata, w którym żyjemy. Już od starożytności wielu, przynajmniej domyślnie, aprobowało związek między miłością i nauką. Znacząca różnica pomiędzy przeszłością i teraźniejszością jest jednak taka, że współcześni badacze poświęcają swoją uwagę rozmaitym metodologicznym i merytorycznym kwestiom dotyczącym tego związku. Oczywiście, gwałtowne zmiany i postęp we współczesnej nauce przynoszą ze sobą pytania i możliwości nieznane dawnym cywilizacjom, a nowe sposoby myślenia religijnego i filozoficznego wnoszą swój wkład do tego symbiotycznego poszukiwania. Uczeni i nie tylko oni odkrywają, iż zgłębianie związków między miłością i nauką inspiruje twórcze hipotezy

5 8 WSTĘP dotyczące sposobu pojmowania przez nas zarówno tego, co sakralne, jak i tego, co naukowe. Wybitny psycholog Abraham Maslow wyrażał doniosłość takich dociekań, gdy pisał: Musimy zrozumieć miłość, musimy umieć uczyć się jej, tworzyć ją, przewidywać, bo w przeciwnym razie świat pogrąży się we wrogości i podejrzliwości 1. Jeśli miłość jest sednem moralnych i religijnych niepokojów ludzkości oraz jeśli nauka nadal kształtuje ścieżki życia i światopoglądy, to rozważania dotyczące współczesnej symbiozy nauki i miłości zgłębiają kwestie o ogromnym znaczeniu. A znaczenie to, jak je ujmuje Alfred North Whitehead, skupia w sobie cały cywilizowany wysiłek 2. Niniejsza książka wprowadza i zgłębia kwestie będące zasadniczą treścią symbiozy miłości i nauki. W kolejnych rozdziałach omówimy zagadnienia naukowe takie jak kosmologia i Wielki Wybuch, socjobiologia wraz z psychologią ewolucyjną, neurologia, współdziałanie organizmów, seks i uczucie oraz rola emocji jako pozostających w relacji do miłości. Przyjrzymy się także aspektom religijnym, etycznym i filozoficznym takim jak cnota, creatio ex nihilo, postęp, działanie Boga, agape, wartości, praktyki religijne, pacyfizm, płciowość, przyjaźń, wolność i małżeństwo. Mam nadzieję, iż samo to studium jako całość stanie się znaczącym przyczynkiem do zrozumienia miłości. Dedykuję tę książkę trzem osobom, których wysiłki były dla mnie zachętą. Karl Giberson, przyjaciel, zwolennik i dawny kolega akademicki zaproponował, bym napisał te rozdziały w formie odcinków w Science and Tech-

6 WSTĘP 9 nology News (publikacja nosiła wtedy tytuł: Research News and Opportunities in Science and Theology). Jako wydawca Karl jest architektem tego wpływowego czasopisma, powszechnie uznawanego za wiodące źródło wiadomości w zakresie dialogu nauki-i-religii. Tę książkę dedykuję także Stephenowi G. Postowi. Kierując Institute for Research on Unlimited Love, Stephen przeciera nowe szlaki w badaniach nad miłością i nauką. Jego oszałamiająca wizja i niestrudzona praca wyznaczają ogólnie wysoki standard w tym obszarze, a mojej pracy w szczególności. Na koniec dedykuję tę książkę Sir Johnowi Templetonowi. Jego wiara zarówno w znaczenie miłości i potęgę nauki sprawiają, iż ta praca staje się możliwa. Z tak wielu powodów jestem wdzięczny jemu i jego fundacji: John Templeton Foundation. Słowa wdzięczności należą się wielu, którzy w takiej czy innej formie zachęcali i pomagali w pisaniu tej książki. Obok Gibersona, Posta i Templetona moje podziękowanie zechcą przyjąć: Janet Calhoun, Seve Carroll, Philip Clayton, John Cobb, Tracey Cook, George Ellis, Shemia Fagan, Todd Frye, David Griffin, Bob Herrmann, Kurian Kachappilly, Diane LeClerc, Michael Lodahl, Bob Luhn, Steve McCormick, Peter Miano, Brint Montgomery, Nancey Murphy, Ralph Neil oraz moi koledzy z Northwest Nazarene University: Cheryl Oord, John Oord, Jennifer Pavlisko, Thomas Phillips, John Polkinghorne, Kimberly Roots, Carol Rotz, Jeffrey Schloss, Eric Stark, Paul Steinhardt, Angela Swanson, Howard Van Till, Tiffany Triplett, Lynn Underwood, Don Viney, Da-

7 10 WSTĘP vid Sloan Wilson, Ron Wright, Don Yerxa, Amos Yong i David Zirschky. Przede wszystkim dziękuję tym bliskim i drogim osobom, które kocham z tak wielu powodów: Cheryl Sydnee, Lexi i Andee.

8 1 MIŁOŚĆ W DOWOLNYM JĘZYKU ROZSZYFROWANIE, CO LUDZIE ROZUMIEJĄ, gdy wymawiają słowo miłość, jest często trudne, a czasami wydaje się niemożliwe. Słowa tego używa się na tak różne sposoby, a my chcemy, by oznaczało tak wiele różnych spraw. Rozważmy następujące objaśnienia miłości: Miłość jest rodzajem rzemiosła wojennego. Owidiusz Miłość jest tylko jedną z wielu namiętności i nie ma wielkiego wpływu na wynik życia. Samuel Johnson Miłość jest nigdy niekończącym się uczuciem. Adeil Prince Miłość jest tylko jeszcze jednym kilkuliterowym słowem. Tennessee Williams Miłość jest to dym spowodowany nawałem westchnień. William Shakespeare

9 MIŁOŚĆ W DOWOLNYM JĘZYKU 13 Miłość zabija. Sid Vicious Miłość jest niczym innym jak tylko rozpaczą, dotyka cię, gdy jesteś skończony. Linda Ronstadt Miłość oznacza, że nigdy nie musisz mówić, że jest ci przykro. Erich Segal Miłość to żwawy chochlik tańczący wesoły krótki taniec, który później nagle odwraca się do ciebie z miniaturowym karabinem maszynowym. Matt Groening Teolog Mildred Bangs Wynkoop trafnie ujęła ten problem, ubolewając, że miłość to wciąż niejednoznaczne pokrętne słowo 4. Pomimo szerokiego zakresu znaczeń i zastosowań miliardy ludzi dziś i w przeszłości uznają miłość za najlepszą podstawę pojmowania rzeczywistości, uważając ją za klucz do świata pokoju, postępu i jedności. Niezliczone osoby traktują miłość jako klucz do uzdrowienia rozbitych i bolesnych związków. Nie tak dawno stałem się bardziej świadomy znaczenia przypisywanego potędze miłości, gdy moje siostry poproszono o zastosowanie języka migowego, by wyrazić słowa piosenki weselnej. Ruchy ich rąk i palców pięknie łączyły się ze słowami Miłości w dowolnym języku, piosenki wybranej do ceremonii ślubnej: Miłość w dowolnym języku, prosto z serca Pociąga nas wszystkich ku sobie, nigdy od siebie. Gdy już nauczymy się ją wymawiać, cały świat będzie słyszał Miłość wypowiadaną płynnie w dowolnym języku 5.

10 14 MIŁOŚĆ W DOWOLNYM JĘZYKU Pomimo że słowa piosenki miały odzwierciedlać romantyczny temat, ja znalazłem podobieństwa między nimi i faktem, iż miliardy ludzi wierzą, że miłość jest dla nas jednym źródłem nadziei. Dlaczego tak wielu nadaje miłości tak ogromne znaczenie? Zgłębiamy tę kwestię w tej książce. Część odpowiedzi jest naukowa; część jest filozoficzna 6. Jednakże rozpoczynając nasze rozważanie, pragnę zaznaczyć, iż to religia w zasadniczej części odpowiada na pytanie, dlaczego tak wielu ceni miłość 7. W istocie rzeczy dobrym argumentem może być to, że miłość odgrywa zasadniczą rolę we wszystkich wielkich religiach świata 8. Badając rolę religii, wydaje się stosowne skupienie uwagi na koncepcjach miłości przyjmowanych przez wielkie tradycje religijne. Oczywiście gruntowna i szczegółowa analiza wielkich religii świata wymaga więcej niż jednego rozdziału. Można by pisać książki na temat rozumienia miłości przez każdą z tradycji religijnych. Dlatego nasza refleksja zawarta w tym rozdziale jest z konieczności ogólna. Transliteracja słów miłości religijnej wskazuje, iż w religii miłość przyjmuje różne formy. Ta różnorodność jest bogata, aczkolwiek czasami wprawiająca w konsternację: miłość w dowolnym języku. Tezą tego rozdziału jest to, że wszystkie główne religie świata w różnym stopniu i z różnym akcentem zarówno nauczają, jak i zakładają pierwszeństwo miłości. Po przyjrzeniu się terminologii dotyczącej miłości dochodzę do wniosku, że definicja miłości ma znaczenie dla wyjaśnienia zarówno różnorodno-

11 MIŁOŚĆ W DOWOLNYM JĘZYKU 15 ści, którą zgłębiam, jak i służy jako kotwica dla przyszłych rozdziałów przy badaniu symbiozy miłości-i-nauki. Rozpoczynamy nasze dociekania od hinduizmu, wielkiej religii, którą większość badaczy uważa za najstarszą w świecie. Można zwięźle ująć, iż sercem hinduizmu jest wspieranie sposobów życia i dróg (joga) zjednoczenia z boską nieskończonością. Jedną z dróg jest taki rodzaj miłości, którą nazywa się bhakti. Średniowieczny Hindus, Narada, określa bhakti jako głęboką miłość Boga. Hindusi wierzą, że podejmując drogę głębokiej miłości Boga bhakta wielbi się Boga całą swoją istotą i życiem 9. Bhakti przyjmuje różne formy zależnie od różnych relacji, w których bhakta jest zaangażowane. Miłość wyrażana małżonkowi, dzieciom, przyjaciołom, współpracownikom, rodzinie, niewolnikom itd. przyjmuje każdą możliwą formę, której ten rodzaj miłości wymaga. Drugim hinduskim słowem na określenie miłości jest kama, które może się odnosić albo do zmysłowości, albo do przywiązania emocjonalnego. Jednak Hindus niekoniecznie uważa kama za dobrą, ponieważ może odzwierciedlać niewłaściwe przywiązanie do tego świata. Takie przywiązanie przeszkadza autentycznej miłości Boga. W dzisiejszej kulturze masowej kama kojarzy się raczej z seksem i urokiem niż z etycznym bądź religijnym ideałem miłości 10. Buddyzm wyrósł z hinduizmu. Uczeni oddają słowo miłości buddyjskiej jako karuna, które jest słowem sanskryckim oznaczającym działanie współczujące. Siddhartha Gautama, pierwszy Budda, wierzył, że wszystkie rzeczy są wzajemnie powiązane. Nauczał, że wyrażanie

12 16 MIŁOŚĆ W DOWOLNYM JĘZYKU karuna jest czymś racjonalnym, co należy czynić, by przerwać cierpienie trapiące i przytłaczające te powiązania. Buddyści mahajana kładą szczególny nacisk na sposób współczucia. Obejmuje on praktykowanie ośmiu ścieżek i pomaganie innym przezwyciężać cierpienie w ich własnych poszukiwaniach nirwany (nieobecności cierpienia). Dziś dalajlama z Tybetu uosabia mądrość chłodnej głowy i troskę ciepłego serca, gdy przekazuje karuna 11. Trzecia główna tradycja religijna, konfucjanizm, rozwinęła się kilka tysięcy lat temu w kulturze chińskiej. Etyka w tej tradycji opiera się w transliteracji jen, które to słowo tłumacze przekładają jako miłość. Słowo to pochodzi od chińskich znaków oznaczających człowiek i dwoje. Jen jest najwyższą cnotą symbolizującą najlepsze wartości ludzkie. Jen pociąga za sobą właściwe działania ukierunkowane na innych i na siebie, a także obejmuje to, co można by nazwać altruizmem negatywnym (shu): nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe. Zamiast rozpocząć od jakiejś abstrakcyjnej uniwersalnej miłości, jen rozpoczyna i ustanawia sama w swoim domu serdeczne i wierne relacje (xiao) z dziadkami, rodzicami i rodzeństwem. Tylko wtedy, gdy ktoś kocha swoją rodzinę, mówi Konfucjusz, może kochać całą ludzkość. Rzeczywiste wyrażenia jen przychodzi przez li, które są zewnętrznymi praktykami i zwyczajami konfucjanistów 12. Przemieszczając się ze Wschodu na Środkowy Wschód, napotykamy judaizm, religię, której wpływ jest nieproporcjonalnie duży w porównaniu z liczbą jej wyznawców. Bóg, którego Żydzi czczą, wyraża miłość, którą się

13 MIŁOŚĆ W DOWOLNYM JĘZYKU 17 oddaje w języku angielskim jako hesed (lub chesed). Cechą charakterystyczną tego rodzaju miłości jest jej trwanie w czasie, a uczeni tłumaczą hesed w różny sposób jako: niezachwiana miłość, kochająca wierność lub lojalność. Hesed odnosi się do idealnego działania etycznego przyjętego w ciągu trwającej przez cały czas relacji 13. W judaizmie Bóg okazuje Izraelowi swoją stałą miłość poprzez różne przymierza, a Żydzi mają wyrażać miłość do Boga w posłuszeństwie. Prawa i przykazania należy rozumieć jako środki, przez które ludzie odpowiadają na hesed Boga. Drugim hebrajskim określeniem miłości są słowa ahab i ahabah. Oznaczają one uczucie lub przyjaźń spotykane pomiędzy towarzyszami, członkami rodziny lub kochankami 14. Ten rodzaj miłości jest rzadziej spotykany w Pismach Hebrajskich. Zarówno w islamie, jak i w chrześcijaństwie odcisnęła się tradycja miłości wywodząca się z greckiej myśli filozoficznej. Nazywam tę tradycję tradycją cnoty i występku miłości. Ci, którzy przyjmują jej postaci językowe, używają słowa miłość, gdy mówią o jakimkolwiek celowym działaniu. W tradycji cnoty i występku miłość spoczywa u podstawy wszystkich zamierzonych poczynań. Chrześcijański filozof Tomasz z Akwinu, którego Arystoteles przekonał poprzez swoje pisma do przyjęcia języka cnoty i występku miłości, wyraził ją w ten sposób: ktokolwiek coś czyni, czymkolwiek by to było, działa z miłości 15. Teolog chrześcijański Paul Tillich ilustruje ten sposób mówienia, gdy określa miłość jako poruszającą moc życia, która

14 18 MIŁOŚĆ W DOWOLNYM JĘZYKU napędza wszystko, co istnieje, ku wszystkiemu innemu, co jest 16. Gdy ktoś z tradycji cnoty i występku mówi o miłości, to często niezbędny jest pewnego rodzaju określnik. Na przykład miłość może być właściwa lub niewłaściwa, doskonała lub niedoskonała, stosowna lub niestosowna, oraz odpowiednia lub nieodpowiednia. Miłość wymaga określnika, ponieważ może odnosić się do działania, które jest dobre lub złe. Historia Zachodu jest pełna przykładów ludzi, którym nie udało się wypracować odpowiedniej metody dyskusji o miłości w tradycji miłości cnoty i występku. Niejednoznaczność i nieład są wynikiem owej porażki. Próbując wyjaśnić nieporozumienia, używam w tej książce słowa miłość jedynie w celu odwołania się do ideału (czy cnót) działania etycznego. Tak jak ją rozumiem, miłość nigdy nie będzie niewłaściwa lub nieodpowiednia. Wróćmy teraz do jednej z najbardziej wpływowych tradycji religijnych świata: islamu. Choć tradycja cnoty i występku w pewnym stopniu miała wpływ na islam, to powszechne rozumienie miłości jako idealnego działania etycznego jest także obecne w tej tradycji wiary. Jednakże akcent, jaki islam kładzie na posłuszeństwo woli Allacha, uważa się błędnie za rozmyślne przeciwstawienie się pierwszeństwu miłości religijnej 17, co jest niestety częściowo spowodowane tym, że Koran zawiera kilka słów tłumaczonych jako miłość. Muzułmanie uważają, że Allach jest współczujący i miłosierny dla wiernych i uczciwych. Allach wyraził swoją miłość, posyłając proroka Mahometa i dając Koran

15 MIŁOŚĆ W DOWOLNYM JĘZYKU 19 jako drogowskaz dla wierzących. Ponadto jeden z pięciu islamskich filarów wiary poucza muzułmanów, aby przekazywali część swojego dochodu na biednych. Arabskie wadud w połączeniu z al, jak w Al-Wadud, oznacza miłość Allacha do posłusznych jemu sług. Podobnie hubb jest serdeczną boską miłością zastrzeżoną dla tych, którzy czynią dobro; Allach nie wyraża hubb niewiernym i nieprawym. W przypadku wadud i hubb muzułmanie wierzą, że Allach okazuje miłość tylko niektórym. Chociaż Koran podkreśla najczęściej, że Allach kocha tylko tych, którzy są posłuszni woli Boga, to niektóre fragmenty mówią o powszechnej miłości boskiej. Dwa terminy dotyczące islamskiej miłości zwracają uwagę na ten aspekt. Rahmah odnosi się głównie do miłosierdzia lub współczucia, a rahim do miłosierdzia i współczucia Allacha w działaniu. W tych dwóch wypadkach miłość Allacha ma zastosowanie uniwersalne: rahmah utożsamia zasadniczą właściwość natury Allacha, a rahim identyfikuje boskie działania pochodzące od tej natury 18. Chrześcijaństwo jest ostatnią religią, którą chcemy w skrócie przedstawić. Ma wiele wspólnego zarówno z judaizmem, jak i islamem, lecz jego związki z miłością są prawdopodobnie najsilniejsze. Irving Singer, wybitny filozof zajmujący się miłością, argumentuje, iż to, co odróżnia chrześcijaństwo, co daje mu wyjątkowe miejsce w życiu intelektualnym człowieka, to fakt, iż ono samo uczyniło miłość główną zasadą we wszystkich dziedzinach dogmatu. Cokolwiek chrześcijanie by nie uczynili dla innych czy dla siebie samych, ich jest jedynie wiara, w której Bóg i miłość to to samo 19.