Piotr-Mieczysław Gajda

Transkrypt

1 Piotr-Mieczysław Gajda Prawo małżeńskie Kościoła Katolickiego by Wydawnictwo BIBLOS, Tarnów 2000 ISBN Red. serii: ks. Czesław Noworolnik Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej Plac Katedralny 6, Tarnów tel. (0-14) fax (0-14) Spis treści SPIS TREŚCI WYKAZ SKRÓTÓW13 WPROWADZENIE15 ROZDZIAŁ I WPROWADZENIE W PODSTAWOWE POJĘCIA i ZASADY DOTYCZĄCE MAŁŻEŃSTWA21 1 OKREŚLENIE MAŁŻEŃSTWA, JEGO POCHODZENIE, POWOŁANIE, GODNOŚĆ I NIEROZDZIELNOŚĆ UMOWY MAŁŻEŃSKIEJ ODSAKRAMENTALNEJ GODNOŚCI Określenie małżeństwa Pochodzenie małżeństwa Powołanie do małżeństwa i jego godność Nierozdzielność umowy małżeńskiej od sakramentalnej godności 25 2 CELE i PRZYMIOTY MAŁŻEŃSTWA Cele małżeństwa Istotne przymioty małżeństwa Jedność małżeństwa Nierozerwalność małżeństwa Sakramentalność i płodność małżeństwa 34 3 ZGODA PRZYCZYNĄ SPRAWCZĄ MAŁŻEŃSTWA i PRAWO DO JEGO ZAWARCIA Zgoda przyczyną sprawczą małżeństwa Prawo do zawarcia małżeństwa 37 4 PRZYCHYLNOŚĆ PRAWA DLA MAŁŻEŃSTWA i JEGO RODZAJE Przychylność prawa dla małżeństwa Rodzaje małżeństw WŁADZA NAD MAŁŻEŃSTWEM KATOLIKÓW Małżeństwo podlega prawu Bożemu Władza Kościoła nad małżeństwem katolików Zakres kompetencji Państwa odnośnie do cywilnych skutków małżeństwa kościelnego MAŁŻEŃSTWO CYWILNE KATOLIKÓW Małżeństwo cywilne Kodeks Prawa Kanonicznego o małżeństwie cywilnym Kościół wobec katolików żyjących w małżeństwach niesakramentalnych 48 7 ZARĘCZYNY Instytucja zaręczyn przed 1983 r Instytucja zaręczyn po 1983 r. - od Kodeksu Jana Pawła II 50 ROZDZIAŁ II KANONICZNO-DUSZPASTERSKIE PRZYGOTOWANIE DO MAŁŻEŃSTWA 53 1 PASTERSKA TROSKA O MAŁŻEŃSTWO Główne sposoby świadczenia pomocy w przygotowaniu do małżeństwa

2 Prawna organizacja pomagania młodzieży w przygotowaniu do małżeństwa Przygotowanie dalsze Przygotowanie bliższe Przygotowanie bezpośrednie 59 2 STWIERDZENIE KANONICZNEJ ZDOLNOŚCI I PRZYGOTOWANIA DO ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA Bliższe określenie sposobu badania przedślubnego Kanoniczne badanie narzeczonych Rozeznanie i ustalenie sytuacji prawnej narzeczonych Przedmiot kanonicznego rozeznania stanu osobowego narzeczonych Identyfikacja osób, dane personalne i podstawowe informacje Wymagane zezwolenia i dokumenty Zezwolenia ordynariusza miejsca Wymagane dokumenty Zapowiedzi przedmałżeńskie i dopuszczenie do ślubu Zapowiedzi przedmałżeńskie Dopuszczenie do ślubu 79 ROZDZIAŁ III PRZESZKODY DO WAŻNEGO ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA W OGÓLNOŚCI I UDZIELANIE DYSPENS82 1. POJĘCIE, PODZIAŁ i USTANOWIENIE PRZESZKÓD Pojęcie przeszkody Podział przeszkód Ustanawianie przeszkód i zakazów Ustanawianie przeszkód Ustanawianie zakazów 86 2 DYSPENSOWANIE OD PRZESZKÓD MAŁŻEŃSKICH Władza dyspensowania od przeszkód Władza Biskupa Rzymu Władza ordynariusza miejsca Władza proboszcza i innych świadków kwalifikowanych asystujących przy zawieraniu małżeństwa Władza spowiednika 93 3 PROŚBA O UDZIELENIE DYSPENSY I PRZYCZYNY DYSPENSOWANIA Prośba o udzielenie dyspensy Przyczyny dyspensowania 96 ROZDZIAŁ IV POSZCZEGÓLNE PRZESZKODY DO WAŻNEGO ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA 99 1 PRZESZKODA WIEKU 99 2 NIEZDOLNOŚĆ PŁCIOWA (IMPOTENCJA) PRZESZKODA WĘZŁA MAŁŻEŃSKIEGO PRZESZKODA RÓŻNEJ RELIGII PRZESZKODA ŚWIECEŃ PRZESZKODA ŚLUBU CZYSTOŚCI PRZESZKODA UPROWADZENIA PRZESZKODA WYSTĘPKU CZYLI MAŁŻONKOBÓJSTWA PRZESZKODA POKREWIEŃSTWA PRZESZKODA POWINOWACTWA PRZESZKODA PRZYZWOITOŚCI PUBLICZNEJ PRZESZKODA POKREWIEŃSTWA PRAWNEGO WYNIKAJĄCA Z ADOPCJI PRZESZKODA POKREWIEŃSTWA DUCHOWEGO 127 ROZDZIAŁ V MAŁŻEŃSKA ZGODA POJĘCIE ZGODY MAŁŻEŃSKIEJ i WYMAGANA WIEDZA Pojęcie zgody małżeńskiej Wymagana wiedza NIEZDOLNOŚĆ DO ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA Brak wystarczającego używania rozumu Poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich Psychiczna niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich Błąd i podstęp Błąd Podstęp Pozorna zgoda (symulacja) Pojęcie symulacji i jej podział Wpływ pozornej zgody na ważność małżeńskiej umowy Zgoda warunkowa Przymus i bojaźń Pojęcie i podział przymusu i bojaźni Wpływ przymusu i bojaźni na ważność małżeństwa SPOSOBY WYRAŻANIA ZGODY MAŁŻEŃSKIEJ Wyrażenie zgody osobiście Wyrażenie zgody przez pełnomocnika Pośrednictwo tłumacza Domniemanie o trwaniu małżeńskiej zgody 159 ROZDZIAŁ VI FORMA PRAWNA ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA WYJAŚNIENIA WSTĘPNE160 2 FORMA ZWYCZAJNA Pojęcie formy zwyczajnej Warunki ważnego asystowania Świadek urzędowy Zwykli świadkowie Władza delegowana do asystowania przy zawieraniu małżeństwa Władza subdelegowana do asystowania przy zawieraniu małżeństwa Warunki godziwego asystowania Osoby zobowiązane do zachowania formy kanonicznej172 3 ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA KANONICZNEGO ZE SKUTKAMI CYWILNOPRAWNYMI Sposób zawarcia małżeństwa konkordatowego Skutki cywilne zawarcia małżeństwa konkordatowego Stwierdzenie braku przeszkód Złożenie przez narzeczonych oświadczeń dotyczących uzyskania skutków cywilno-prawnych Dokonanie wpisu o zawarciu małżeństwa w Urzędzie Stanu Cywilnego 181 Załącznik nr I Zaświadczenie stwierdzające brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa 184 Załącznik nr II Zaświadczenie stanowiące podstawę sporządzenia aktu małżeństwa zawartego w sposób określony w art. 1 2 i 3 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego 185 Załącznik nr III Zaświadczenie stanowiące podstawę sporządzenia aktu małżeństwa zawartego w sposób określony w art. 9 2 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego FORMA NADZWYCZAJNA ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA FORMA LITURGICZNA, CZAS i MIEJSCE ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA Forma

3 liturgiczna małżeństwa kanonicznego Czas i miejsce zawarcia małżeństwa Czas zawierania małżeństwa Miejsce zawierania małżeństwa191 6 ODNOTOWANIE ZAWARTEGO MAŁŻEŃSTWA 192 ROZDZIAŁ VII MAŁŻEŃSTWA MIESZANE i IM PODOBNE ROZUMIENIE POJĘCIOWE MAŁŻEŃSTW MIESZANYCH ORAZ IM PODOBNYCH STANOWISKO KOŚCIOŁA WOBEC MAŁŻEŃSTW MIESZANYCH Z historii małżeństw mieszanych Przyczyny niechęci Kościoła do zawierania małżeństw mieszanych oraz im podobnych Kościół zabrania zawierania małżeństw mieszanych Kościół pod określonymi warunkami zezwala na zawarcie małżeństwa mieszanego FORMA ZAWIERANIA MAŁŻEŃSTWA MIESZANEGO Forma kanoniczna Dyspensa od formy kanonicznej Forma liturgiczna małżeństw mieszanych Troska o małżeństwa mieszane 213 ROZDZIAŁ VIII MAŁŻEŃSTWO ZAWIERANE TAJNIE ORAZ SKUTKI ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA KANONICZNEGO MAŁŻEŃSTWA TAJNE215 2 SKUTKI ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA KANONICZNEGO Węzeł małżeński Troska o wychowanie dzieci Prawne pochodzenie i legalizacja potomstwa 220 ROZDZIAŁ IX ROZŁĄCZENIE MAŁŻONKÓW223 1 ROZWIĄZANIE WĘZŁA - DYSPENSA OD MAŁŻEŃSTWA NIEDOPEŁNIONEGO ROZWIĄZANIE MAŁŻEŃSTWA NA KORZYŚĆ WIARY (IN FAVOREM FIDEI) Rozwiązanie małżeństwa na podstawie przywileju Pawłowego Pochodzenie przywileju i zasady ogólne Warunki wymagane do korzystania z przywileju Prawo strony nawróconej do zawarcia nowego małżeństwa Rozwiązanie małżeństwa na podstawie pełni władzy papieskiej Domniemanie prawne na korzyść przywileju wiary234 3 SEPARACJA PODCZAS TRWANIA WĘZŁA MAŁŻEŃSKIEGO I ROZWÓD Separacja na podstawie przepisów Kodeksu Prawa Kanonicznego Separacja z powodu cudzołóstwa Separacja z innych przyczyn Sprawy o separacje małżonków Separacja na podstawie przepisów Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego Rozwód cywilny 241 ROZDZIAŁ X UWAŻNIENIE MAŁŻEŃSTWA243 1 POJĘCIE i PODZIAŁ UWAŻNIENIA MAŁŻEŃSTWA UWAŻNIENIE ZWYKŁE Uważnienie małżeństwa nieważnego z powodu istnienia przeszkody zrywającej Uważnienie małżeństwa nieważnego z powodu braku zgody Uważnienie małżeństwa nieważnego z powodu braku formy kanonicznej UWAŻNIENIE NADZWYCZAJNE (w ZAWIĄZKU) Określenie uważnienia nadzwyczajnego Możliwość zastosowania uważnienia nadzwyczajnego (uzdrowienia w zawiązku) Warunki prawomocnego uważnienia małżeństwa Kompetentna władza Prośba o nadzwyczajne uważnienie Skutki nadzwyczajnego uważnienia małżeństwa Adnotacja w księgach metrykalnych 254 ZAKOŃCZENIE 256 ANEKS I TYTUŁ VII KODEKSU PRAWA KANONICZNEGO - MAŁŻEŃSTWO 263 ANEKS II WYKAZ DYSPENS i ZEZWOLEŃ WYMAGANYCH PRZEZ KODEKS PRAWA KANONICZNEGO DO WAŻNEGO LUB GODZIWEGO ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA 287 ANEKS III PRZEBIEG PROCESU o ORZECZENIE NIEWAŻNOŚCI MAŁŻEŃSTWA KOŚCIELNEGO Wzór skargi powodowej o stwierdzenie nieważności małżeństwa Wzór skargi powodowej o stwierdzenie nieważności małżeństwa 321 ANEKS IV KOŚCIÓŁ WOBEC NIEKTÓRYCH SYTUACJI NIEPRAWIDŁOWYCH WŚRÓD KATOLIKÓW List prefekta Kongregacji Nauki Wiary do biskupów Kościoła Katolickiego na temat przyjmowania Komunii Świętej przez wiernych rozwiedzionych i żyjących w nowych związkach323 2 Zalecenia Papieskiej Rady ds. Rodziny pt. Duszpasterstwo osób rozwiedzionych żyjących w nowych związkach" (z r.) 330 ANEKS V FORMULARZE i WZORY PISM KANCELARYJNYCH Spis formularzy i wzorów pism kancelaryjnych Formularze i wzory pism kancelaryjnych 340 BIBLIOGRAFIA 405 WYKAZ SKRÓTÓW

4 AAS - Acta Apostolicae Sedis art. - artykuł C.Off. - Congregatio Sanctł Officii Cong. - Congregatio CT - Collectanea Theologica", Warszawa 1949/50- cyt. - cytowany (e) dok. - dokument ds. - do spraw ed. - editus Enc. - Encyklika fasc. - fasciculus FC - Familiaris consortio - Adhortacja Jana Pawła II GE - Gravissimum educationis - Deklaracja o wycho waniu chrześcijańskim GS - Gaudium et spes - Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym kan. (bez KKKW) - kanon Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. KKK - Katechizm Kościoła Katolickiego KKKW - Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich Kom. Interpr. - Komisja Interpretacyjna KPK - Kodeks Prawa Kanonicznego KRO - Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy LG - Lumen gentium - Konstytucja dogmatyczna o Kościele m. - miejsce n.; nr - numer odpow. - odpowiedź oprac. - opracowanie

5 pap. - papieski (e) p.a.s.c. - prawo o aktach stanu cywilnego pol. - polskie por. - porównaj pr. - praca red. - redakcja s. - strona SC - Sacrosanctum Concilium - Konstytucja o liturgii świętej t. - tom USC - Urząd Stanu Cywilnego wyd. - wydanie zob. - zobacz WPROWADZENIE

6 Prawo kanoniczne jako dyscyplina naukowa, jest uporządkowanym i odpowiednio uzasadnionym systemem wiedzy służącym poznaniu i stosowaniu prawa, którym rządzi się Kościół. Celem niniejszego opracowania, zgodnie z wymaganiami Ratio studiorum. Programem studiów w wyższych seminariach duchownych w Polsce, zatwierdzonym przez Kongregację ds. Wychowania Katolickiego (Seminariów i Instytutów Naukowych) dekretem z dnia 26 sierpnia 1999 r., jest ułatwienie poznania i stosowania norm prawa kanonicznego dotyczących zawierania małżeństwa wobec Kościoła. Ratio studiorum dla seminariów duchownych, w programie dydaktycznym wykładów o małżeństwie, przewiduje omówienie niemal wszystkich zagadnień przedstawionych przez Kodeks Prawa Kanonicznego w kan (por. KKKW, kan ). Starałem się dostosować do tego programu. Moje opracowanie podzieliłem zatem na dziesięć rozdziałów. Pierwszy rozdział zawiera wyjaśnienia podstawowych pojęć prawnych i zasad dotyczących małżeństwa. Drugi rozdział omawia kanoniczno-duszpasterskie przygotowanie nupturientów do zawarcia związku małżeńskiego. We współczesnym duszpasterstwie bowiem szczególnie ważna jest troska o przygotowanie narzeczonych do zawarcia małżeństwa i kanoniczne badanie przedślubne. Odnośne normy podane w KPK są bardzo ramowe. Ich uszczegółowienie prawodawca kodeksowy powierza poszczególnym Konferencjom Episkopatów (por. kan. 1067), ordynariuszom miejsca (por. kan. 1064) oraz duszpasterzom (por. kan. 1063), szczególnie proboszczom (por. kan. 1067). Konferencja Episkopatu Polski w dniu 5 września 1986 r. uchwaliła w Tarnowie Instrukcję o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim 2. Kongregacja Biskupów (po myśli kan ) dekretem z 17 stycznia 1987 r., zatwierdzonym przez Ojca Świętego Jana Pawła II, udzieliła tej Instrukcji swojej aprobaty. Dokument ten został w Polsce promulgowany 11 marca 1987 r., jako obowiązujący we wszystkich diecezjach 3. Dotyczy on nie tylko przygotowania narzeczonych do zawarcia małżeństwa, lecz również kanonicznego badania przedślubnego. Źródłem nowych dyspozycji tej Instrukcji są: Nauczanie Soboru Watykańskiego II, Adhortacja apostolska Jana Pawła II Familiaris consortio (z 1981 r.) i Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. W tym okresie ukazała się także Instrukcja Episkopatu Polski w sprawie duszpasterstwa małżeństw o różnej przynależności kościelnej", która po przyjęciu przez Konferencję plenarną w Warszawie 11 marca 1987 r. 4, została promulgowana 14 marca tegoż roku i weszła w życie. Ma ona charakter komplementarny w stosunku do poprzedniej (z 1986) 5. W trzecim rozdziale tego opracowania omówione zostały przeszkody małżeńskie w ogólności oraz dyspensowanie od nich. W czwartym rozdziale przedstawiono poszczególne przeszkody zrywające. W piątym rozdziale zostało wyjaśnione znaczenie zgody małżeńskiej oraz wskazano kiedy staje się ona wystarczająca do zawarcia ważnego małżeństwa, a kiedy jest niewystarczająca. Szósty rozdział omawia formę zwyczajną, nadzwyczajną i liturgiczną zawierania małżeństwa oraz sposób zawarcia małżeństwa kościelnego z uzyskaniem skutków cywilnych, właściwych dla małżeństwa zawartego zgodnie z prawem polskim.

7 W związku z ratyfikacją Konkordatu zawartego przez Polskę ze Stolicą Apostolską w 1998 r., ukazała się Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski dla duszpasterzy z dnia 22 października 1998 r. dotycząca małżeństwa konkordatowego. Obowiązuje ona od 15 listopada 1998 r. Instrukcja ta wskazuje na nowe unormowania kanonicznego prawa małżeńskiego w Polsce oraz określa zasady postępowania i zawierania małżeństwa konkordatowego 6. Wiąże się to ze zmianami odnośnych przepisów w Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym. Siódmy rozdział wprowadza w kwestie związane z zawieraniem małżeństw mieszanych i im podobnych (rodzaje niekatolików, dyspensy, zezwolenia, rękojmie). W ósmym rozdziale podane są normy prawne dotyczące zawarcia małżeństwa w sposób tajny oraz skutki ważnie zawartego związku małżeńskiego. Rozdział dziewiąty omawia sposoby rozłączenia małżonków (dyspensa od małżeństwa niedopełnionego, rozwiązanie na korzyść wiary oraz separacja podczas trwania małżeństwa i rozwód cywilny). W dziesiątym rozdziale zostały wyjaśnione normy dotyczące uważnienia (zwykłego i nadzwyczajnego) małżeństwa zawartego nieważnie. Autor niniejszego opracowania postanowił wprowadzić wytyczne Konferencji Episkopatu Polski, dotyczące małżeńskiego przymierza, w nurt odnośnych zagadnień kodeksowych; pragnął ukazać zawieranie małżeństwa wobec Kościoła w świetle przepisów Kodeksu Prawa Kanonicznego i Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich Jana Pawła II, Instrukcji Episkopatu Polski z 1986, 1987 i 1998 roku oraz Ratio studiorum z 1999 r., z uwzględnieniem państwowych przepisów Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego. W aneksach umieszczone zostały: I. Tytuł VII Kodeksu Prawa Kanonicznego - Małżeństwo -(kan ). II. Wykaz dyspens i zezwoleń wymaganych przez Kodeks Prawa Kanonicznego do ważnego lub godziwego zawarcia małżeństwa. III. Przebieg procesu o orzeczenie nieważności małżeństwa kościelnego. IV. Kościół wobec niektórych sytuacji nieprawidłowych wśród katolików. V. Formularze i wzory pism kancelaryjnych. Przy opracowywaniu tego podręcznika starałem się wziąć pod uwagę zarówno postulaty Episkopatu Polski, jak i wskazania Kongregacji ds. Wychowania Katolickiego (z 19 marca 1995 r.), dotyczące formacji seminarzystów. W Ratio studiorum podano, iż kapłanom podejmującym pracę duszpasterską konieczna jest m.in. znajomość kwalifikowania kandydatów do zawarcia małżeństwa kościelnego, czy też służenia wiernym radą, gdy zajdzie potrzeba prowadzenia w sądzie kościelnym sprawy małżeńskiej 7. Natomiast Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego w jednym ze swoich wskazań stwierdza: Prawo kanoniczne, które przekłada zasady wiary i moralności na realia życia, dzięki postanowieniom normującym warunki niezbędne do ważnego zawarcia sakramentu małżeństwa i broniącym węzła małżeńskiego, stanowi ważny składnik duszpasterstwa rodzinnego. Jego więc pilne studium będzie mogło zapewnić przyszłym kapłanom niezbędne pomoce, aby towarzyszyć i pomagać

8 powstającym małżeństwom, już zawartym i tym, które przeżywają jakiś kryzys. Trzeba także przekazać im pewną wiedzę dotyczącą procesów o stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego i procedury obowiązującej w sądach kościelnych (zob. Aneks III), a także przepisów prawa cywilnego, które wprost lub pośrednio dotyczą małżeństwa i rodziny 8. Przekazując to opracowanie w ręce studentów teologii oraz młodszych i starszych kapłanów, mam nadzieję, że przyczyni się ono do uzyskania przez nich pogłębionej znajomości przepisów prawa małżeńskiego i wzmożonej odpowiedzialności za przygotowanie młodzieży do tego sakramentu oraz że stanie się dla nich pomocą w pełnieniu posługi duszpasterskiej wśród wiernych i w sprawowaniu wielorakich funkcji w Kościele. Tarnów-Rzeszów, w Uroczystość Świętej Bożej Rodzicielki Maryi - 1 stycznia Roku Jubileuszowego 2000.

9 Rozdział I WPROWADZENIE W PODSTAWOWE POJĘCIA I ZASADY DOTYCZĄCE MAŁŻEŃSTWA Kodeks Prawa Kanonicznego (z 1983 r.) omawia prawo małżeńskie w księdze IV (część I, tytuł VII) w 110 kanonach ( ). Po ośmiu kanonach wprowadzających następuje dziesięć" rozdziałów: pasterska troska i czynności poprzedzające zawarcie małżeństwa; przeszkody zrywające w ogólności; poszczególne przeszkody zrywające; małżeńska zgoda; forma zawarcia małżeństwa; małżeństwa mieszane; małżeństwa zawierane tajnie; skutki małżeństwa; rozłączenie małżonków i uważnienie małżeństwa. W ośmiu kanonach wstępnych prawodawca kodeksowy wyjaśnia szereg podstawowych zagadnień z zakresu małżeństwa, które jest nie tylko sakramentem, ale i umową - kontraktem (zob. kan ), a więc instytucją, która ma swoje źródło w prawie naturalnym. 1. OKREŚLENIE MAŁŻEŃSTWA, JEGO POCHODZENIE, POWOŁANIE, GODNOŚĆ I NIEROZDZIELNOŚĆ UMOWY MAŁŻEŃSKIEJ OD SAKRAMENTALNEJ GODNOŚCI 1.1 Określenie małżeństwa Małżeństwo w języku łacińskim nosi nazwę matrimonium, która wywodzi się od słów mater (matka) i munus (obowiązek); drugą nazwą jest coniugium od commune iugum (wspólny ciężar, trud). Polska nazwa małżeństwo może się wywodzić (według Brűcknera) od wyrazów słowiańskich mał" - układ ( na mał" - uroczyście) i żena", co mogło oznaczać uroczyste pojmowanie kobiety przez mężczyznę". Modestinus, wybitny prawnik rzymski z III w. po Chr. określił małżeństwo jako związek mężczyzny i kobiety, będący 22 zespoleniem na całe życie, powodujący współudział w prawach boskich i ludzkich. Według Instytucji cesarza Justyniana (VI w.) małżeństwo jest związkiem mężczyzny i kobiety obejmującym niepodzielną wspólnotę życia. Z tych określeń wynika, że małżeństwo u Rzymian było pojmowane jako trwały związek jednego mężczyzny z jedną kobietą, zobowiązujący do pełnej wspólnoty życia i powodujący określone skutki prawne. Przyczyną sprawczą małżeństwa była zgoda małżeńska. Takie określenie małżeństwa upowszechniło się w średniowiecznej nauce prawa kanonicznego. Zmodyfikowali je wykładowcy prawa. KPK z 1917 r. nie podawał definicji małżeństwa. Kodeks Jana Pawła II, w oparciu o naukę Soboru Watykańskiego II, stwierdza, że małżeństwo jest przymierzem, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swej natury ku dobru małżonków oraz zrodzeniu i wychowaniu potomstwa; zostało ono między ochrzczonymi podniesione przez Chrystusa do godności sakramentu (kan ; por. FC 68). Z tej racji u chrześcijan nie może istnieć ważna umowa małżeńska, która tym samym nie byłaby sakramentem. Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich 1 podaje bardziej dokładne i lepiej usystematyzowane określenie małżeństwa: jest to Małżeńskie przymierze, ustanowione przez Stwórcę i unormowane Jego prawami, poprzez które mężczyzna i kobieta osobistą nieodwołalną zgodą tworzą między sobą wspólnotę całego życia; skierowane jest ze swej natury do dobra małżonków oraz do zrodzenia i wychowania dzieci" (kan ). Z ustanowienia Chrystusa ważne małżeństwo pomiędzy ochrzczonymi jest jednocześnie sakramentem, przez który Bóg łączy małżonków na wzór doskonałej jedności Chrystusa z

10 Kościołem i są oni jakby konsekrowani i umacniani łaską sakramentalną ( 2). W tych określeniach na uwagę zasługują wzmianki o tym, że małżeństwo zostało ustanowione przez Boga, czego brak w KPK (kan. 1055); dodatek ten podkreśla także Boże pochodzenie praw i obowiązków małżeńskich 2. Określenie biblijne przymierze" lepiej wyraża istotną treść chrześcijańskiego małżeństwa niż termin kontrakt" (kan ); ponadto Kodeks mówi nie tylko o zrodzeniu i wychowaniu dzieci, lecz również o dobru małżonków; dzięki temu zostało podkreślone, iż małżeństwo nie jest tylko wspólnotą w zakresie życia seksualnego, lecz głównie w płaszczyźnie życia duchowego. Podstawą zaś tego rodzaju wspólnoty życia jest małżeńska miłość, która zespala ż sobą elementy Boskie i ludzkie (por. GS 49). Małżeństwo w Kościele można też określić jako związek zawarty według formy kanonicznej (przepisanej w kan l KPK), która obowiązuje wówczas, gdy przynajmniej jedno z narzeczonych przynależy do Kościoła katolickiego (zob. kan. 1117; 1059). 1.2 Pochodzenie małżeństwa Są różne poglądy na temat pochodzenia małżeństwa. Ogólnie biorąc można mówić o dwóch grupach zapatrywań. Badacze - ewolucjoniści (XIX w.) utrzymują, że małżeństwo jest wynikiem długiego procesu przemian, w którym od jakiegoś bezładu płciowego (heteryzm) poprzez wielomęstwo (poliandria), czy wielożeństwo (poligamia) doszło dopiero do związków monogamicznych (jednożeństwa). Już jednak od długich wieków funkcjonuje inny kierunek, który przyjmuje (a potwierdzają to badania etnograficzne), że małżeństwo monogamiczne było czymś pierwotnym, i że dopiero poprzez różnego rodzaju zniekształcenia przybrało ono z czasem formy poligamii albo poliandrii. Tego poglądu trzyma się katolicka nauka społeczna na temat małżeństwa. Wskazuje ona na prawo natury jako źródło, z którego wypływa niejako małżeństwo. Prawo to wypowiada się po- 24 przez rozumną naturę człowieka, która została ukonstytuowana w ten sposób, że istnieje odmienność płci i jakiś naturalny popęd do łączenia się osób różnej płci. Pogląd ten potwierdza wyraźnie Księga Rodzaju, która - jak powszechnie się przypuszcza - zawiera pierwotną tradycję odnoszącą się do początków ludzkości. Czytamy w niej, że Bóg stworzył człowieka mężczyzną i kobietą (Rdz 1,27), że mężczyzna uznał kobietę za sobie podobną i godną towarzyszkę swego życia (2,23). Do tej pierwotnej tradycji odwołał się Chrystus (zob. Mt 19,4-5). Wprawdzie doszło do rozwodów i wielożeństwa u pogan i Żydów, ale - jak powiedział Pan Jezus - na początku nie było tak". Było to następstwem odejścia od pierwotnej tradycji, w wyniku grzechu pierworodnego. Jezus-Odkupiciel pragnął przywrócić to, co pierwotnie Bóg zamierzył. Chrześcijańskie spojrzenie na małżeństwo i jego pochodzenie zawierają liczne dokumenty papieskie. 3 Na ziemiach polskich już w X w. ustrój rodowy opierał się w zasadzie na małżeństwie monogamicznym. Była to instytucja na ogół trwała, posiadająca cechy sakralne. 1.3 Powołanie do małżeństwa i jego godność Pan Bóg stworzył człowieka mężczyzną i kobietą i powołał go do roli współpracownika w realizacji swoich planów i zamiarów. Współdziałanie z Bożymi planami jest szczególnym zadaniem chrześcijańskich małżonków. Małżeńskie przymierze włącza ich w plany stwórcze i zbawcze Boga, zapewniając im szczególną pomoc Jego łask, koniecznych do utrzymania trwałości związku małżeńskiego, jak też do realizacji zadań życia rodzinnego (LG 11; FC 69).

11 Małżonkowie przez wierne wypełnianie swoich zadań, zgodnie z prawem natury, nawet wówczas są współpracownikami Boga-Stwórcy, gdy w Niego nie wierzą (zob. GS 47-52).25 Dla chrześcijan zaś małżeństwo nabiera godności sakramentalnego znaku, gdyż wyraża związek Chrystusa z Kościołem (KKKW, kan ). Ochrzczeni sami sobie udzielają tego sakramentu, który ich umacnia i jakby konsekruje do godności stanu małżeńskiego, do wypełniania podjętych obowiązków (GS 48; kan. 1134) i do dawania chrześcijańskiego świadectwa wobec świata. Wypełniając zaś mocą tego sakramentu swoje obowiązki małżeńskie i rodzicielskie, przeniknięci duchem Chrystusa, zbliżają się coraz bardziej do osiągnięcia własnej doskonałości i obopólnego uświęcenia, a tym samym do wspólnego uwielbienia Boga (GS 48). 1.4 Nierozdzielność umowy małżeńskiej od sakramentalnej godności Z określenia małżeństwa podanego w KPK wynika, że małżeństwo (in fieri) jest zdarzeniemaktem prawnym, nazywanym umową małżeńską, przymierzem małżeńskim, a powszechnie ślubem (łac. nuptiae). Umowa ta powoduje powstanie między uzdolnionymi prawnie mężczyzną i kobietą, głębokiej wspólnoty życia. W tej umowie istotną rolę odgrywa zgoda nowożeńców, będąca przyczyną sprawczą małżeństwa; od niej nie może dyspensować żadna ludzka władza (zob. kan ). Umowa małżeńska różni się od innych umów tym, że: - może być zawarta tylko przez jednego mężczyznę i jedną kobietę; - treść tej umowy i jej podstawowe warunki są określone przez prawo natury, a więc nie mogą być ustalane w sposób dowolny przez strony; - umowa ta nie może podlegać rozwiązaniu za obopólną zgodą małżonków; - umowa małżeńska ma charakter sakralny, a nie czysto świecki. W każdym małżeństwie należy dostrzegać wymiar sakralny już z tej tylko racji, że jest ono instytucją prawa naturalnego, którego przyczyną sprawczą jest wola Boża. To Bóg złączył pierwszych rodziców węzłem małżeńskim. 26 Instrukcja Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim z 1986 r., 4 (n. 1) mówi, że małżeństwo już jako dzieło natury stworzonej przez Boga, od początku swojego istnienia, zgodnie z zamysłem Stwórcy, służy zbawieniu człowieka". Dzięki temu, że Chrystus podniósł to małżeństwo do godności sakramentu (kan l) 5 w pełni urzeczywistniają się w nim plany Boże, a wszystkie uprawnienia i związki międzyosobowe uzyskują nowy wymiar. Dlatego też u chrześcijan, jak mówi kan , nie można umowy małżeńskiej oddzielić od sakramentu: każde ważnie zawarte małżeństwo między ochrzczonymi jest równocześnie małżeństwem sakramentalnym i żaden ochrzczony nie może zawrzeć ważnego małżeństwa, które by nie było równocześnie sakramentem" 6. Dla ochrzczonych przymierze małżeńskie nabiera godności sakramentalnego znaku, gdyż wyraża związek Chrystusa z Kościołem. Ponieważ Chrystus umowę małżeńską uczynił sakramentem, dlatego materią i formą tego sakramentu jest zgoda na wspólnotę życia, wyrażona zewnętrznie i przyjęta przez obydwoje nupturientów. Zgoda ta jest narzędziem, przez które Chrystus Bóg-Człowiek udziela małżonkom nadprzyrodzonego dobra.

12 Aby małżeństwo chrześcijan było sakramentem, konieczna jest wiara i intencja (zob. SC 59). Człowiek w ogóle niewierzący, nie może sakramentu przyjąć. Wymagana jest intencja czynienia tego, co czyni Kościół. Jest to konieczne minimum do ważności sakramentu 7. Szafarzami sakramentu są sami nowożeńcy, tzn. są osobowym i dobrowolnym narzędziem, czyli pośredniczą wzajemnie dla siebie w uzyskaniu łaski. Szafarzami są również chrześcijanie, którzy nie wiedzą o tym, że są szafarzami, a także niekatolicy ochrzczeni, którzy nie wiedzą, że małżeństwo jest sakramentem. Nowożeńcy nie tylko 27udzielają sobie sakramentu, lecz również przyjmują go z chwilą wyrażenia zgody na to małżeństwo, chociażby bezpośrednio o tym nie myśleli. Intencja wymagana u przyjmujących ten sakrament jest równoznaczna z chęcią zawarcia małżeństwa. Kapłan lub diakon, asystując przy zawieraniu małżeństwa, jest świadkiem urzędowym umowy małżeńskiej oraz szafarzem błogosławieństwa. Skutkiem sakramentu małżeństwa ważnie i godziwie zawartego jest wzrost łaski uświęcającej oraz uzyskanie łask uczynkowych potrzebnych do budowania życia i miłości. Węzeł małżeński między niekatolikami ochrzczonymi zawsze był uważany w Kościele za nierozerwalny. Nie jest natomiast sakramentem małżeństwo ważnie zawarte przez osoby nieochrzczone. Z chwilą jednak, gdy one przyjmują chrzest, ich małżeństwo staje się sakramentem. Jest to opinia obecnie powszechna. Podstawę do tej przemiany stanowi zgoda małżeńska, która trwa (zob. kan. 1107) 8. Kościół od nawróconych małżonków nie domaga się odnowienia zgody małżeńskiej. Większość autorów przyjmuje również, że nie jest sakramentem małżeństwo osoby ochrzczonej z osobą nieochrzczoną, choćby było zawarte według formy kanonicznej, po uzyskaniu dyspensy od przeszkody różnej religii 9. Z nauki Kościoła o nierozdzielności sakramentu małżeństwa od umowy wynika, że chrześcijanie nie mogą zawrzeć małżeństwa wykluczając jego sakramentalność. Jednakże kto chce zawrzeć umowę małżeńską, bądź prawdziwe małżeństwo, tym samym posiada wymaganą intencję przyjęcia sakramentu małżeństwa, chociażby nie wiedział, że małżeństwo jest sakramentem. Małżeństwo byłoby nieważne dopiero na skutek wykluczenia sakramentalności pozytywnym aktem woli, przy świadomości, że sakrament jest nieoddzielny od umowy małżeńskiej cele i przymioty małżeństwa 2.1 Cele małżeństwa Według nauki Kościoła małżeństwo pochodzi od Boga, jest instytucją Bożego prawa naturalnego, której przez Stwórcę zostały wyznaczone bardzo konkretne cele (por. GS 50). Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r. (kan ) wymienia następujące cele małżeństwa: zrodzenie i wychowanie potomstwa (cel pierwszorzędny) oraz wzajemną pomoc małżonków i uśmierzenie pożądliwości (cel drugorzędny). Konstytucja duszpasterska Soboru Watykańskiego II o Kościele w świecie współczesnym określa małżeństwo jako głęboką wspólnotę życia i miłości (GS 48). Wielu kanonistów właśnie w tej wspólnocie życia widzi istotny element małżeństwa. Nowy KPK nie poświęca osobnego kanonu celom małżeństwa. Większość kanonistów nie ma wątpliwości, że są one zawarte w podanej w kan l definicji małżeństwa. Z treści tego kanonu wynika, że celami małżeństwa są: dobro małżonków oraz zrodzenie (por. kan l i ) i wychowanie potomstwa (por. kan ) 10. Nowe określenie celów małżeństwa odpowiada nauce Soboru o małżeństwie, zwłaszcza określeniu małżeństwa jako

13 głębokiej wspólnoty życia i miłości". Oznacza to, że ta wspólnota ma obejmować nie tylko pomoc wzajemną i nie tylko sprawy seksualne, jak to przyjmowano przed Soborem, lecz całość życia małżeńskiego, wzajemne obdarowywanie się i komunię małżonków (zob. HV 11; FC 32). Z soborowego nauczania o małżeństwie i z kodeksowej jego definicji wynika, iż małżeństwo nie zostało ustanowione wyłącznie do zrodzenia potomstwa; sama bowiem natura nierozerwalnego związku między mężczyzną a kobietą oraz dobro potomstwa wymagają, 29 aby także wzajemna miłość małżonków odpowiednio się wyrażała, aby się rozwijała i dojrzewała (zob. GS 50). Na podstawie wyżej przedstawionych racji KPK stwierdza, że wspólnota małżeńska ze swej natury zmierza także do dobra małżonków. Prawodawca kodeksowy nie określa bliżej dobra małżonków", zostawiając miejsce na ciągłe poznawanie natury ludzkiej i ciągłe precyzowanie, co należy do istoty dobra małżonków. Kanoniści mówią, że zgodnie z zamysłem Stwórcy prawdziwe dobro małżonków polega na ich dojrzewaniu przez całe życie małżeńskie, tak aby mogli się zbawić, gdyż do tego zostali stworzeni. Inni rozumieją dobro małżonków, jako wzajemne uzupełnianie, bądź też psychoseksualne integrowanie się. Jeszcze według innych dobro małżonków jest istotnym elementem małżeństwa, zawierającym zdolność nawiązywania między małżonkami relacji międzyosobowych. Dobro małżonków, jako cel małżeństwa, można uważać za źródło praw i obowiązków małżonków. Podkreśla się, że w pojęciu dobro małżonków" zawiera się więcej, aniżeli w dobrach małżeństwa, o których nauczał święty Augustyn. On to zamiast celów i przymiotów małżeństwa wskazał trzy jego dobra: potomstwo, wiarę i sakrament. Wyrażają one istotę małżeństwa chrześcijańskiego. Mówi o nich Pius XI w Enc. Casti connubii; nawiązała do nich także Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym (n. 48). Dobro potomstwa zapewnia trwałość rodzaju ludzkiego, przynosi pożytek społeczności świeckiej i religijnej. Dobro wiary (wzajemna wierność) prowadzi do jedności małżonków, jest podstawą do osiągnięcia celów osobistych i społecznych. Dobro sakramentu oznacza trwałość sakramentu małżeństwa oraz podniesienie umowy małżeńskiej przez Chrystusa do godności sakramentu i służy nie tylko dobru małżonków, lecz również dobru społecznemu, ponieważ jest rękojmią ładu społecznego. Wykluczenie przez małżonków choćby jednego z dóbr małżeństwa powoduje nieważność umowy małżeńskiej (z tytułu wykluczenia potomstwa, dobra wiary lub dobra sakramentu). Dobro małżonków i wspólnota życia mogą być w małżeństwie osiągane wtedy, gdy istnieje wzajemna pomoc i służenie sobie. Wzajemna pomoc małżeńska, wzajemne ofiarne dawanie siebie, jest 30 częścią składową dobra małżonków; jest nią np., podjęcie pracy zarobkowej w celu zabezpieczenia rodzinie bytu materialnego itp. Taki jest zamysł Boży względem małżonków. Bóg stworzył mężczyznę i kobietę, aby sobie wzajemnie pomagali: nie jest dobrze, aby mężczyzna byt sam; uczynię mu zatem odpowiednią pomoc" (Rdz 2,18) u. Cele małżeństwa nie są całkiem rozłączne. Dobro małżonków jest bowiem warunkiem dobrego wychowania potomstwa, a zrodzenie i wychowanie dzieci jest także wielkim dobrem małżonków (por. GS 50). Prawodawca kościelny stwierdza, że wspólne życie małżonków z natury swojej ma zmierzać do realizacji dwóch celów: zrodzenia i wychowania potomstwa zgodnie z nauką przekazywaną przez Kościół 12.

14 W świetle dokumentów Kościoła i zawartych w nich norm można przyjąć, że w określeniu dobro małżonków" mieszczą się takie wartości i zadania jak: - intymne pożycie małżonków (por. kan ; GS 49 i 51); - ich duchowa jedność, wzajemna pomoc (por. kan KPK z 1917 r.); - doskonalenie osobowości małżonków oraz - ich uświęcenie (por. kan. 1063, n. 4). Ojciec Święty Jan Paweł II w Liście do Rodzin trafnie napisał: Przysięga małżeńska określa, a zarazem ustanawia to, co jest dobrem wspólnym małżeństwa i rodziny: Biorę ciebie, (...) za żonę -za męża - i ślubuję Ci miłość, wierność i uczciwość małżeńską oraz, że cię nie opuszczę aż do śmierci" (...) Słowa przysięgi małżeńskiej orzekają o tym, co stanowi wspólne dobro - naprzód małżeństwa, z kolei zaś rodziny. Dobrem wspólnym małżonków jest miłość, wierność i uczciwość małżeńska oraz trwałość związku aż do śmierci". To dobro obojga jest równocześnie dobrem każdego z nich. Ma z kolei stać 31 się dobrem ich dzieci (...) Dodatkowe pytanie o potomstwo i wychowanie pozostaje w ściślej łączności ze ślubowaniem miłości, wierności i uczciwości małżeńskiej oraz dozgonności ich związku" (n. 10). Można stwierdzić, że wymienione w KPK 13 cele małżeństwa określają przede wszystkim zadania rodziny wobec swoich członków: małżonków wobec siebie i wobec dzieci (zob. FC 46). Cele małżeństwa nabierają szczególnej godności, jeśli przenika je wzajemna miłość; to ona prowadzi do zrodzenia i wychowania dzieci oraz do głębokiej wspólnoty życia (por. GS 49). Realizacja tych celów służy szczęściu osobistemu małżonków, dobru doczesnemu i wiecznemu wszystkich członków rodziny oraz całego społeczeństwa. Dlatego nikomu nie wolno tych celów zmieniać ani lekceważyć. 2.2 Istotne przymioty małżeństwa Każdy związek małżeński ze swej natury posiada dwie istotne cechy nazywane przymiotami: jedność i nierozerwalność. Umowa małżeńska zawierana pomiędzy ochrzczonymi, stając się sakramentem, daje specjalne wzmocnienie dla tych przymiotów (por. kan. 1056) 14. Przymioty te wypływają: - z samej natury głębokiego zjednoczenia małżeńskiego (por. GS 48 i 50); - z potrzeby zabezpieczenia realizacji celów małżeństwa (por. GS 48, 50-52); - z racji nadprzyrodzonych, a mianowicie z nauki Chrystusa 15. Jeśli jeden z tych przymiotów zostanie przy zawarciu małżeństwa wykluczony, małżeństwo będzie nieważne (kan ) Jedność małżeństwa Jedność małżeństwa oznacza ten szczególny jego przymiot, który sprawia że jest ono trwałym związkiem jednego mężczyzny z jedną kobietą. Taki związek, nazywany monogamicznym,

15 przeciwstawia się wielożeństwu (poligamii), jak i wielomęstwu (poliandrii). Prawo natury wskazuje na ten przymiot przez dziwną równowagę urodzin chłopców i dziewcząt. Pan Bóg ustanowił monogamiczne małżeństwo jednego mężczyzny z jedną kobietą. W Piśmie Świętym czytamy: Dlatego to mężczyzna opuszcza ojca swego i matkę swoją i łączy się ze swoją żoną tak ściśle, że stają się jednym ciałem" (Rdz 2,24). Pan Jezus nauczał, że małżeństwo na początku było i powinno być monogamiczne (zob. Mt 19,8; FC 19). Współcześnie w cywilizowanym świecie przyjmuje się monoga-mię za najdoskonalszą formę współżycia małżeńskiego. Zagrażają jej jednak: demoralizacja, niewierność małżeńska, rozwody (zob. GS 47) Nierozerwalność małżeństwa W samym pojęciu małżeństwa tkwi nie tylko jego trwałość, ale także dozgonność. Nierozerwalność oznacza tę właściwość ważnie zawartego i dopełnionego małżeństwa, która sprawia, że wypływający z niego węzeł małżeński może być rozwiązany tylko przez śmierć jednego z małżonków (zob. kan. 1141). Trwałość małżeństwa jest konsekwencją prawa natury, na którym opiera się rodzina, oraz prawa Bożego pozytywnego. Prawo ewangeliczne wymaga nierozerwalności małżeństwa. Chrystus powiedział z naciskiem: Każdy, kto oddala swoją żonę a bierze inną, popełnia cudzołóstwo; i kto oddaloną przez męża bierze za żonę, popełnia cudzołóstwo" (Łk 16,18). Święty Paweł Apostoł pisze: Tym zaś, którzy trwają w związkach małżeńskich, nakazuję nie ja, lecz Pan: żona niech nie odchodzi od swego męża. Gdyby zaś odeszła, niech pozostanie samotną albo niech pojedna się ze swoim mężem. Mąż również niech nie oddala się od 33 żony 16. Wynika to również z nauki Soboru Watykańskiego II o małżeństwie, jako głębokim zjednoczeniu dwóch osób, oraz o dobru dzieci, które wymaga pełnej wierności małżonków i nierozerwalnej jedności ich współżycia (GS 48). Trwałości małżeństwa wymaga realizacja jego naturalnych celów: nie tylko zrodzenia, ale i wychowania potomstwa (zob. kan ; ) aż do osiągnięcia samodzielnego i pełnowartościowego życia w społeczeństwie. Tego nie da się osiągnąć ani w krótkim czasie, ani tylko przez jednego współmałżonka. W wychowaniu dzieci nikt nie może zastąpić rodziców. Z tego prawa nie mogą zrezygnować, gdyż jest ono z natury niezbywalne. Prawo to jest jednocześnie obowiązkiem. Węzeł małżeński jest nierozerwalny wewnętrznie i zewnętrznie, czyli że nie może być rozwiązany własną powagą przez tych, którzy zadecydowali o jego istnieniu, a także przez tych, którzy kierują społecznością. Tak więc każde małżeństwo ważnie zawarte, także przez osoby nieochrzczone, cieszy się nierozerwalnością wewnętrzną. Zasadę tę uznaje się powszechnie. Opowiadają się za nią przepisy prawa świeckiego, które jednak przewidują rozwiązanie węzła małżeńskiego powagą władzy publicznej (rozwód) 17. W Kościele tylko małżeństwo niedopełnione, ważnie zawarte, może być rozwiązane przez papieską dyspensę. Dotyczy to małżeństwa między ochrzczonymi lub między stroną ochrzczoną i nie-ochrzczoną. O dyspensę proszą obydwie strony lub jedna z nich, choćby druga się nie zgadzała (zob. kan. 1142). Również małżeństwo zawarte przez dwie osoby nieochrzczone może być rozwiązane mocą przywileju Pawłowego dla dobra wiary małżonka, który przyjął chrzest 18.

16 Bezwzględną nierozerwalnością cieszy się więc małżeństwo zawarte między ochrzczonymi i dopełnione. Powoduje ono zaistnienie 34 węzła małżeńskiego, który może być rozwiązany tylko przez śmierć jednego współmałżonka (zob. kan. 1141) 19. Kościoły prawosławne uznały praktycznie świeckie przepisy prawne o rozwodach małżeństwa 20. Polski Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy uznaje unieważnienie małżeństwa (art ) i rozwód (art ) Sakramentalność i płodność małżeństwa W Kodeksie Prawa Kanonicznego wskazane są jeszcze inne przymioty małżeństwa (nie wymienia ich ani kan KPK, ani kan KKKW): sakramentalność i płodność. Prawodawca kodeksowy bardzo akcentuje znaczenie sakramentalności małżeństwa: małżeństwo między chrześcijanami ma charakter sakramentalny 21 ; między ochrzczonymi nie może istnieć ważna umowa małżeńska, która tym samym nie byłaby sakramentem" 22. Tak więc jedność i nierozerwalność to, istotne przymioty każdego małżeństwa, także niechrześcijan; sakramentalność zaś jest istotnym przymiotem małżeństwa chrześcijańskiego, tzn. małżeństwa zawartego przez dwoje ochrzczonych. Dar sakramentu małżeństwa jest jednocześnie powołaniem dla małżonków chrześcijańskich, aby pozostali sobie na zawsze wierni, w doli i niedoli życia wspólnego. Sakrament małżeństwa stawia wspólnotę małżeńską we wspólnocie Kościoła, tzn. w obrębie tej miłości jaką Bóg umiłował wszystkich w Chrystusie i jaką chcemy kochać Boga (por. Ef 5,21-33). Miłość Chrystusa do Kościoła jest dla małżonków wzorem i rzeczywistością, w której biorą udział. Małżeństwo ochrzczonych jest obrazem miłości Chrystusa do Kościoła i ma udział w tej szczególnej zbawczej relacji; jest sakramentem 35nie tylko w chwili zawierania, lecz w całym późniejszym trwaniu, podobnie jak Eucharystia. Sakrament nie jest czymś dodanym do małżeństwa, ale jest małżeństwem. Stale więc jest źródłem łaski i świętości. Małżonkowie przez sakrament małżeństwa zostają jakby konsekrowani i umocnieni do wiernego wypełniania obowiązków swojego stanu (kan. 1134). Sakramentalny związek małżeński jest równocześnie związkiem uświęcającym, jest drogą do osiągnięcia zbawienia 23. Płodność małżeńska, jak wynika z tekstów zawartych w Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym (zob. n. 50), jest charakterystyczną i istotną cechą małżeństwa. Pożycie małżeńskie powinno więc pozostawać w właściwej relacji do płodności (zob. kan ). W ostatnim czasie także niektórzy kanoniści zaliczają płodność do istotnych przymiotów małżeństwa ZGODA PRZYCZYNĄ SPRAWCZĄ MAŁŻEŃSTWA I PRAWO DO JEGO ZAWARCIA

17 3.1 Zgoda przyczyną sprawczą małżeństwa Przyczyną sprawczą małżeństwa jest zgoda stron, która musi zaistnieć pomiędzy osobami prawnie do tego zdolnymi i być wyrażona po myśli przepisów prawa. Zgody tej nie może zastąpić żadna ludzka władza (kan ). Kodeks określa zgodę małżeńską w następujący sposób: jest to akt woli, w którym mężczyzna i kobieta w nieodwołalnym przymierzu wzajemnie się sobie oddają i przyjmują w celu stworzenia małżeństwa (kan ; GS 48) Zgoda małżeńska obejmuje dwa zasadnicze elementy: wewnętrzną wolę zawarcia małżeństwa oraz zgodne z przepisami prawa wyrażenie tej woli przez osoby do tego zdolne. Wewnętrzna zgoda małżeńska musi być zgodna z zewnętrznym oświadczeniem woli. Warunkiem zaistnienia węzła małżeńskiego jest najpierw, jak mówi kan l 26, aby zgoda była wyrażona przez dwoje narzeczonych zdolnych do jej oświadczenia, a więc nie wystarczy, gdy tylko jedno z nich posiada taką zdolność. Niezdolność nupturientów może mieć różne przyczyny. Prawidłowe wyrażenie zgody zakłada właściwe działanie umysłu i woli stron. Jeśli brakuje wewnętrznej zgody z powodu psychicznej choroby, z powodu braku rozeznania lub zaistnienia różnego rodzaju anomalii, względnie wzbudzenia intencji przeciw istocie małżeństwa, wtedy - mimo zewnętrznego wyrażenia konsensu - małżeństwo będzie nieważne z braku wystarczającej zgody. Analogicznie dzieje się wówczas, gdy istnieje zgoda wewnętrzna na zawarcie małżeństwa, lecz jej zewnętrzne oświadczenie dokona się niezgodnie z przepisami prawa. Dla zaistnienia małżeństwa, jako instytucji, konieczne jest publiczne wyrażenie zgody. Inną przyczyną nieważności małżeństwa może być przeszkoda małżeńska zrywająca (kan. 1073); można ją usunąć, jeśli to jest możliwe, poprzez uzyskania dyspensy. Następnie sam konsens małżeński ma być wyrażony zgodnie z przepisami prawa kanonicznego, które określają zarówno sposób wyrażenia zgody (zob. kan ) 27, jak i osoby wobec których ta zgoda musi być wypowiedziana. Wreszcie sama zgoda małżeńska musi posiadać właściwą sobie treść. Również w tej dziedzinie mogą zajść pewne istotne braki, na skutek których nie dojdzie do zaistnienia węzła małżeńskiego. Takim brakiem może być np. wykluczenie pozytywnym aktem woli któregoś z istotnych przymiotów małżeństwa lub postawienie warunku co do przyszłości (zob. kan ). Także nowoczesne ustawodawstwa państwowe opowiadają się za teorią zgody małżeńskiej: oświadczenie woli stanowi w większości cywilnych przepisów prawnych podstawę zawarcia małżeństwa. Polski Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy mówi, że małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego oświadczenie, że wstępują ze sobą w związek małżeński (art. l 1). 3.2 Prawo do zawarcia małżeństwa Kodeks Prawa Kanonicznego stwierdza, że wszyscy, którym prawo tego nie zabrania, mogą zawierać małżeństwo (kan. 1058) 28. Analogiczne stwierdzenie zawiera Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, wydana przez ONZ 10 grudnia 1948 r. (art. 16). Prawo do zawarcia małżeństwa ma swoje źródło w naturalnym porządku rzeczy ustanowionym przez Stwórcę, który uczynił człowieka od początku jako mężczyznę i kobietę" (Mt 19,14) i powiedział: Nie jest dobrze człowiekowi być samemu" (Rdz 2,11). Kodeks (kan ;

18 1077 1) mówi jednak, że niektórym osobom prawo może zabronić zawarcia małżeństwa. Podstawę do tego daje zarówno prawo Boże, naturalne lub pozytywne (np. amencja, niezdolność płciowa), jak i prawo kościelne (przeszkody kanoniczne, klauzule i in.). 4. PRZYCHYLNOŚĆ PRAWA DLA MAŁŻEŃSTWA I JEGO RODZAJE 4.1 Przychylność prawa dla małżeństwa Ze względu na godność małżeństwa i jego walor społeczny, małżeństwu przysługuje szczególna ochrona prawna. Ochronę tę zapewnią 38mu przepis kodeksowy zawarty w kan , który mówi, że małżeństwo cieszy się przychylnością prawa. Przychylność ta odnosi się do każdego małżeństwa, które zostało zawarte z zachowaniem przepisanej formy prawnej; takie małżeństwo uważa się za ważne. Dotyczy to zarówno małżeństwa sakramentalnego, jak i małżeństwa prawnego - zawartego przez osoby nieochrzczone. Jest to niezbędna konsekwencja nierozerwalności małżeństwa. Na podstawie kan w wątpliwości, czy małżeństwo jest ważne, należy opowiedzieć się za jego ważnością. Domniemanie prawne zawarte w przepisie kan jest zwykłe i dlatego może być obalone, jeśli przedstawi się wymagany prawem dowód stwierdzający nieważność małżeństwa. Może tego dokonać tylko kompetentna władza (sąd kościelny). Wnioski praktyczne: - małżonkowie nie mogą własną powagą zerwać węzła małżeńskiego i zawrzeć nowego związku, choćby byli subiektywnie przekonani o nieważności swojego małżeństwa (zob. kan ); - jeśliby po ślubie powstała wątpliwość co do ważności chrztu jednej ze stron, po myśli kan należy domniemywać, że małżeństwo jest ważne; - małżonek, który wątpi czy zawarte przez niego małżeństwo jest ważne, może korzystać z praw małżeńskich do czasu, gdy zdobędzie pewność co do nieważności; - w sądach kościelnych obrońca węzła małżeńskiego broni z urzędu ważności małżeństwa, co również jest wyrazem uprzywilejowania tego związku; wyrok stwierdzający nieważność małżeństwa musi stać się prawomocny, zgodnie z przepisami prawa (zob. kan ); - sędzia orzekający nieważność małżeństwa musi mieć moralną pewność; w wątpliwości ma się opowiedzieć za ważnością małżeństwa (zob. kan ; 1060). Wyjątkiem od zasady podanej w kan jest przepis kodeksowy, który mówi, że w razie wątpliwości, czy małżeństwo zawarte przez dwie osoby nieochrzczone jest ważne, gdy jedna z nich przyjmuje wiarę katolicką (chrzest), wątpliwość należy rozstrzygnąć na korzyść wiary, czyli małżeństwo tych osób uznać za nieważne (kan. 1150). 4.2 Rodzaje małżeństw Małżeństwo w zależności od spowodowanego skutku lub od cech charakterystycznych albo też od innych okoliczności, jakie towarzyszą jego zawarciu, może mieć różne nazwy:

19 1) Małżeństwo wtedy jest ważne, gdy sprowadza wszystkie istotne skutki przewidziane dla tego aktu prawnego, czyli gdy zaistnieje tzw. węzeł małżeński. Ma to miejsce wtedy, gdy nie ma przeszkody rozrywającej i zgoda małżeńska została wyrażona według przepisanej przez prawo formy. 2) Małżeństwo jest nieważne, gdy ma tylko pozory ważnego małżeństwa, ale nie zawiązuje małżeńskiego węzła, ponieważ: - istniała przeszkoda zrywająca; - nie było zgody małżeńskiej lub była ona dotknięta istotnymi wadami; - miały miejsce istotne braki dotyczące formy kanonicznej, czyli określonego przez prawo kanoniczne sposobu zawierania małżeństwa. 3) Małżeństwo uważnione powoduje zawiązanie węzła nie od chwili wyrażenia zgody przez strony, lecz od chwili uważnienia (konwalidacji zwykłej lub uzdrowienia w zawiązku). 4) Małżeństwo prawdziwe (rzeczywiste), często jest brane zamiennie z małżeństwem ważnym, przy czym uwzględnia się świadomość ważności u nowożeńców. 5) Małżeństwo domniemane jest to rodzaj małżeństwa nieważnego, które przez nowożeńców jest w dobrej wierze błędnie uważane za ważne; może być ono w dobrej wierze zawarte przez jedną stronę (druga jest w złej wierze); takie małżeństwo nazywa się domniemanym 40do czasu, dopóki obydwie strony nie zdobędą pewności, iż jest ono nieważne (kan ). Takie małżeństwo cieszy się przychylnością prawa i na zewnątrz jest uznawane za ważne, a dzieci z niego zrodzone uchodzą za ślubne (kan. 1137, 1139). 6) Małżeństwo jest godziwe, jeżeli przy jego zawarciu zachowano nie tylko przepisy, warunkujące ważność małżeństwa, lecz także pozostałe przepisy prawa małżeńskiego oraz formalności prawno-liturgiczne. 7) Małżeństwo jest niegodziwe, jeśli zachowane zostały tylko przepisy warunkujące ważność małżeństwa, a pozostałe zlekceważono. Działanie niegodziwe jest grzechem. Stopień niegodziwości jest uzależniony od materii zlekceważonego przepisu i stopnia winy. 8) Małżeństwo usiłowane ma miejsce wtedy, gdy jedna strona lub obydwie zawierają je mając świadomość jego nieważności. 9) Małżeństwo prawne oznacza z reguły małżeństwo nieochrzczo-nych (zob. KPK z 1917 r., kan ). 10) Małżeństwo sakramentalne, gdy jest zawarte między ochrzczonymi. 11) Małżeństwo zawarte i dopełnione, jest to małżeństwo ważnie zawarte przez osoby ochrzczone, sposobem ludzkim skonsumowane fizycznym pożyciem zmierzającym do zrodzenia potomstwa (kan ). 12) Dopóki małżeństwo osób ochrzczonych, ważnie zawarte i uznane przez Kościół (matrimonium ratum), sakramentalne, nie zostało dopełniona modo kumano" aktem

20 fizycznym (kan ) nazywa się małżeństwem tylko zawartym, lecz niedopełnionym (zob. kan. 1142). 13) Małżeństwo jest publiczne wtedy, gdy zostało zawarte wobec Kościoła", z zachowaniem przepisanej formy i odnotowane zwyczajnie w księgach metrykalnych odnośnej parafii. 14) Małżeństwo tajne: a) w sensie szerszym - jest zawarte z dużą dyskrecją, ale zapisane w księgach metrykalnych odnośnej parafii; b) w sensie ścisłym - jest zawarte w sposób bezwzględnie tajny, a więc ze zobowiązaniem do zachowania tajemnicy i bez 41 zapisywania w księgach parafialnych; akt jednak zostaje zapisany w specjalnej księdze, przechowywanej w tajnym archiwum kurii (zob. kan ); 15) Małżeństwo jest nazywane religijnym czyli kościelnym, gdy jego zawarcie jest regulowane prawem kanonicznym; mówi się wówczas, że strony zawarły ślub kościelny" ( małżeństwo kościelne"). 16) Małżeństwem konkordatowym" nazywa się (od 1998 r.) małżeństwo kanoniczne ze skutkami cywilno-prawnymi. 17) Małżeństwo mieszane jest wtedy, gdy zwierają je dwie osoby ochrzczone, z których jedna jest katolikiem, druga zaś pozostaje przy swoim wyznaniu niekatolickim (zob. kan ). Małżeństwo mieszane w szerokim znaczeniu, to związek zawarty pomiędzy stroną katolicką i stroną nieochrzczoną (kan ). 18) Małżeństwo nazywamy cywilnym, gdy jego zawarcie jest regulowane przepisami państwowego prawa małżeńskiego (zob. kan. 1059); mówi się wtedy, że narzeczem zawarli małżeństwo cywilne", kontrakt cywilny", cywilny ślub". 19) Małżeństwo nieślubne, a więc bez żadnej publicznej formy, nosi nazwę konkubinatu; jest nim trwałe pożycie mężczyzny z kobietą na sposób małżeński, bez zawarcia związku małżeńskiego; konkubinat może być publiczny lub notoryczny albo tajny (zob. kan. 1093). 5. WŁADZA NAD MAŁŻEŃSTWEM KATOLIKÓW Prawodawca kodeksowy stwierdza, że małżeństwo katolików, chociażby tylko jedna strona była katolicka, podlega nie tylko prawu Bożemu, lecz także kanonicznemu, z zachowaniem kompetencji władzy państwowej w odniesieniu do czysto cywilnych skutków tego związku (kan. 1059) Małżeństwo podlega prawu Bożemu Małżeństwo katolików podlega przede wszystkim prawu Bożemu, tak naturalnemu, jak i pozytywnemu, zawartemu w Piśmie Świętym, zwłaszcza w Ewangelii. Odnosi się to szczególnie do jedności i nierozerwalności. W tym przypadku prawo Boże dotyczy małżeństwa wszystkich ochrzczonych oraz - gdy mamy na uwadze prawo naturalne - nieochrzczonych (zob. kan. 11; ). Nie wszystkie jednak sprawy, związane z