Jan Karczewski, Jolanta Ustymowicz-Farbiszewska, Joanna Fiłon

Transkrypt

1 Karczewski Probl Hig Epidemiol J i wsp. Ogólnopolskie 2009, 90(4): badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym... cz Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym kobiet w wieku lat. Cz. 4. Badania kobiet z województwa podlaskiego Physical and mental components of life quality among women aged between 45 and 60 years in Polish national research. Part 4. Women from the podlaskie region Jan Karczewski, Jolanta Ustymowicz-Farbiszewska, Joanna Fiłon Zakład Higieny i Epidemiologii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Badaniami objęto 150 kobiet w wieku lat, mieszkanek powiatu. sokólskiego w województwie podlaskim. W badaniach użyto standardowy kwestionariusz SF 36. Najwyższą jakością życia zarówno w aspekcie zdrowia fizycznego jak i psychicznego odznaczały się kobiety cio letnie z wyższym wykształceniem, mieszkanki wsi, pracujące i nie opiekujące się osobami starszymi lub dziećmi. Najniższa jakość życia stwierdzona została w przypadku cio letnich kobiet o wykształceniu podstawowym i zawodowym, mieszkanek miast. Kobiety stosujące terapię hormonalną wykazywały się niższymi parametrami jakości życia w sferze zdrowia fizycznego, a kobiety zażywające leki bądź preparaty o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym w sferze zdrowia fizycznego i psychicznego, niż pozostałe badane kobiety w wieku lat. Słowa kluczowe: jakość życia, kobiety letnie, zdrowie fizyczne, zdrowie psychiczne The study comprised 150 women aged years living in the Sokólski district of the Podlaski region and surrounding villages. A standardized SF 36 questionnaire was used in the examination. The highest level of life quality in physical and mental health spheres was noted in women aged between years, with higher education, living in the rural environment, professionally active and not taking care of family members. The lowest level in all analyzed health aspects was noted in women aged between years, with primary and vocational education, living in the urban environment. The women using hormone replacement therapy had lower percentage of points in the spheres of physical health and the women using sedatives, sleep-inducing or anxiety-relieving medications had lower percentage of points in the spheres of physical and mental health than the women aged years not taking those drugs. Key words: quality of life, women aged years, physical health, mental health Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Prof. dr hab. Jan Karczewski Zakład Higieny i Epidemiologii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku ul. Mickiewicza 2c, Białystok, jkar@amb.edu.pl Wpływ medycyny naprawczej na zdrowie, głównie w odniesieniu do zachorowań na choroby przewlekłe wynosi 15-20%, czynnik genetyczny to kolejne 15 20%, zaś wpływ środowiska szeroko rozumianego szacuje się na 20-25%. Decydujący jest jednak styl życia, którego wpływ na zdrowie sięga do 50% [1,2,3]. Konieczność zmagania się z sytuacją, odbieraną jako dyskomfortowa czy wręcz przykra, izolacja społeczna, niewystarczająca pomoc w radzeniu sobie ze stresem to psychospołeczne czynniki, które bardzo często mogą wywoływać negatywny wpływ na zdrowie człowieka. Choroba psychosomatyczna może być efektem niezdolności do przystosowania się do dynamiki i zmienności jaka nas otacza, złożoności i skomplikowania codziennego życia. Kobiety w wieku lat są szczególnie narażone na występowanie różnych chorób psychosomatycznych, które związane są m.in. ze zmianami hormonalnymi zachodzącymi w tym okresie życia [1,4,5,6,7,8]. W związku ze wzrostem tempa życia kobiety zostały zmuszone do zmagania się z nowymi problemami. Wydłużający się dzień pracy, późne powroty do domu, coraz mniej czasu i codzienny stres wymuszają sięganie po preparaty nasenne i uspokajające. Według ostatnich badań Polska znalazła się w grupie krajów o relatywnie wysokim zużyciu tych środków. Powyższe fakty upoważniają do podjęcia tematu, którego głównym celem będzie próba oceny jakości życia kobiet w wieku lat zamieszkałych w powiecie sokólskim.

2 512 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): Materiał i metody Badania przeprowadzono wśród celowo wybranych 150 kobiet w wieku lat (odpowiednio po 50 kobiet w 3 grupach wiekowych: 44-49, i lat), pochodzących ze środowiska miejskiego i wiejskiego powiatu sokólskiego w województwie podlaskim. Przy rekrutacji zastosowano metodę tzw. kuli śnieżnej stosowaną w tego typu badaniach Dokładny opis zastosowanej metodyki zamieszczony jest w pracy: Emilia Kolarzyk Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym kobiet w wieku lat metodologia badań Wyniki i ich omówienie Poniżej przedstawiono charakterystykę socjodemograficzną i styl życia 150 ankietowanych kobiet (Ankieta-Część I) Wykształcenie: 27 kobiet posiadało wykształcenie podstawowe lub zawodowe, 55 średnie, a 68 legitymowało się wykształceniem wyższym. Miejsce zamieszkania: wśród ankietowanych było 107 mieszkanek Sokółki (71,3%) i 43 mieszkanki podsokólskich wsi (28,7%). Praca zawodowa lub opieka: pracujące zawodowo w pełnym wymiarze godzin były 123 kobiety (82,0%), w tym 73 spośród nich łączy pracę zawodową z opieką w stosunku do osób starszych lub dzieci lub wnuków, a 50 nie miały tego rodzaju obowiązków. Żadna z badanych kobiet nie była emerytką bądź rencistką wykonującą pracę w niewielkim wymiarze godzin. 27 (18%) kobiet było niepracujących zawodowo, w tym 26 niepracujące emerytki. 15 spośród 27 niepracujących zawodowo miało obowiązki związane ze świadczeniem opieki w stosunku do innych osób, a 12 - nie pracowało i nie świadczyło usług opiekuńczych. Stresogenność stanowiska pracy deklarowało 60 kobiet (48,8% ogółu pracujących). Satysfakcję z pracy zawodowej miały 102 kobiety (82,9%). Dom jest miejscem odpoczynku dla 123 kobiety (82,0%). Stresogenny wpływ otaczającego środowiska stwierdziło 38 kobiet (25,3% ogółu badanych). Niepokojące objawy związane ze zdrowiem deklarowały 143 kobiety (95,3%), w tym: bóle głowy 106, napięcie mięśni ramion lub karku 63, kołatanie serca 59, zmienność nastrojów 85, zaburzenia nastroju (gniew bez specjalnego powodu) 46. U 108 z nich pojawia się zespół dwóch (42 kobiety), trzech (36 kobiet), czterech (18 kobiet), lub pięciu (12 kobiet) objawów jednocześnie. Z opieki lekarzy specjalistów korzystało 29 kobiet, w tym: kardiologa 8, ginekologa 7, endokrynologa 5, gastrologa-1, diabetologa 2, laryngologa 1,neurologa 3, onkologa 2, reumatologa 2, dermatologa 1. Leki bądź preparaty o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym zażywało 31 (20,7%) ankietowanych, w tym 6 kobiet zażywało tego typu leki przepisane przez lekarza na receptę. Preparaty dostępne w sprzedaży odręcznej o działaniu uspokajającym, ułatwiającym zasypianie lub przeciwlękowym przyjmowało 25 kobiet. Hormonalną terapię stosowało 25 kobiet (16,7%). Charakterystyka skal z Kwestionariusza SF 36 z uwzględnieniem zmiennych różnicujących badane kobiety (zmienne niezależne) W tabeli I przedstawiono średnie, zakresy, odchylenia charakteryzujące poszczególne skale w grupach kobiet różniących się wiekiem. W zakresie fizycznej sfery życia najniższy średni odsetek uzyskanych punktów uzyskano we wszystkich przedziałach wiekowych w skali 4, dotyczącej subiektywnej oceny swojego stanu zdrowia. W zakresie pozostałych 3 skal najwyższy rezultat otrzymały kobiety w przedziale wieku lat. Ogólna ocena stanu zdrowia w wymiarze zdrowia fizycznego wypadła najniżej w przypadku kobiet lat. Tylko w najwyższym przedziale wiekowym lat ogólna ocena zdrowia psychicznego wypadła nieznacznie lepiej niż zdrowia w aspekcie fizycznym. Średni wynik obliczony jako procent możliwego maksymalnego wyniku w skalach określających zdrowie psychiczne był najniższy w przypadku kobiet lat i dotyczył takich uczuć jak przygnębienie, wyczerpanie, zmęczenie. Test Kruskala-Wallisa wykazał, że kobiety letnie mają statystycznie istotnie lepsze wyniki punktowe w zakresie skali 1 i 4 fizycznej sfery życia od kobiet ponad 50-letnich. Należy przy tym zaznaczyć, że w żadnej ze skal określających zdrowie psychiczne różnice w ilości uzyskanych punktów nie osiągnęły istotności statystycznej między trzema grupami różniącymi się wiekiem. W tabeli II przedstawiono średnie, zakresy, odchylenia charakteryzujące poszczególne skale w grupach kobiet różniących się miejscem zamieszkania. W obrębie badanej grupy jest duża dysproporcja między liczbą kobiet mieszkających w mieście i liczbą kobiet mieszkających na wsi. Kobiety mieszkające na wsi miały lepsze wyniki punktowe w każdej ze skal

3 Karczewski J i wsp. Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym... cz Tabela I. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 w grupach kobiet różniących się wiekiem Table I. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to age Zdrowie fizyczne lat/years of age (N=50) A B C D Zdrowie psychiczne Średnia/mean 28,0 6,9 8,3 18,3 61,5 15,9 7,6 4,9 22,0 50,4 SD 3,06 1,44 2,20 3,34 8,57 3,92 1,88 1,30 4,34 10,10 mediana 29,0 8,0 8,0 18,0 62,5 16,0 8,0 6,0 23,0 51,5 min max Średnia standaryzowana * 90,1 72,0 70,0 51,4 68,2 59,7 70,3 62,7 67,9 65, lat/years of age (N=50) Średnia 26,4 7,2 8,2 16,4 58,1 14,4 8,2 5,3 20,7 48,6 SD 4,00 1,31 1,94 3,52 8,85 4,59 1,82 1,21 5,31 11,81 mediana 28,0 8,0 8,0 16,5 59,5 15,0 9,0 6,0 22,0 50,5 min max Średnia standaryzowana * 81,9 79,0 68,4 43,2 62,2 51,9 77,8 75,3 63,0 61, lat/years of age (N=50) średnia 26,3 6,9 8,8 16,1 58,2 14,2 8,1 5,3 21,4 49,1 SD 3,93 1,61 2,55 3,42 10,13 3,92 2,05 1,14 3,47 9,22 mediana 27,0 8,0 10,0 17,0 62,0 15,0 9,0 6,0 20,5 49,0 min max Średnia standaryzowana * 81,7 73,5 75,3 42,2 62,4 51,0 76,3 78,0 65,7 62,6 p-test Kruskala-Wallisa p=0,017 ns ns p=0,0006 ns ns ns ns ns ns * Średni wynik obliczony jako procent możliwego maksymalnego wyniku w danej skali Tabela II. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 w grupach kobiet różniących się miejscem zamieszkania Table II. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to place of residence Zdrowie fizyczne Miasto/city (N = 107) A B C D Zdrowie psychiczne Średnia/mean 26,6 6,9 8,3 16,9 58,7 14,6 7,9 5,1 21,2 48,8 SD 3,90 1,54 2,27 3,81 9,82 4,35 1,98 1,24 4,61 10,79 mediana 28,0 8,0 8,0 17,0 61,0 15,0 8,0 6, min max Średnia standaryzowana * 82,9 72,2 70,3 45,6 63,3 53,1 73,7 71,0 64,7 62,2 Wieś/village (N = 43) średnia 27,7 7,3 8,6 17,0 60,6 15,4 8,2 5,2 21,9 50,7 SD 3,22 1,20 2,18 2,84 7,75 3,80 1,80 1,21 3,98 9,30 mediana 29,0 8,0 9,0 17,0 63,0 16,0 9,0 6,0 22,0 52 min max Średnia standaryzowana * 88,6 81,4 73,6 45,6 66,5 57,0 77,3 74,4 67,5 65,5 Test U-Manna-Whitneya p=0,038 ns ns ns ns ns ns ns ns ns określających zdrowie fizyczne i psychiczne oraz lepszy ogólny wynik charakteryzujący sumarycznie fizyczny i psychiczny aspekt zdrowia. Należy przy tym zaznaczyć, że istotny statystycznie był tylko wynik punktowy w zakresie skali 1 fizycznej sfery życia. W tabeli III przedstawiono średnie, zakresy, odchylenia charakteryzujące poszczególne skale w grupach kobiet różniących się wykształceniem.

4 514 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): Tabela III. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 w grupach kobiet różniących się wykształceniem Table III. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to education Zdrowie fizyczne A B C D Podstawowe i zawodowe/primary and vocational (N=27)/ Zdrowie psychiczne Średnia/mean 25,3 6,6 7,6 14,9 54,3 13,1 7,7 5,3 21,0 47,1 SD 4,41 1,74 2,66 3,25 10,53 4,16 2,26 1,14 3,85 9,91 mediana 26,0 8,0 8,0 16,0 56,0 12,0 9,0 6,0 20,0 47,0 min max Średnia standaryzowana * 76,5 63,9 62,6 36,9 55,7 45,4 71,8 77,8 63,9 59,1 Średnie/secondary (N=55) średnia 26,9 7,1 8,3 17,0 59,2 14,7 7,9 5,0 21,2 48,7 SD 4,02 1,36 2,26 3,59 9,68 4,36 1,93 1,33 5,01 11,15 mediana 28,0 8,0 8,0 17,0 62,0 15,0 8,0 6,0 22,0 50,0 min max Średnia standaryzowana * 84,6 77,3 69,5 45,7 64,2 53,3 73,4 67,3 64,7 62,0 Wyższe/tertiary (N=68) średnia 27,5 7,1 8,9 17,8 61,2 15,7 8,2 5,2 21,7 50,8 SD 3,03 1,39 1,96 3,33 7,72 3,90 1,79 1,18 4,19 9,87 mediana 28,5 8,0 9,0 17,5 63,0 16,0 9,0 6,0 22,0 52,0 min max Średnia standaryzowana * 87,7 77,2 76,1 49,0 67,6 58,5 77,0 73,5 66,8 65,7 p-test Kruskala-Wallisa ns ns ns p=0,002 p=0,0116 p=0,0271 ns ns ns ns Przy porównaniu 3 grup różniących się wykształceniem wykazano testem Kruskala-Wallisa istotność statystyczną różnic w ilości punktów w skali 4 i A, a także w ogólnej ocenie zdrowia fizycznego. Niezależnie od tego, należy zaznaczyć że kobiety z wyższym wykształceniem we wszystkich skalach (oprócz skali C) uzyskiwały najwyższą liczbę punktów. W tabeli IV przedstawiono średnie, zakresy, odchylenia charakteryzujące poszczególne skale w grupach kobiet różniących się aktywnością zawodową i zaangażowaniem w opiekę w stosunku do innych osób. Międzygrupową istotność statystyczną uzyskano w przypadku skali 1 i 4 oraz w ogólnej ocenie zdrowia fizycznego. Najniższy wynik uzyskały kobiety nie pracujące i nikim się nie opiekujące. Generalnie, w większości skal kobiety pracujące miały lepsze wyniki niż kobiety niepracujące. W tabeli V przedstawiono średnie, zakresy, odchylenia charakteryzujące poszczególne skale w grupach kobiet stosujących i niestosujących terapii hormonalnej. Tylko 25 na 150 badanych kobiet zadeklarowało stosowanie terapii hormonalnej, stąd porównanie jest stosunkowo trudne psych zdr. fiz. Ryc. 1. Podział ankietowanych ze względu na wiek + wyodrębniona grupa kobiet zażywających leki bądź preparaty o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym Fig. 1. Division of subjects according to age + a selected group of women using sedatives or anxiolytics psych A B C D zdr. psych

5 Karczewski J i wsp. Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym... cz Tabela IV. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 w grupach kobiet różniących się aktywnością zawodową i zaangażowaniem w opiekę w stosunku do innych osób Table IV. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to occupational activity and taking care of other people Zdrowie fizyczne Praca zaw. i opieka/ job and care (N = 73)/ A B C D Zdrowie psychiczne Średnia/mean 27,5 6,9 8,3 17,5 60,3 15,0 7,8 5,0 21,3 49,2 SD 2,74 1,43 2,05 3,44 7,91 3,91 1,88 1,30 4,53 10,31 mediana 28,0 8,0 8,0 17,0 62,0 16,0 8,0 6,0 22,0 50,0 min max Średnia standaryzowana * 87,7 73,6 69,7 47,9 66,0 55,2 73,1 66,7 65,4 62,9 Praca zaw. - bez opieki/ job and no care (N = 50)/ średnia 27,4 7,3 8,9 17,4 61,0 15,5 8,4 5,2 21,7 50,9 SD 3,36 1,22 1,89 3,37 7,80 4,48 1,53 1,17 4,72 10,65 mediana 28,0 8,0 9,0 17,0 62,5 16,0 9,0 6,0 22,5 53,5 min max Średnia standaryzowana * 87,1 83,0 76,7 47,5 67,3 57,4 80,5 74,0 66,9 65,8 Nie pracuje + opiekuje się/ no job and care (N = 15)/ średnia 24,8 6,6 8,0 14,4 53,8 12,5 7,5 5,5 20,7 46,2 SD 5,09 1,84 3,16 3,14 11,92 4,36 2,42 1,06 3,20 10,05 mediana 26,0 8,0 10,0 14,0 58,0 13,0 9,0 6,0 20,0 49,0 min max Średnia standaryzowana * 74,0 65,0 66,7 35,0 54,8 42,7 69,2 82,2 62,7 57,5 Nie pracuje - bez opieki/ no job and no care (N = 12)/ średnia 23,6 6,4 7,8 14,8 52,6 13,8 7,4 5,5 21,1 47,8 SD 5,99 1,78 3,19 3,61 14,02 3,83 2,75 1,17 4,38 10,35 mediana 26,5 7,0 8,0 15,0 57,0 13,5 8,5 6,0 21,5 47,0 min max Średnia standaryzowana * 67,9 60,4 63,9 36,8 52,7 49,2 67,7 83,3 64,3 60,4 p-test Kruskala-Wallisa p=0,0252 ns ns p=0,0066 p=0,061 ns ns ns ns ns Tabela V. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 ze względu na stosowanie hormonalnej terapii zastępczej Table V. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to hormone replacement therapy use Zdrowie fizyczne Terapia hormonalna/hormone replacement therapy (N = 25) A B C D Zdrowie psychiczne Średnia/mean 26,4 7,1 8,4 16,4 58,3 15,6 8,5 5,2 21,9 51,1 SD 3,25 1,44 1,76 2,40 6,76 3,59 1,39 1,21 4,17 9,33 mediana 27,0 8,0 8,0 16,0 60,0 16,0 9,0 6,0 21,0 50,0 min max Średnia standaryzowana * 82,0 77,0 71,6 43,2 62,6 58,0 81,0 72,0 67,5 66,3 Bez terapii hormonalnej/no therapy (N = 125) średnia 27,0 7,0 8,4 17,1 59,5 14,7 7,9 5,2 21,3 49,0 SD 3,84 1,46 2,34 3,73 9,72 4,31 2,01 1,23 4,50 10,59 mediana 28,0 8,0 9,0 17,0 62,0 15,0 8,0 6,0 22,0 50,0 min max Średnia standaryzowana * 85,1 74,4 71,6 46,1 64,6 53,4 73,5 72,0 65,1 62,5 Test U-Manna-Whitneya ns (0,085) ns ns ns ns ns ns ns ns ns

6 516 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): Wykazano, że kobiety nie stosujące terapii hormonalnej uzyskały lepsze wyniki jedynie w zakresie skal 1 i 4 oraz lepszą sumaryczną ocenę zdrowia w sferze fizycznej. Należy przy tym zaznaczyć, że w żadnej ze skal określających zdrowie fizyczne i psychiczne różnice w ilości uzyskanych punktów nie osiągnęły istotności statystycznej między grupami kobiet stosującymi i nie stosującymi terapii hormonalnej. Rycina 1 przedstawia charakterystykę poszczególnych skal w grupach kobiet różniących się wiekiem, wyodrębniono także grupę kobiet zażywających leki bądź preparaty o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym. Kobiety zażywające leki bądź preparaty o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym uzyskały statystycznie istotnie niższe wyniki niż kobiety podzielone generalnie na 3 grupy w 5-letnich przedziałach wiekowych. Różnic tych nie zniwelowała nawet sytuacja zakłócająca, spowodowana faktem, że z grup wiekowych nie wyodrębniono kobiet zażywających leki, tylko potratowano je łącznie. Istotnie statystycznie różnice uzyskano we wszystkich skalach (1,2,3,4, A,B,C,D) oraz przy sumarycznej ocenie zdrowia, zarówno w wymiarze fizycznym jak i psychicznym. Wnioski 1. Najwyższy średni odsetek otrzymanych punktów zarówno dla zdrowia w sferze fizycznej (F) jak i psychicznej (P) uzyskały kobiety o następującej charakterystyce: wykształcenie wyższe (F 67,6; P 65,7); mieszkanki wsi (F 66,5, P 65,5), pracujące i nie opiekujące się osobami starszymi lub dziećmi (F 67,3, P 65,8) oraz kobiety z najmłodszego przedziału wieku, czyli kobiety letnie (F 68,2; P 65,0). 2. Najniższym średnim odsetkiem uzyskanych punktów zarówno w zakresie zdrowia w sferze fizycznej jak i w sferze psychicznej cechowały się kobiety o wykształceniu podstawowym i zawodowym (F 55,7, P 59,1), będące mieszkankami miasta (F 63,3, P 62,2) i w przedziale wieku lat (F 62,2, P 61,8). Inaczej natomiast kształtowały się zależności uwzględniające aktywność zawodową i opiekę świadczoną na rzecz innych osób. Kobiety nie pracujące i opiekujące się osobami starszymi lub wnukami miały najniższy średni odsetek uzyskanych punktów w zakresie zdrowia psychicznego (F 57,5), a nie pracujące i nie posiadające obowiązku opieki w stosunku do innych osób w zakresie zdrowia fizycznego (P 52,7). 3. Kobiety stosujące terapię hormonalną wykazywały się niższymi parametrami jakości życia w aspekcie zdrowia fizycznego, a kobiety zażywające leki bądź preparaty o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym wykazywały się niższymi parametrami jakości życia zarówno w aspekcie zdrowia fizycznego jak i psychicznego niż pozostałe badane kobiety w wieku lat. Piśmiennictwo / References 1. Sęk H, Cieślak R (red). Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. PWN, Warszawa Juczyński Z, Ogińska-Bulik N (red). Zasoby osobiste i społeczne sprzyjające zdrowiu jednostki. UŁ, Łódź Jelonkiewicz I. Rola stresu w powstawaniu zaburzeń i chorób. Medycyna 2000, 1991, 9: Strelau J (red). Psychologia. Podręcznik akademicki t. 2. GWP, Gdańsk Wrześniewski K. Udział zmiennych psychologicznych w powstawaniu chorób somatycznych propozycja modelu integracyjnego. Pol Tygodn Lek 1989, 20: Tomczak AA, Juchnowicz D, Chrzanowski W. Zaburzenia lękowe i depresyjne kobiet w okresie około menopauzalnym. Ann UMCS Lublin 2005, 60 supl. 16, 6: Krogulski S. Zaburzenia psychiczne okresu około menopauzalnego możliwości leczenia antyhomotoksycznego. Med Biol 1999, 3-4, Więckowska E. Stres jako wskaźnik zaburzenia równowagi emocjonalnej sygnalizacja problemu. Zdr Publ 2008, 118(2):