Mieć czy być? Kryzys wartości we współczesnym świecie

Transkrypt

1 Izabela Sobol Filozofia UMCS Mieć czy być? Kryzys wartości we współczesnym świecie Kondycja współczesnego społeczeństwa i współczesnej cywilizacji spotyka się z ostrą krytyką. Jest tak, ponieważ społeczeństwo XX i XXI wieku egzystuje w kulturze masowej. Kultura masowa to szereg norm i wzorców zachowania o bardzo rozległym zakresie zastosowania. Pojęcie kultury masowej odnosi się również do mass mediów, gdyż dzięki masowym środkom komunikacji spełnione są najpełniej dwa podstawowe kryteria charakteryzujące kulturę masową: 1) kryterium ilości 2) kryterium standaryzacji. Zdaniem Kłoskowskiej kultura masowa jest produktem wtórnym rewolucji przemysłowej, a więc urbanizacji i industrializacji 1. Mogła się ona rozwinąć dzięki rozwojowi techniki (na przykład powstaniu na początku XIX wieku prasy mechanicznej, dzięki czemu stała się możliwa masowa produkcja gazet, czasopism, książek), ale także dzięki upowszechnieniu oświaty na poziomie co najmniej elementarnym, a więc i powstaniu masowego odbiorcy. Kultura masowa powstała też dzięki rozwojowi społeczno ekonomicznemu, który dał ludziom wolny czas od pracy, a przez to możliwość wykorzystania go na czerpanie z dobrodziejstw kultury masowej. Jak widać, powstanie kultury masowej jest zjawiskiem o nieostro wyznaczonych granicach historycznych i dość skomplikowanym 2. Krytyka kultury masowej i społeczeństwa masowego spadła ze strony filozofów, np. szkoły franfurdzkiej 3, czy zbliżonego z nimi poglądami H. Ortegi y Gasseta. Krytyka kultury masowej przejawiała też ze strony artystów, np. Witkacego mówiącego o zbeszczeszczeniu sztuki, krytykującego zwulgaryzowaną kulturę masową, zapowiadającego totalny koniec filozofii, sztuki, kultury. 1 Zob. A. Kłoskowska, Kultura..., s Niestety temat pracy nie pozwala mi na szersze analizy historycznego tła powstania kultury masowej. Więcej na ten temat pisze A. Kłoskowska, Kultura..., s , Zob. D. Strinati, Wprowadzenie, rozdział 2 (s ); rozdział ten poświęcony jest szkole franfurdzkiej i jej krytyce kultury popularnej. 1

2 Taka krytyka cywilizacji industrialnej ma miejsce również w twórczości jednego z najwybitniejszych XX wiecznych myślicieli Ericha Fromma 4. Filozof ten krytykuje współczesne społeczeństwo w głównej mierze dlatego, że jest ono nastawione na modus posiadania. Co to znaczy? Otóż autor O sztuce istnienia wyróżnia dwa sposoby egzystencji: modus bycia i posiadania. Fromm następująco charakteryzuje nasze społeczeństwo: W świecie, w którym dominującą cechą egzystencji jest modus posiadania, naczelne motto brzmi: Jestem tym, co mam. Po dokonanej transformacji przybierze ono postać: Jestem tym, co robię (...) lub po prostu: Jestem tym, kim jestem 5. Zatem, jak wskazuje lektura prac Fromma, największe skazy współczesnego społeczeństwa to: hiperkonsumpcjonizm, odejście od natury, a bardziej ogólnie posiadanie. Konsumpcja jest jedną z form modusu posiadania. Autor Mieć czy być? definiuje modus posiadania jako sposób życia, nastawienie do świata i do siebie, jest to charakter, który odzwierciedla całokształt myślenia, odczuwania i działania. W egzystencjalnym modi posiadania relacja do świata oparta jest na zawłaszczaniu, nabywaniu, posiadaniu; jednostka egzystująca w modi posiadania wszystko potrafi uczynić swą własnością (nawet siebie) 6. Homo consumens, bo tak Fromm nazywa współczesnego człowieka, konsumuje wszystko: poczynając od seksu, jedzenia, picia a kończąc na rzeczach materialnych (jak np. samochody, ubrania i wiele innych) oraz duchowych: telewizja, książki, sztuka. Konsumpcja cechuje się, jak pisze autor Rewizji psychoanalizy, powierzchownością, bezosobowością, banalnością, pasywnością 7. Cały świat w swoim bogactwie zostaje przekształcony w przedmiot konsumpcji. W akcie konsumpcji człowiek pozostaje pasywny i łapczywie pochłania przedmiot konsumpcji (...). Przedmioty konsumpcji (...) nie są odbierane pod kątem rzeczywistych ludzkich uzdolnień, ale pod naciskiem jednego potężnego pragnienia: potrzeby posiadania i używania. Konsumpcja jest wyalienowaną formą utrzymywania kontaktu ze światem, który nie jest już 4 Problematyka, o której mowa została poruszona m.in. w następujących pracach: E. Fromm, Mieć czy być?, przeł. J. Karłowski, Poznań, 2003; tenże, O sztuce istnienia, przeł. R. Saciuk, Warszawa, 2000; tenże, O sztuce miłości, przeł. A. Bogdański, Poznań, 2004; ale także w wielu innych, których nie sposób wymienić. 5 E. Fromm, O sztuce istnienia, s Por. E. Fromm Mieć czy być? s Zob. E. Fromm, Rewizja psychoanalizy, przeł. R. Saciuk, Warszawa Wrocław, 1998, s

3 przedmiotem zainteresowania i troski człowieka, lecz staje się celem jego chciwości 8. Podobnie Daniel Quinn pokazuje, że konsumpcja jest sposobem na zapomnienie o nudzie i pustce codziennej egzystencji 9. Lecz nie to jest problemem, przeciwnie według Quinna problem jest skala konsumpcji. Na potwierdzenie tej tezy pisze on: Człowiek egzystował na tej planecie jakieś trzy miliony lat, ale ci Zgarniacze [ludzie cywilizacji zachodniej przyp. I. S.] w ciągu jedynie pięciuset pokoleń doprowadzili wszystko na krawędź katastrofy 10. Fromm wskazuje, że jednostka uwikłana w modi posiadania wszystko traktuje w ramach mieć. Pokazuje to na przykładzie m. in. zmian idiomatycznych 11, jakie zaszły w języku, odkąd modi posiadania zaczął przeważać nad modi bycia. Dziś częściej mówimy: mam żonę niż jestem żonaty, mam ideę, problem, depresję itd. Modi posiadania ujawnia się także w chęci posiadania nauki (informacji), wiedzy, książek, wiary, miłości 12. Jednostka uwikłana w egzystencjalnym modi posiadania chce na przykład zdobyć jak najwięcej wiedzy, informacji, ale nie dla własnego rozwoju, lecz dla samej świadomości, że ją posiada. Ludzie żyjący w modi tego rodzaju pragną mieć jak najwięcej, szukają jak najwięcej bodźców. Jak stwierdza Fromm: Dawniej wszystko to, co człowiek posiadał, było otaczane troską i dbałością, wykorzystywane prawie do granic możliwości. (...) Dzisiaj wartością stała się konsumpcja. (...) a mottem dzisiejszych czasów z pewnością może być hasło: Nowe jest piękne! 13. Jednostka uwikłana w modus posiadania jest zazdrosna, nie chce pozwolić, aby ktoś miał więcej niż ona sama. Fromm inspirując się myślą Marksa, uważa za nim, że utopijny komunizm, który postulował równość jest kulminacją zazdrości i ściąganiem wszystkich w dół do uprzednio założonego minimum Tamże, s Por. D. Quinn, Izmael, przeł. K. Majchrzak, Poznań, 1998, s Tamże, s Zob. E. Fromm, Mieć czy być?, s Por. tamże, s Tamże, s Por. tamże, s oraz K. Marks, Rękopisy ekonomiczno filozoficzne, w: tenże, Dzieła wybrane, t. 1, Warszawa,

4 Inną cechą modi posiadania jest charakter analny. Charakter analny 15, jak pisze Fromm, jest właściwy dla osób, które większość energii życiowej kierują na posiadanie, oszczędzanie, zbieranie pieniędzy i rzeczy materialnych, a także uczuć, póz, słów i energii 16. W innym miejscu czytamy zaś: osoba skoncentrowana wyłącznie na posiadaniu jest neurotykiem, osobą chorą umysłowo, a z tego wynika, że społeczeństwo, w którym przeważa charakter analny, jest społeczeństwem chorym 17. Jak widać, modi być jest przeciwieństwem modi mieć. W pracy celowo skupiłam się na opisie egzystencjalnego modi mieć. Po pierwsze dlatego, że modus mieć jest łatwiej opisać, niż modus być. Po drugie zaś, ponieważ modi mieć jest nastawieniem powszechnym w cywilizacji XX i XXI wieku, a co za tym idzie łatwiej o przykłady, czy opis. Zdaję sobie sprawę, że aby zdefiniować modus być nie wystarczy stwierdzić, że jest on przeciwieństwem modusu mieć, dlatego też spróbuję krótko zdefiniować frommowski modi być. Bycie jak pisze autor O sztuce istnienia związane jest z przeżyciem, pasją życia, wolnością i krytycznością jednostki uwikłanej w ten sposób egzystencji. Jednostka taka aktywnie istnieje, jest twórcza, dokonuje się w niej rozwój. Być wymaga rezygnacji z egocentryzmu i egoizmu, mówiąc zaś słowami mistyków wymaga pustki i ubóstwa 18. Modus być w przeciwieństwie do modusu mieć jest bezczasowy lub inaczej nakierowany na tu i teraz (podczas, gdy modus mieć nakierowany jest na przeszłość co i ile zgromadziłam w przeszłości, i na przyszłość co jeszcze zdobędę) 19. O ile jednostki egzystujące w modusie posiadania podporządkowują się czasowi, inaczej mówiąc wyznają zasadę czas to pieniądz, to jednostki uwikłane w modi być respektują czas, ale nie gonią, nie uczestniczą w tzw. wyścigu szczurów. Modus mieć nakierowany jest przede wszystkim na wartości materialne modus być na wartości humanistyczne, na przykład na miłość Termin ten pochodzi od Freuda. 16 E. Fromm, Mieć czy być?, s Tamże, s Tamże, s Por. tamże, s Fromm następująco rozumie miłość: Miłość jest twórczą aktywnością. Zakłada troskę, wiedzę, reagowanie, afirmację i radość nakierowane na osobę, drzewo, obraz, ideę. Kochać oznacza powoływać do życia, powiększać jej lub jego życiową aktywność. Jest to proces samoodnawiający się i samonapędzający, tamże, s. 94, oraz por. tenże, O sztuce miłości. 4

5 Trzeba pamiętać, że i modi być, i modi mieć to tylko możliwości sposobu egzystencji człowieka, czy społeczeństwa. Między tymi dwoma sposobami nie zachodzi dysjunkcja, czyli wybór albo albo. Niestety współczesne społeczeństwo zakorzenione jest w mocno modi mieć. Naprawa społeczeństwa ma polegać nie na całkowitym usunięciu wszystkich elementów modi mieć jest to nawet niemożliwe. Fromm rozróżnia przecież posiadanie funkcjonalne (posiadanie środków koniecznych do przetrwania np. okrycie ciała, schronienie, itd.) oraz posiadanie charakterologiczne (czyli gromadzenie i obsesyjne dążenie do posiadania) 21. Posiadanie funkcjonalne nie jest sprzeczne z modi być, przeciwnie to posiadanie charakterologiczne jest niezgodne z tym sposobem istnienia. Quinn pisze w tej kwestii, że: Zgarniacze systematycznie wyniszczają pożywienie swych konkurentów, by mieć więcej miejsca na własne. W społeczności naturalnej nic takiego nie zachodzi. Tam odpowiednia reguła brzmi: Weź, co potrzebujesz, a resztę zostaw w spokoju. ( ) Nasza [zachodnia przyp. I.S.] polityka jest następująca: każda stopa kwadratowa tej planety należy do nas, wobec czego nasi konkurenci mają po prostu pecha i będą musieli wyginąć. Naszą polityką jest odmowa konkurentom dostępu do wszelkiego pożywienia na całym świecie, a tego nie robi żaden inny gatunek 22. Fromm oskarża także współczesną kulturę o rabunkową gospodarkę zasobów natury. Jak podkreśla M. Chałubiński w Słowie wstępnym do Mieć czy być? w czasach nowożytnych nastąpił bezprecedensowy rozwój techniki i nauki, ludzkość dokonało ogromnego postępu w dziedzinie opanowania przyrody 23. Przez to pokazuje on agresywne, władcze nakierownie człowieka na przyrodę 24. Taki sposób postępowania człowieka wiąże się z postawą życiową, jaką on wyznaje. Jak wcześniej (za Frommem) wykazałam, współczesne społeczeństwo zorientoane jest na mieć. To, co Fromm nazywa egzystencjalnym modusem posiadania M. Ossowska definiuje jako hedonizm. Hedonista jak pisze M. Ossowska to człowiek, który poluje na doraźne przyjemności [głównie zmysłowe przyp. I. S.] myśląc przede wszystkim o 21 Tenże, Mieć czy być?, s D. Quinn, Izmael, s M. Chałubiński, Słowo wstępne, s. 7 31, w: E. Fromm, Mieć czy być?, s Por. E. Fromm, Zdrowe społeczeństwo, Warszawa,

6 sobie a mało licząc się z innymi ludźmi, przy czym jego przyjemności należą do rzędu tych, które ludzie cieszący się autorytetem moralnym cenią niezbyt wysoko 25. Natomiast A. Lowen amerykański psychiatra i psychoterapeuta określa modi posiadania jako narcyzm. Pokazuje on, że współczesne społeczeństwo charakteryzuje się samotnością, zaburzeniem tożsamości, zerwaniem kontaktu z przyrodą 26. Pisze on: Na poziomie kulturowym narcyzm przejawia się w utracie wartości w braku troski o środowisko, o jakość życia, o bliźnich. ( ) Miarą postępu staje się gromadzenie rzeczy materialnych 27. Nawiązując do K. Horney, która charakteryzując współczesne społeczeństwo nazwała je neurotyczną osobowością naszych czasów, Lowen przez analogię nazywa społeczeństwo współczesne narcystyczną osobowością. W pracy starałam się pokazać (i mam nadzieję, że udało mi się to dość wyraźnie uwypuklić), że gwałtowny rozwój techniki, przemysłu i związany z nim powstanie kultury masowej spowodowało kryzys wartości we współczesnym świecie. Wiele autorów twierdzi, że sama kultura masowa (popularna) stanowi upadek kultury i załamanie się wartości 28. Być może kultura masowa sama w sobie nie jest zła, można natomiast dostrzec, że rozpowszechnienie wzorców jakie kreuje kultura masowa i mass media nakierowało społeczeństwo współczesne na posiadanie. Dzisiaj wszystko to, co cenne i godne pożądania, co stanowi cel dążeń ludzkich sprowadza się do pieniędzy. Innymi słowy, pieniądz w współczesnym społeczeństwie jest traktowany jako wartość nadrzędna. Z. Baumann charakteryzując cywilizację nowoczesną pisze, że współcześni wierzą w to, iż szczęście jest wynikiem zaspokojenia pragnień zmysłowych 29, cywilizacja posiada ambicje globalne i jest niepohamowanie żarłoczna M. Ossowska, Motywy postępowania. Z zagadnień psychologii moralności, Warszawa, 1949, s Zob. A. Lowen, Narcyzm. Zaprzeczenie prawdziwemu Ja, przeł. P. Kołyszko, Warszawa, 1995, całość tekstu, a szczególnie: s Tamże, s Por. w tej kwestii prace członków szkoły franfurdzkiej oraz Bunt mas H. Ortegi y Gasseta. 29 Por. Z. Baumann, Moralność bez etyki, s , w: tenże, Dwa szkice o moralności ponowoczesnej, źródło: filozof.pl, s Por. tamże, s

7 Sytuacja, w jakiej znaleźliśmy się ponoć w warunkach ponowożytnych, jest zatem gorsza od tej, jaką straszyli nas nowocześni budowniczy i piewcy ładu rozumnego. Dzisiejsze okropieństwa są całkiem innego rzędu i wymiaru. ( ) neguje się prawodawstwo jako takie, zaprzecza się możliwości i potrzebie dekretowania zasad. Dżungla pozbawiona wszelkiego prawa, nawet prawa dżungli... Moralność bez etyki... ( ) na horyzoncie rysuje się dziś perspektywa społeczeństwa bez moralności! 31. Jest widoczne, że społeczeństwo industrialne dąży do katastrofy 32. W tytule pracy użyłam wyrażenia kryzys wartości. Kryzys a nie upadek przez co sugeruję, że katastrofy można uniknąć. Drogą do tego jest naprawa społeczeństwa przez zmianę ludzkiej mentalności, priorytetów, poprzez wykorzenienie szkodliwych motywów i sposobów postępowania. Odbudową społeczeństwa powinna zająć się filozofii (filozofowie), ale być może również literatura (poprzez dzieła literackie) i artyści poprzez sztukę. Filozofowie ludzie o silnych charakterach i umysłach 33 powinni pokazać i nauczać, jak osiągnąć prawdziwe szczęście, oraz że przyjemności zmysłowe i egzystencjalne zorientowanie na posiadanie jest niebezpieczne, bo ulotne. Jeśli jestem tym, co posiadam, to kim będę, jeśli to stracę? 31 Tamże, s Pisał o tym Fromm np. w Być czy mieć?, Quinn w Izmaelu, ale także wielu innych autorów, np. Witkacy. 33 Por. co o filozofii i filozofach pisze B. Chwedeńczuk, O udręczeniu jakie daje filozofia. Cóż to za osobliwe zajęcie filozofia?, s , w: Ruch Filozoficzny, nr 4,