Wpływ stosowania hormonalnej terapii zastępczej na samoocenę stanu zdrowia fizycznego i psychicznego wśród kobiet łódzkich

Transkrypt

1 556 Probl Hig Epidemiol 9, (4): Wpływ stosowania hormonalnej terapii zastępczej na samoocenę stanu zdrowia fizycznego i psychicznego wśród kobiet łódzkich The influence of HRT use on self-estimation of mental and physical health status among women from the Łódź region in Poland Gabriela Henrykowska 1/, Maria Dziedziczak-Buczyńska 1/, Janusz Śmigielski 2/, Andrzej Buczyński 1/ 1/ Zakład Edukacji Zdrowotnej i Promocji Zdrowia, Uniwersytet Medyczny w Łodzi 2/ Studium Informatyki i Statystyki Medycznej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi Cel pracy. Ocena wybranych parametrów zdrowia fizycznego i psychicznego kobiet łódzkich w wieku 45- lat. Materiał i metoda. Badaniami objęto 151 kobiet z miasta Łodzi. Do badań zastosowano kwestionariusz SF-36. Wyniki i wnioski. Kobiety stosujące HTZ lepiej oceniały swój stan zdrowia fizycznego w porównaniu z kobietami nie stosującymi takiej terapii. Sprawność funkcjonalna w zakresie wykonywania czynności dnia codziennego w grupie powyżej 55 roku życia była zdecydowanie wyższa u osób stosujących HTZ. Kobiety w wieku -55 lat, stosujące hormonalną terapię zastępczą miały mniejsze ograniczenia aktywności społecznej oraz mniej ograniczeń w funkcjonowaniu z powodu zdrowia psychicznego niż pozostałe badane kobiety. W zakresie ogólnej oceny zdrowia psychicznego zdecydowanie lepsze wyniki uzyskały kobiety nie stosujące terapii hormonalnej. Zarówno w zakresie zdrowia fizycznego jak i psychicznego kobiety po 55 roku życia uzyskiwały zdecydowanie niższe wartości analizowanych parametrów. Słowa kluczowe: jakość życia, zdrowie fizyczne, zdrowie psychiczne, hormonalna terapia zastępcza Aim. The aim of the study was to assess the selected parameters of physical and mental health in women from the city of Lodz aged 45- years. Material and methods. The research included 151 women from Lodz. The SF-36 questionnaire was used in the research. Results and conclusions. The women using hormone replacement therapy assessed their physical health as better than the women who did not use HRT. Functional efficiency concerning everyday activities in the group above the age of 55 years was considerably higher in patients using HRT. Women aged -55 years using HRT experienced fewer limitations in their social activities and functioning in the mental health aspect than the remaining women included in the research. In the general assessment of mental health considerably better results were obtained by women who did not use HRT. Women over 55 years of age manifested considerably lower values of the analyzed parameters concerning physical and mental health. Key words: quality of life, physical health, mental health, hormone replacement therapy Probl Hig Epidemiol 9, (4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr med. Gabriela Henrykowska Zakład Edukacji Zdrowotnej i Promocji Zdrowia UM w Łodzi ul. Żeligowskiego 7/9, -752 Łódź, gabi.ann@interia.pl Wstęp W ramach definiowania jakości życia możemy mówić o ogólnej ocenie samopoczucia, ale także o ocenie jakości życia wewnątrz różnych szerokich domen funkcjonowania i zachowania (domena fizyczna, ekonomiczna, funkcjonalna, socjalna, psychologiczna, emocjonalna), wewnątrz części tych domen (np. mówiąc o funkcjonowaniu fizycznym, możemy się zająć jego komponentami snem, bólem, zdolnością do samodzielnego poruszania się, komunikacji z innymi ludźmi itd.) [1]. Można zatem powiedzieć, że jakość życia to wszystkie elementy życia człowieka, które związane są zarówno z faktem jego istnienia, jak i odczuwania różnych stanów emocjonalnych [2]. Zawierają się tu wszystkie potrzeby człowieka i stopień satysfakcji z ich zaspokojenia. Toteż na jakość życia kobiet w wieku 45- lat mogą mieć wpływ: miejsce zamieszkania, poziom wykształcenia, stan zdrowia, zażywane leki, wiek oraz fakt bycia w okresie okołomenopauzalnym. Perimenopauza to przejściowy okres w życiu kobiet, obejmujący lata kończące okres rozrodczy. Dla ponad kobiet perimenopauza przypada na okres pomiędzy 45. a 54. rokiem życia. Charakteryzują ją zmiany endokrynologiczne, biologiczne i kliniczne, poprzedzające wystąpienie menopauzy. Moment rozpoczęcia perimenopauzy

2 Henrykowska G i wsp. Wpływ stosowania hormonalnej terapii zastępczej na samoocenę stanu zdrowia fizycznego i czas jej trwania jest zmienny indywidualnie. WHO podaje jedynie precyzyjną definicję menopauzy, którą rozpoznajemy retrospektywnie rok po ostatniej miesiączce, co jednocześnie jest momentem kończącym perimenopauzę [3]. Biorąc pod uwagę, że średni czas życia wynosi ok. 75 lat (w krajach rozwiniętych), a zanik krwawień następuje ok. roku życia to 1/3 życia przypada na okres po zaprzestaniu miesiączkowania, który każda kobieta chciałaby przejść w jak najlepszym zdrowiu fizycznym i psychicznym. Jednym ze sposobów na poprawę jakości życia kobiet w średnim wieku może być stosowanie hormonalnej terapii zastępczej (HTZ), czyli podawanie hormonów płciowych w celu uzupełnienia niedoborów powstających wraz ze starzeniem się organizmu[4]. Cel pracy Ocena jakości stanu zdrowia fizycznego i psychicznego kobiet w wieku 45- lat w aspekcie stosowania hormonalnej terapii zastępczej oraz ocena wpływu terapii na funkcjonalność i jakość życia kobiet Materiał i metody Programem badawczym objęto grupę 151 kobiet w przedziale wiekowym 45- roku życia, zamieszkałych na terenie miasta Łodzi. Dla potrzeb dalszej analizy badane podzielono na trzy grupy wiekowe (46- lat, lat, powyżej 55 roku życia) oraz ze względu na stosowanie hormonalnej terapii zastępczej (HTZ). W badaniu zastosowano metodę śnieżnej kuli [5]. Narzędzie badawcze stanowił kwestionariusz ankiety, który składał się z 2 części. Ogólnej dotyczącej stanu społecznego, aktywności zawodowej, dolegliwości psychofizycznych oraz stosowania środków farmakologicznych, w tym hormonalnej terapii zastępczej (HTZ). Drugą część stanowił kwestionariusz stanu zdrowia SF-36 [6]. Wyniki Kwestionariusz SF-36 rozpatrywano w dwóch aspektach: Ocena zdrowia w sferze fizycznej Skale 1. brak ograniczeń w stanie funkcjonalnym w zakresie wykonywania czynności dnia codziennego np. kąpiel, ubieranie się, odkurzanie, noszenie zakupów, przejście 1m-2km, wejście na pierwsze oraz na trzecie piętro; 2. brak ograniczeń w funkcjonowaniu z powodu zdrowia fizycznego w wykonywaniu czynności dnia codziennego lub zrobienie mniej niż było zamierzone; 3. brak odczuwania bólu w ciągu ostatnich 4 tygodni oraz brak ograniczeń w wykonywaniu codziennych czynności z powodu bólu; 4. subiektywna ocena swojego stanu zdrowia. Ocena zdrowia w sferze psychicznej Skale A. witalność wigor, brak przygnębienia, brak uczucia wyczerpania, brak uczucia zmęczenia; B. brak ograniczeń w aktywności społecznej życie towarzyskie, spotkania z rodziną; C. brak ograniczeń w funkcjonowaniu z powodu zdrowia psychicznego w wykonywaniu czynności dnia codziennego lub zrobienie mniej niż było zamierzone; D. ogólna ocena stanu zdrowia psychicznego (brak zdenerwowania i przygnębienia, uczucie wewnętrznego spokoju i szczęścia). Do analizy statystycznej wykorzystano pakiet STATISTICA dla Windows. Wyniki przedstawiono w odsetkach maksymalnej do uzyskania liczby punków, wynoszącej 1. Wyniki Spośród 151 respondentek 47 deklarowało stosowanie hormonalnej terapii zastępczej. Wyniki uzyskane w poszczególnych skalach oceny zdrowia w sferze fizycznej dla kobiet stosujących HTZ przedstawione są na rycinie 1, a dla kobiet nie stosujących HTZ na rycinie 2. Najwyższa sprawnością funkcjonalną w zakresie wykonywania czynności dnia codziennego (skala 1) charakteryzowały się badane do r.ż. Zarówno kobiety stosujące (97,7) jak i nie stosujące HTZ (97,7) uzyskały prawie maksymalną możliwą ilość 1 1 do lat od do 55 lat Zdrowie Fizyczne Ryc. 1. Parametry zdrowia fizycznego u kobiet stosujących HTZ Fig. 1. Physical health parameters in women using HRT 1 do lat od do 55 lat Zdrowie Fizyczne Ryc. 2. Parametry zdrowia fizycznego u kobiet nie stosujących HTZ Fig 2. Physical health parameters in women not using HRT

3 558 Probl Hig Epidemiol 9, (4): punktów. Minimalnie słabsze wyniki zaobserwowano w grupie wiekowej -55 lat. Jedynie w grupie powyżej 55 roku życia HTZ miała pozytywny wpływ na uzyskiwane wyniki. W skali 2 zaznaczył się wyraźny wpływ stosowanej terapii hormonalnej na poprawę stanu zdrowia fizycznego w grupach wiekowych -55 lat oraz powyżej 55 r.ż. Kobiety stosujące HTZ uzyskiwały wyniki lepsze o ok. 1. Natomiast w grupie do r.ż. sytuacja była odwrotna. Ponadto zauważalna jest dość duża dysproporcja w zakresie uzyskiwanych wyników między najstarszą wiekowo grupą a pozostałymi badanymi. Respondentki powyżej 55 r.ż. charakteryzowały się zdecydowanie większymi ograniczeniami ruchowymi w wykonywaniu czynności dnia codziennego lub też wykonywały mniej niż zamierzały. Hormonalna terapia zastępcza miała pozytywny wpływ na zmniejszenie odczuwania bólu (skala 3) zarówno w grupie do r.ż. jak i powyżej 55 lat. Natomiast w grupie wiekowej -55 lat zdecydowanie mniejsze dolegliwości bólowe zgłaszały respondentki nie stosujące HTZ. Kobiety stosujące HTZ lepiej oceniały swój stan zdrowia niż kobiety nie stosujące HTZ (skala 4), stąd też sumaryczna ocena zdrowia w sferze fizycznej wypadła lepiej dla kobiet stosujących HTZ. Wyniki uzyskane w poszczególnych skalach oceny zdrowia w sferze psychicznej dla kobiet stosujących HTZ przedstawione są na rycinie 3, a dla kobiet nie stosujących HTZ na rycinie 4. Parametry zdrowia psychicznego takie jak poziom witalności, brak uczucia zmęczenia czy przygnębienia (skala A) w grupie do r.ż. przyjmowały podobne wartości w grupie stosującej (72,7) i nie stosującej HTZ (74,5). Natomiast w grupie wiekowej -55 lat zdecydowanie lepsze wyniki uzyskały kobiety nie stosujące HTZ (72,8) w porównaniu do grupy stosującej HTZ (63,9). Podobna sytuacja miała miejsce w najstarszej wiekowo grupie. Jednak poziom badanych parametrów był zdecydowanie niższy i wynosił odpowiednio: 49,2 i 44,6 Parametry skali B, w której mieści się brak ograniczeń w aktywności społecznej i życiu towarzyskim zdecydowanie najlepiej prezentuje się grupa wiekowa -55 lat z wynikiem 99 i 1, a stosowanie HTZ nie miało tu znaczenia. W pozostałych grupach wiekowych także nie odnotowano wpływu terapii hormonalnej na badane parametry zdrowia psychicznego. W skali C najwyższe wyniki uzyskały kobiety stosujące HTZ, w przedziale wieku -55 lat, natomiast w zakresie ogólnej oceny zdrowia psychicznego (skala D) wykazano, że lepsze wyniki uzyskały kobiety nie stosujące HTZ, we wszystkich trzech przedziałach wiekowych 1 1 do lat od do 55 lat A B C D Zdrowie Psychiczne Ryc. 3. Parametry zdrowia psychicznego u kobiet stosujących HTZ Fig. 3. Mental health parameters in women using HRT 1 1 do lat od do 55 lat A B C D Zdrowie Psychiczne Ryc. 4. Parametry zdrowia psychicznego u kobiet nie stosujących HTZ Fig. 4. Mental health parameters in women not using HRT Omówienie Stosowanie hormonalnej terapii zastępczej jest zróżnicowane. Podjęcie decyzji o rozpoczęciu HTZ zależy nie tylko od wskazań lekarskich, ale także od wiedzy na ten temat[7], miejsca zamieszkania [8] i wykształcenia kobiet [9,1]. Bińkowska i wsp. wykazali, że jedynie 7 kobiet stosuje HTZ obecnie, a 1 stosowało ją w przeszłości [11]. Badania własne pokazują iż w rejonie łódzkim stosowanie HTZ jest zdecydowanie bardziej popularne. Prawie kobiet w wieku 45- lat poddaje się tej terapii. Podobne wyniki uzyskali w swoich badaniach Żołnierczuk- Kieliszek i wsp. [8]. Natomiast Rachoń i wsp podają trochę niższy(12) odsetek kobiet stosujących HTZ. Również w badaniach Sikorskiej [12] odsetek ten jest niższy (22) niż w badaniach własnych. Odsetek kobiet stosujących HTZ w badaniach własnych zbliżony jest do częstości stosowania tej terapii przez kobiety w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej, gdzie także około kobiet w wieku okołomenopauzalnym stosuje terapię hormonalną [13,14]. Okres okołomenopauzalny związany jest z występowaniem zaburzeń psychoemocjonalnych. Obserwuje się poczucie zmniejszenia energii i motywacji do działania, silne wahania nastroju. Ponadto wzmożone

4 Henrykowska G i wsp. Wpływ stosowania hormonalnej terapii zastępczej na samoocenę stanu zdrowia fizycznego napięcie i chwiejność emocjonalną, a także lęk, podwyższoną drażliwość czy też obniżenie sprawności procesów intelektualnych [14]. Na zmiany fizjologiczne związane z menopauzą wpływają dodatkowo schorzenia ogólnoustrojowe dotyczące wieku średniego. Połączenie ich ze zmianami w pozycji społecznoekonomicznej może wpływać także na ogólną kondycję fizyczną, psychiczną i społeczną kobiet w wieku 45- lat, co może skutkować negatywnym wpływem na jakość życia [13]. Satoh i Ohashi [15] w swoich badaniach kobiet w Japonii wykazali obniżenie jakości życia wraz z nasileniem objawów klimakterycznych w okresie okołomenopauzalnym. Podobnie Blumel i wsp. [16] potwierdzają także niekorzystny wpływ menopauzy na jakość życia kobiet. Według Wiklunda i wsp. oraz Adler i wsp. terapia hormonalna miała pozytywny wpływ na wszystkie domeny jakości życia, zwiększenie ogólnej satysfakcji, energii, aktywności, zmniejszenie napięcia, lęku, zaburzeń nastroju, zaburzeń snu oraz stopnia nasilenia objawów klimakterycznych [17,18]. W badaniach własnych nie wykazano pozytywnego wpływu terapii hormonalnej na stan zdrowia psychicznego. Lai i wsp. donoszą o istotnym obniżeniu jakości życia kobiet nie stosujących terapii hormonalnej w domenach funkcjonowania fizycznego, psychicznego, społecznego i środowiskowego, w porównaniu z grupą kontrolną. [19]. Skrzypulec i wsp. [,21], w swoich badaniach wykazali istotną poprawę w zakresie funkcjonowania fizycznego, aktywności społecznej i witalności wśród kobiet suplementowanych HTZ (p<,5). Podobnie w badaniach własnych uzyskano lepsze parametry jakości życia w aspekcie zdrowia fizycznego wśród kobiet stosujących HTZ. Vaheri i wsp. [22] uzyskali także poprawę jakości życia i parametrów seksualności kobiet poddanych długotrwałej terapii hormonalnej (7-9 lat). Również w badaniach Hays i wsp.[23] stwierdzono nieznaczny, ale istotny statystycznie korzystny wpływ HTZ na aktywność fizyczną, odczuwanie bólu i zaburzenia snu, co także potwierdzają badania własne. Natomiast po 3 latach stosowania HTZ nie wykazano już wyraźnej różnicy w końcowej ocenie jakości życia kobiet. Analiza materiału badawczego wykazała różną skuteczność działania hormonalnej terapii zastępczej na zdrowie psychiczne i fizyczne kobiet w średnim wieku. Podjęcie lub zaprzestanie HTZ powinno być wspólną decyzją lekarza i kobiety, po zweryfikowaniu wszelkich zalet i wad tego postępowania, tak aby nie doprowadzić do obniżenia jakości życia Podsumowanie i wnioski 1. Sprawność funkcjonalna w zakresie wykonywania czynności dnia codziennego wśród kobiet stosujących i nie stosujących terapii hormonalnej była na podobnym poziomie w grupach 45- i -55 lat, natomiast w grupie powyżej 55 roku życia osoby stosujące HTZ uzyskały zdecydowanie lepsze wyniki w porównaniu do nie stosujących terapii. 2. W zakresie parametrów dotyczących odczuwania bólu lepsze wyniki uzyskały kobiety stosujące HTZ. Jedynie w grupie wiekowej -55 lat sytuacja była odwrotna. 3. Kobiety stosujące HTZ lepiej oceniały swój stan zdrowia fizycznego w porównaniu z kobietami nie stosującymi takiej terapii. 4. Poziom witalności, brak przygnębienia czy uczucie zmęczenie był na podobnym poziomie w grupie do lat zarówno w grupie stosującej, jak i nie stosującej HTZ. Natomiast w grupach wiekowych -55 i 55- lat lepsze wyniki uzyskały kobiety nie stosujące HTZ. 5. Kobiety w wieku -55 lat, stosujące hormonalną terapię zastępczą miały mniejsze ograniczenia aktywności społecznej oraz mniej ograniczeń w funkcjonowaniu z powodu zdrowia psychicznego niż pozostałe badane kobiety. 6. W zakresie ogólnej oceny zdrowia psychicznego zdecydowanie lepsze wyniki uzyskały kobiety nie stosujące terapii hormonalnej. 7. Zarówno w zakresie zdrowia fizycznego jak i psychicznego kobiety po 55 roku życia uzyskiwały zdecydowanie niższe wartości analizowanych parametrów. Piśmiennictwo / References 1. Spilker B. Introduction. [in:] Quality of life and pharmacoeconomics in clinical trials. Spilker B (ed). Lippincott-Raven, Philadelphia 1996: Schipper H, Clinch J, Powell V. Quality of life studies: definitions and conceptual isues. [in:] Quality of life and pharmacoeconomics in clinical trials. Spilker B (ed). Lippincott-Raven, Philadelphia 1996: World Health Organization. Research on the menopause in the 19s. Report of a WHO Scientific Group. WHO Technical Report Series 866, Geneva Słaby T. Poziom życia, jakość życia. Wiad Statyst 19, 6, Etter JF, Perneger TV. Snowball sampling by mail: application to a survey of smokers in the general population. Int J Epidemiol, 29:

5 5 Probl Hig Epidemiol 9, (4): Ware JE, Sherbourne CD. The MOS 36-item short-form health survey (SF-36). Med Care 1992, : Petryński T, Jędrzejczak S, Łukaszek M. Hormonalna terapia zastępcza wskazania, czas trwania, kontrowersje. Nowa Klin 1, 8: Żołnierczuk-Kieliszek D, Kulik T, Pacian A, Stefanowicz A. Społeczno-zdrowotne uwarunkowania decyzji kobiet o stosowaniu hormonalnej terapii zastępczej. Wiad Lek 6, LIX, Rachoń D, Zdrojewski T, Suchecka-Rachoń K, et al. Knowledge and use of hormone replacement therapy among Polish women: estimates from a nationally representative study HORTPOL 2. Maturitas 4, 47: Milewicz A. Hormonalna terapia zastępcza. Przew Lek, 2: BińkowskaM, Pietrzak B, Dębski R. Hormonalna terapia zastępcza w grupie kobiet polskich w wieku lat. Wiedza, opinie, stosowanie. Prz Menopauzalny 5, 2: Sikorska B. Hormonalna terapia zastępcza a jakość życia kobiet. Pielęg Położ 1999, 2: Nelson HD, Humprey LL, Nygren P. Postmenopausal hormonal replacement therapy. Scientific review. JAMA 2, 288: NAMS. Clinical challenges of perimenopause: consensus opinion of The North American Menopause Society. Menopause, 1: Satoh T, Ohashi K. Quality-of-life assessment in communitydwelling, middle-aged, healthy women in Japan. Climacteric 5, 8: Blumel JE, Castelo-Branco C, Binfa L. Quality of life after menopause: a population study. Maturitas, 34: Wiklund J, Holst J, Karlberg J. A new methological approach to the evaluation of quality of life in postmenopausal women. Maturitas 1992, 14: Adler G, Young D, Galant R, et al. A multicenter, open-label study to evaluate satisfaction and menopausal quality of life in women using transdermal estradiol/norethindrone acetate therapy for the management of menopausal signs and symptoms. Gynecol Obstet Invest 5, 59: Lai JN, Chen HJ, Chen CM, et al. Quality of life and climacteric complaints amongst women seeking medical advice in Taiwan: assessment using the WHOQOL-BREF questionnaire. Climacteric 6, 9: Skrzypulec V, Drosdzol A, Ferensowicz J. Ocena jakości życia kobiet w okresie klimakterium. Gin Pol 4, 75: Skrzypulec V, Naworska B, Drosdzol A. Analiza wpływu objawów klimakterycznych na funkcjonowanie i jakość życia kobiet w okresie okołomenopauzalnym. Prz Menopauzalny 7, 2: Vaheri R, Akkila J, Kainulainen P. Quality of life, mood and sexual interest in women on long-term continuous combined hormone therapy. Climacteric 5, 8(suppl. 2): Hays J, Ockene JK, Brunner RL, et al. Effects of estrogen plus progestin on health-related quality of life. N Engl J Med 3, 348(19):