Dyrektor Generalny Lasów Państwowych ZASADY HODOWLI LASU

Transkrypt

1 Dyrektor Generalny Lasów Państwowych ZASADY HODOWLI LASU obowiązujące w Państwowym Gospodarstwie Leśnym LASY PAŃSTWOWE Wprowadzone w życie na mocy art. ustawy z dnia września 91 r. o lasach (tekst jednolity ze zmianami DzU Nr 56, poz. 69 z 000 r.) zarządzeniem Nr 99 dyrektora generalnego Lasów Państwowych z dnia grudnia 00 r.

2 Wydano na zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Pañstwowych 1 Warszawa 003 Wydawca: 3 Oœrodek Rozwojowo-Wdro eniowy Lasów Pañstwowych w Bedoniu ul. Sienkiewicza, Andrespol 5 6 9Autor: Mgr in. Zygmunt Rozwa³ka Pe³nomocnik Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych do spraw opracowania projektów normalizacji wewnêtrznej w Lasach Pañstwowych 11 Zespó³ konsultacyjny powo³any Zarz¹dzeniem Nr 1 Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych 1 z dnia wrzeœnia 99 r. w osobach: mgr in. Wojciech Fonder naczelnik Wydzia³u Gospodarki Leœnej DGLP przewodnicz¹cy Zespo³u, 1mgr in. Marian Czuba naczelnik Wydzia³u Nadzoru Urz¹dzeniowego DGLP, dr in. Ryszard Kapuœciñski naczelnik Wydzia³u Ochrony Lasu DGLP, mgr in. Piotr Grygier dyrektor RDLP w Poznaniu, 16mgr in. Tadeusz Puchniarski zastêpca dyrektora RDLP w Olsztynie, 1mgr in. Jerzy Pi¹tkowski zastêpca dyrektora RDLP w odzi, mgr in. Stanis³aw Tomczyk zastêpca dyrektora RDLP w Pile, 1prof. dr hab. Jan Zaj¹czkowski kierownik Zak³adu Hodowli Lasu IBL, mgr in. Tomasz Gr¹dzki g³ówny specjalista DGLP sekretarz Zespo³u 0 Recenzenci: 1prof. dr hab. Eugeniusz Bernadzki SGGW, prof. dr hab. Andrzej Jaworski AR Kraków, prof. dr hab. Henryk Ró añski AR Poznañ, 3 prof. dr hab. Konrad Magnuski AR Poznañ, prof. dr hab. Bohdan Drogoszewski AR Poznañ 5 prof. dr hab. Piotr Paschalis SGGW prof. dr hab. Henryk ybura SGGW 6 dr in. Józef Grodecki AR Poznañ, dr in. Antoni Sienkiewicz AR Poznañ Opinie do projektu w formie pisemnej przed³o yli: 91. Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody SALAMANDRA Poznañ;. Lubuski Klub Przyrodników; 3. Komitet Ochrony Or³ów;. Towarzystwo Ochrony Puszczy Bia³owieskiej; 5. Dolnoœl¹ska Stacja Terenowa IOP PAN Wroc³aw; 6. Stowarzyszenie dla Natury WILK; 3Opracowanie ilustracji graficznych oraz map pogl¹dowych: dr in. Micha³ Orzechowski, 36 dr in. Roman Wójcik ISBN

3 Spis treœci Wprowadzenie Definicje niektórych pojêæ CZÊŒÆ I OGÓLNA 90 Dzia³ I. Ogólne cele gospodarki leœnej i funkcje lasów Rozdzia³ 1. Cele gospodarki leœnej Rozdzia³. Funkcje lasów i ich podzia³ Rozdzia³ 3. Podzia³ lasów w zale noœci od ogólnych celów gospodarki leœnej i pe³nionych funkcji Dzia³ II. Przyrodnicze i ekonomiczne podstawy hodowli lasu Rozdzia³ 1. Przyrodnicze podstawy hodowli lasu A. Regionalizacja przyrodnicza (geobotaniczna) B. Regionalizacja przyrodniczo-leœna (ekologiczno-fizjograficzna) C. Regionalizacja nasienna D. Typologia leœna E. Warunki œrodowiska kszta³towane przez cz³owieka, jako czynnik modyfikuj¹cy mo liwoœci hodowli lasu Rozdzia³. Ekonomiczne podstawy hodowli lasu A. Racjonalne wykorzystywnie siedlisk leœnych i doskonalenie produkcji leœnej B. Optymalizacja kosztów hodowli lasu i ograniczanie ryzyka niepowodzeñ. C. Zagospodarowanie i wykorzystanie niedrzewnych produktów lasu.... Rozdzia³ 3. Ogólne zasady postêpowania hodowlanego w lasach A. Postêpowanie w lasach gospodarczych B. Postêpowanie w lasach ochronnych C. Postêpowanie hodowlane w Leœnych Kompleksach Promocyjnych (LKP). 3 CZÊŒÆ II SZCZEGÓ OWA Dzia³ I. Zasady odnawiania lasu, przebudowy drzewostanów i zalesiania gruntów Rozdzia³ 1. Gospodarka nasienna A. Cele gospodarki nasiennej i stawiane jej wymogi B. Sposoby zagospodarowania i wykorzystywania bazy nasiennej Rozdzia³. Gospodarka szkó³karska

4 1Rozdzia³ 3 Rêbnie i zasady ich stosowania w lasach Rozdzia³. Odnowienia i zalesienia Rozdzia³ 5. Poprawki, uzupe³nienia i dolesienia Rozdzia³ 6. Przebudowa drzewostanów niezgodnych z celami gospodarki leœnej 5 i przemiana struktury drzewostanów Rozdzia³. Przebudowa drzewostanów, regradacja gleb i rekultywacja gruntów znajduj¹cych siê pod ujemnym wp³ywem przemys³owych zanieczyszczeñ powietrza oraz w obszarach szkód górniczych Rozdzia³. Postêpowanie hodowlane na gruntach porolnych Dzia³ II. Plantacje i uprawy plantacyjne drzew szybko rosn¹cych Rozdzia³ 1. Plantacje topoli Rozdzia³. Plantacyjna uprawa szybko rosn¹cych drzew leœnych Dzia³ III. Pielêgnowanie lasu Rozdzia³ 1. Pielêgnowanie drzewostanów i innych elementów biocenozy leœnej Rozdzia³. Pielêgnowanie siedlisk Dzia³ IV. Kszta³towanie retencji wodnej i gospodarka wod¹ w lasach Rozdzia³ 1. Kszta³towanie retencji wodnej Rozdzia³. Regulacja stosunków wodnych Dzia³ V. Zagospodarowanie lasów silnie os³abionych i podatnych na choroby 0 i szkodniki Rozdzia³ 1. Postêpowanie hodowlane w sta³ych ogniskach gradacyjnych Rozdzia³. Postêpowanie hodowlane w ogniskach chorób infekcyjnych Rozdzia³ 3. Zasady postêpowania w lasach uszkodzonych przez po ary oraz zagospodarowania po arzysk wielkoobszarowych CZÊŒÆ III. LAS OTOCZENIE Rozdzia³ 1. Zwi¹zki lasów i gospodarki leœnej z planowaniem i zagospodarowaniem przestrzennym Rozdzia³. Zasady rekreacyjnego zagospodarowania lasów Za³¹czniki: 1. Mapa: Regionalizacji przyrodniczo-leœnej,. Mapa regionalizacji przyrodniczo-leœnej na tle podzia³u administracyjnego 3 Polski, 3. Naturalne zasiêgi wystêpowania lasotwórczych gatunków drzew w Polsce. 36 3Uwaga! 3Tabele o numerach 1, 1.A, 1.1, 1., 1.3, 1., 1.5, 1.6, 1., 1.,, 9,, 11, 11 A,, 1 s¹ 39zamieszczone w formie za³¹czników, 0Tabele o numerach, 3,, 5, 6,, 1 s¹ zamieszczone w tekœcie

5 Wprowadzenie 16 Dzisiejszy stan wiedzy przyrodniczej pozwala stwierdziæ, e lasy, jako najbardziej natural-1ne, d³ugowieczne i wielkoprzestrzenne zespo³y przyrodnicze, wywieraj¹ ogromny wp³yw na1 zachowanie równowagi w przyrodzie. Stan tej równowagi jest uzale niony od stopnia natural- noœci lasów i ich potencja³u przyrodniczego. Walory te decyduj¹ bowiem o mo liwoœciach0 adaptacji lasów do zmieniaj¹cych siê warunków ycia. 1 Stopniowy wzrost gospodarczy i zwiêkszanie siê liczby ludnoœci wzmaga presjê spo³eczn¹ na lasy i œrodowiska przyrodnicze, a jednoczeœnie rodzi coraz wiêksze oczekiwania spo-3 ³eczne wobec lasów i leœnictwa. Spo³eczeñstwo domaga siê jednoczeœnie ochrony naturalnych walorów lasów i coraz5 wiêkszych iloœci drewna. Roœnie równoczeœnie zapotrzebowanie na œrodowiskotwórcze, produkcyjne, ochronne i socjalne funkcje lasów w zagospodarowaniu przestrzennym kraju. 6 W tej sytuacji niezbêdny jest racjonalny kompromis w godzeniu tych potrzeb, osi¹gany z szerokim udzia³em spo³eczeñstwa, przy podejmowaniu najwa niejszych decyzji gospodar-czych w lasach i przy zwiêkszaniu lesistoœci kraju. Poszukuj¹c takiego kompromisu przy opracowaniu niniejszej edycji Zasad Hodowli Lasu, kierowano siê poni szymi przes³ankami: 1. Kierunek hodowli lasu oparty zarówno na wzorcach naturalnych ukszta³towanych w prze-3sz³oœci, jak te na wspó³czesnych procesach rozwoju zjawisk przyrodniczych z uwzglêd-3nieniem wymogów spo³eczno-gospodarczych i zasad zrównowa onego rozwoju, niesie najmniejsze ryzyko niepowodzeñ, a tym samym ogranicza koszty hodowli i ochrony lasu; 36. Zapotrzebowanie na drewno jako tworzywo ekologiczne o ogromnej mo liwoœci za-3stosowañ, przy tym wytwarzane w procesie przyrodniczym przyjaznym dla œrodowiska 3 bêdzie nadal wzrastaæ wraz ze zwiêkszeniem siê liczby ludnoœci i rozwojem spo³eczno-39 -gospodarczym kraju; 0 3. Rozwój spo³eczno-gospodarczy bêdzie powodowa³ konflikty pomiêdzy produkcyjnymi i1 ochronnymi funkcjami lasu;. Produkcja drewna powinna odbywaæ siê tak e poza ekosystemami leœnymi, tj. na 3 uprawach plantacyjnych i w zadrzewieniach; 5. Proces zanieczyszczania œrodowiska bêdzie trwa³ nadal, choæ w malej¹cym tempie, a 5 jego skutki bêd¹ dotkliwe dla lasów jeszcze bardzo d³ugo i mog¹ regionalnie powodowaæ 6 nieodwracalne zmiany w substancji leœnej; 6. Obserwowane w ostatnich dziesi¹tkach lat zmiany klimatyczne wp³ywaj¹ na warunki ycia lasów. Œwiadczy o tym spontaniczne zwiêkszanie siê udzia³u gatunków liœciastych w la- 5

6 sach naszej strefy klimatycznej, a w szczególnoœci: buka, dêbów, jaworu, lipy i grabu. Niepewnoœæ prognoz co do dalszego kszta³towania siê klimatu nie pozwala jednak na znacz¹c¹ zmianê sk³adu gatunkowego upraw na korzyœæ tych gatunków. Konieczna jest zatem sta³a obserwacja trendów zmian w przyrodzie i stopniowe ich uwzglêdnianie w hodowli lasu. Wszystkie ww. uwarunkowania przyrodnicze i spo³eczne posiadaj¹ wyraÿny aspekt ekonomiczny. Wymagaj¹ one w³aœciwego ukierunkowania nak³adów na hodowlê lasu i unikania daj¹cych siê przewidzieæ szkód w lasach i strat w gospodarce leœnej. Ten kierunek myœlenia zmusza do: 1. Rozpraszania ryzyka w hodowli lasu na mo liwie du ¹ liczbê gatunków drzew rodzimych dostosowanych do charakteru siedlisk, z uwzglêdnieniem jednak dominuj¹cej roli sosny i dêbu, a regionalnie równie buka na nizinach oraz œwierka, buka i jod³y w górach;. Ograniczania powierzchni i zakresu stosowania zrêbów zupe³nych oraz unikania schematyzmu w hodowli lasu; 3. Zwiêkszania zakresu przebudowy drzewostanów nadmiernie zubo onych gatunkowo i uproszczonych strukturalnie, bez wzglêdu na ich wiek;. Zmniejszania ryzyka niepowodzeñ w hodowli lasu m.in. przez: 1) preferowanie naturalnego odnowienia lasu, jako opartego na szerokiej bazie genetycznej; ) nadanie typowi gospodarczemu drzewostanu charakteru dynamicznego zmiennego w czasie: z uwzglêdnieniem cech biologicznych i wymagañ ekologicznych poszczególnych gatunków drzew a zw³aszcza szersze wykorzystanie gatunków szybko rosn¹cych pionierskich i os³onowych (Brz, Os, Ol, Md) przy zak³adaniu upraw otwartych na bogatych siedliskach (zrêby poklêskowe, grunty porolne wy szych klas bonitacyjnych), w celu zwiêkszenia ró norodnoœci biologicznej i produkcyjnoœci drzewostanów, a nastêpnie stopniowe ograniczanie udzia³u tych gatunków w ramach ciêæ pielêgnacyjnych prowadzonych na korzyœæ gatunków g³ównych na danym siedlisku; 3) ukierunkowanie ciêæ pielêgnacyjnych w lasach nie tylko na poprawê jakoœci produkcji, ale te na stabilnoœæ drzewostanów, ywotnoœæ i trwa³oœæ lasu oraz na protegowanie gatunków i osobników drzew posiadaj¹cych zdolnoœci adaptacyjne do zmieniaj¹cych siê warunków œrodowiska; 5. Dopuszczenia luÿniejszej ni dotychczas i nierównomiernej wiêÿby sadzenia w odnowieniach i zalesieniach z wykorzystaniem istniej¹cych lub inicjowaniem nowych odnowieñ naturalnych po ¹danych gatunków drzew; 36. Obserwacji i wspierania spontanicznych procesów naturalnych w lasach, które sprzyjaj¹ ró norodnoœci biologicznej; 36. Ograniczenia czasu prowadzenia selekcji pozytywnej w trzebie ach póÿnych w drzewostanach sosny i modrzewia do po³owy lub koñca IV klasy wieku zale nie od ich jakoœci, 3 3 a w drzewostanach œwierkowych i olszowych do koñca III klasy wieku, bowiem prowadzenie 39 trzebie y górnej a do wieku rêbnoœci zmniejsza zapas produkcyjny i przyrost oraz stabilnoœæ drzew, a przy tym nie zapewnia dalszej istotnej poprawy jakoœci tych drzewostanów; 0 1. Rozszerzenia zasad hodowli lasu równie na u ytki niedrzewne, które powinny staæ siê obiektem gospodarki leœnej. 3 Powy sze przes³anki uzasadniaj¹ oparcie postêpowania hodowlanego w lasach na po- podstawach przyrodniczych i ekonomicznych. Zosta³y one naœwietlone w kolej- g³êbionych 5nych czêœciach sk³adowych niniejszych zasad, które ³¹cz¹ postêpowanie hodowlane z kom- i racjonalnym u ytkowaniem zasobów leœnych i funkcji lasu w spójny system trwa- 6pleksowym ³ej, zrównowa onej i wielofunkcyjnej gospodarki leœnej. System ten jest dalszym rozwiniê- stosowanych w Polsce ju od dawna zasad racjonalnej gospodarki leœnej, opartej na ciem podstawach ekologicznych i ekonomicznych. 6

7 Zasady Hodowli Lasu maj¹ charakter kierunkowy i ramowy. S¹ one transformacj¹ celów1 i zasad gospodarki leœnej okreœlonych ogólnie w ustawie o lasach na cele i zasady szcze-gó³owe, które s¹ ustalane w planach urz¹dzenia lasu indywidualnie dla ka dej najmniejszej3 jednostki planowania gospodarczego, jak¹ jest drzewostan i jego siedlisko. Zasady Hodowli Lasu mog¹ byæ uzupe³niane, uszczegó³awiane i uœciœlane w formie wy-tycznych lub innych ustaleñ dyrektora generalnego Lasów Pañstwowych, wprowadzanych6 do stosowania odpowiednimi zarz¹dzeniami. Komisje techniczno-gospodarcze, podczas opracowywania projektów planów urz¹dzenia lasu, uwzglêdniaj¹c warunki i doœwiadczenia miejscowe, mog¹ proponowaæ modyfikacje9 celów i zasad gospodarki leœnej, okreœlonych w Zasadach Hodowli Lasu w zakresie: 1) gospodarczych typów drzewostanów, okreœlonych ramowo w tabelach 1 i 1A tj. wpro-1wadzaæ zmiany: 1 w udziale poszczególnych gatunków g³ównych w granicach +/ 0%, w ³¹cznym udziale gatunków g³ównych w granicach +/ %, 1 w ³¹cznym udziale gatunków domieszkowych i biocenotycznych +/ 0%; ) ustalaæ dodatkowe gospodarcze typy drzewostanów z uwzglêdnieniem szczególnie16 cennych lokalnie naturalnych zespo³ów np. kwaœnych d¹brów mezotroficznych, wil-1gotnych d¹brów subatlantyckich, kwaœnych buczyn oraz gatunków i ras drzew np. so-1sny wdziarowej, sosny taborskiej, sosny limby, modrzewia sudeckiego, jaworu, lipy itp. Nale y przy tym kierowaæ siê typami lasów okreœlonymi w Siedliskowych podsta-wach hodowli lasu dla poszczególnych siedlisk i krain przyrodniczo-leœnych; 1 3) rodzajów i form rêbni w kierunku zapewniaj¹cym zwiêkszenie udatnoœci i jakoœci od-nowienia lasu. 3 W sytuacjach nadzwyczajnych, KTG mo e wnioskowaæ o dokonanie dalej id¹cych zmian. W uzasadnionych przypadkach nadleœniczy, uwzglêdniaj¹c zmiennoœæ warunków w ra-mach typu siedliskowego lasu i drzewostanu oraz zmiennoœæ potrzeb lasu w czasie obowi¹-zywania planu urz¹dzenia lasu, jest uprawniony do modyfikowania wskazañ gospodarczych i podejmowania indywidualnych decyzji gospodarczych, w kierunku zapewniaj¹cym najlep-sz¹ realizacjê celów gospodarki leœnej okreœlonych w tym planie. Niniejsze zasady hodowli lasu (ZHL) zosta³y opracowane z uwzglêdnieniem ustaleñ: 1. II Polityki ekologicznej Pañstwa, przyjêtej przez Radê Ministrów w czerwcu 000 r. i przez Sejm RP w sierpniu 001 r.,. Polityki leœnej Pañstwa, przyjêtej przez Radê Ministrów dnia kwietnia 9 r. oraz obowi¹zuj¹cych przepisów prawa, a w szczególnoœci: 1. Ustawy z dnia wrzeœnia 91 r. o lasach (tekst jednolity DzU z 000 r., Nr 56, poz. 69 ze zmianami),. Ustawy z dnia 16 paÿdziernika 91 r. o ochronie przyrody (tekst jednolity DzU z 99 r. Nr 99, poz. 9 ze zm.), 3. Ustawy z dnia kwietnia 001 r. Prawo ochrony œrodowiska (DzU z 001 r., Nr 6, poz. 6 ze zm.),. Ustawy z dnia lipca 9 r. o zagospodarowaniu przestrzennym (tekst jednolity DzU z 99 r., Nr, poz. 9 ze zm.), 5. Ustawy z dnia 3 lutego 95 r. o ochronie gruntów rolnych i leœnych (DzU z 95 r., Nr 16, poz. ze zm.), 6. Ustawy z dnia paÿdziernika 95 r. Prawo owieckie (tekst jednolity DzU z 00 r., Nr, poz. 3),. Ustawy z dnia czerwca 001 r. o leœnym materiale rozmno eniowym (DzU z 001 r., Nr 3, poz. 61), oraz przepisów wykonawczych

8 Definicje niektórych pojêæ oraz znaczenia symboli i skrótów u ytych w Zasadach Hodowli Lasu (g³ównie na podstawie S³ownika encyklopedycznego leœnictwa, drzewnictwa, ochrony œrodowiska, ³owiectwa oraz dziedzin pokrewnych Warszawa 96) 1. Biocenoza ogó³ populacji roœlin (fitocenoza) i zwierz¹t (zoocenoza) yj¹cych w okreœlonym ekosystemie i powi¹zanych zale noœciami o charakterze troficznym i ekologicznym. Biocenoza jest g³ównym czynnikiem kszta³tuj¹cym specyficzny dla danego ekosystemu biotop.. Fitocenoza 1) konkretne zbiorowisko roœlinne; ) strukturalna, funkcjonalna czêœæ biocenozy z³o ona z populacji roœlinnych, wykazuj¹ca swoist¹ fizjonomiê wynikaj¹c¹ z udzia³u roœlin o okreœlonym pokroju i formie yciowej, wewnêtrzn¹ strukturê przestrzenn¹ poziom¹ i pionow¹, specyficzn¹ rytmikê sezonow¹ i dynamikê odnawiania siê, w³aœciwy sobie przep³yw energii i produktywnoœæ ekologiczn¹; 3) p³at roœlinnoœci. 3. Zoocenoza wielogatunkowy zespó³ zwierz¹t zasiedlaj¹cy okreœlone œrodowisko; sk³adnik biocenozy istniej¹cy w ekosystemie tylko w powi¹zaniu z pozosta³ymi elementami œrodowiska.. Biotop zespó³ abiotycznych warunków œrodowiska w konkretnym ekosystemie, powstaj¹cy przez specyficzne przekszta³cenie siedliska przez biocenozê danego ekosystemu oraz ekosystemów poprzedzaj¹cych go we wczeœniejszych stadiach sukcesji. 5. Ekosystem uk³ad utworzony przez wszystkie organizmy zasiedlaj¹ce dany obszar i tworz¹ce zespó³ biotyczny wraz z ich œrodowiskiem abiotycznym; rozumiany najczêœciej jako konkretny, dynamiczny, strukturalno-funkcjonalny uk³ad przestrzenny z³o ony z biocenozy i biotopu, wyra aj¹cy jednoœæ; w ka dym ekosystemie zachodzi przep³yw energii i obieg materii pomiêdzy komponentami biocenozy a œrodowiskiem dziêki istnieniu organizmów nale ¹cych do trzech podstawowych poziomów troficznych: producentów, konsumentów i destruentów. 6. Roœlinnoœæ potencjalna roœlinnoœæ, jaka powsta³aby spontanicznie w danym miejscu gdyby zrealizowa³y siê jej tendencje sukcesyjne; naturalny i trwa³y zespó³ leœny odpowiadaj¹cy warunkom siedliskowym w danym miejscu.. Biogrupa grupa drzew, z tej samej lub ró nych klas biosocjalnych, wyodrêbniaj¹ca siê w lesie jako zwarta, zespo³owa jednostka ekologiczna (funkcjonalnoprzestrzenna).. Faza starzenia (staroœci) faza w cyklu rozwojowym lasu naturalnego koñcz¹ca stadium optymalne, a rozpoczynaj¹ca stadium rozpadu. 9. Stadium rozpadu stadium koñcowe cyklu rozwoju lasu naturalnego, w którym wiêkszoœæ drzew starej generacji osi¹ga naturalny kres swego ycia..reprodukcja rozszerzona w gospodarstwie leœnym taki jego rozwój, przy którym nieprzerwanie na stale rozszerzaj¹cej siê podstawie s¹ reprodukowane zapasy produkcyjne i u yteczne w³aœciwoœci lasu. 11.Typ lasu jednostka taksonomiczna, wyró niana w ramach typu siedliskowego lasu, ze wzglêdu na specyficzny sk³ad gatunkowy warstwy drzew, który powinien byæ zachowany na danym terenie jako perspektywiczny cel hodowlany uwarunkowany czynnikami naturalnymi. Typy lasu w ramach poszczególnych siedlisk leœnych zosta³y okreœlone w opracowaniu Siedliskowe podstawy hodowli lasu. 1.DGLP Dyrekcja Generalna Lasów Pañstwowych,.RDLP Regionalna Dyrekcja Lasów Pañstwowych, 1. IBL Instytut Badawczy Leœnictwa,.ZHL Zasady Hodowli Lasu.

9 CZÊŒÆ I OGÓLNA Dzia³ I Ogólne cele gospodarki leœnej i funkcje lasów Rozdzia³ 1. Cele gospodarki leœnej Zgodnie z przepisami Ustawy z dnia wrzeœnia 91 r. o lasach, g³ównym celem gospodarki leœnej jest zapewnienie trwa³oœci lasu i ci¹g³oœci jego wielofunkcyjnej roli w zago-spodarowaniu przestrzennym kraju. 1. Trwa³oœæ lasów w zmieniaj¹cych siê warunkach œrodowiska przyrodniczego powinna byæ osi¹gana przez uwzglêdnianie w gospodarce leœnej wzorców naturalnych, ukszta³to-wanych przez przyrodê w czasach minionych oraz obserwacjê i wykorzystywanie wspó³-czesnych procesów naturalnych inspirowanych przez sam¹ przyrodê. Przy kszta³towaniu5 przysz³ego obrazu lasów nale y tak e braæ pod uwagê trendy rozwoju spo³eczno-go- 6 spodarczego kraju, które bêd¹ wp³ywaæ na warunki œrodowiska przyrodniczego i ocze-kiwania spo³eczeñstwa wobec lasów i gospodarki leœnej G³ównym celem hodowli lasu jest zachowanie i wzbogacanie lasów istniej¹cych oraz kszta³towanie nowych z respektowaniem warunków i procesów naturalnych przez: 1) stopniowe osi¹ganie stanów równowagi dynamicznej w ekosystemach leœnych, 3 a w szczególnoœci zgodnoœci biocenozy leœnej z warunkami biotopów, ) zapewnianie produkcji drewna i innych u ytków na zasadach reprodukcji rozszerzonej, 36 3) kszta³towanie pozaprodukcyjnych funkcji lasu oraz przyjaznych powi¹zañ gospodarki leœnej z otoczeniem spo³eczno-gospodarczym na zasadzie sprzê eñ zwrotnych Przy formu³owaniu szczegó³owych celów hodowli lasu, które zgodnie z art. 1 ustawy39 o lasach powinny byæ okreœlone w planie urz¹dzenia lasu dla ka dego drzewostanu0 i urz¹dzanego obiektu, nale y wyró niaæ: 1 1) cele perspektywiczne (d³ugookresowe) polegaj¹ce na okreœleniu po ¹danej postaci drzewostanu w wieku jego dojrza³oœci do odnowienia i po ¹danej postaci urz¹dzanego obiektu. Cele perspektywiczne wyra a siê w gospodarczych typach drzewosta-nów dla poszczególnych siedlisk, po³o enia i warunków œrodowiska przyrodniczego5 oraz w wiekach dojrza³oœci drzewostanów do odnowienia (wiekach rêbnoœci), które6 s¹ okreœlane w planach urz¹dzenia lasu; 3 ) cele etapowe (œredniookresowe), obejmuj¹ce od kilkunastu do kilkudziesiêciu lat, które powinny byæ realizacyjnym rozwiniêciem celów perspektywicznych, zgodnie

10 wchodz¹cym w sk³ad planu urz¹dzenia lasu z naturaln¹ dynamik¹ rozwoju drzewostanu od fazy inicjalnej, przez m³odocian¹, dojrzewania, dojrza³oœci, starzenia siê i odnowienia, z pozostawieniem fragmentów drzewostanu do fazy staroœci fizjologicznej i naturalnego rozpadu. Cele œredniookresowe powinny uwzglêdniaæ potrzebê wprowadzania ewentualnych korekt w aktualnym stanie drzewostanów, niezbêdnych dla osi¹gniêcia celów perspektywicznych np.: a) zmiany kierunków i natê enia ciêæ pielêgnacyjnych w ró nych etapach rozwoju drzewostanów, b) przebudowy sk³adu gatunkowego drzewostanów, c) zró nicowania struktury wiekowej i przestrzennej drzewostanów, d) optymalizacji zapasu produkcyjnego drzewostanów, e) rewitalizacji gleb i regradacji siedlisk, f) odbudowy systemu ma³ej retencji w lesie, g) przywracania naturalnej ró norodnoœci biologicznej lasu. Cele te i sposoby ich realizacji okreœlaj¹ komisje techniczno-gospodarcze przy opracowywaniu projektów kolejnych planów urz¹dzenia lasu. Cele krótkookresowe (doraÿne), formu³owane na okres wa noœci planu urz¹dzenia lasu, s¹ ujmowane we wskazaniach gospodarczych opisów taksacyjnych. Cele, o których mowa w ust., s¹ zapisywane w opisie taksacyjnym drzewostanu, a cele perspektywiczne i œredniookresowe powinny byæ sformu³owane równie w elaboracie, 3 1. Realizacji celów hodowli lasu s³u y racjonalne u ytkowanie i bie ¹ce odnawianie zasobów leœnych na zasadach reprodukcji rozszerzonej z zachowaniem naturalnej ró norodnoœci biologicznej i bogactwa genetycznego lasu.. G³ównym celem u ytkowania lasu jest: a) gospodarcze wykorzystywanie zasobów leœnych i pozaprodukcyjnych œwiadczeñ lasu jako dobra publicznego i Ÿród³a œrodków na prowadzenie trwa³ej, zrównowa onej i wielofunkcyjnej gospodarki leœnej, b) kszta³towanie najlepszych warunków dla odnowienia lasu i jego rozwoju zgodnie z celami: gospodarki leœnej, ochrony przyrody, ochrony i kszta³towania œrodowiska. Rozdzia³. Funkcje lasów i ich podzia³ Funkcje lasów ogólnie dzieli siê na: 0 1) naturalne, wynikaj¹ce z samego istnienia lasu, 1 ) kszta³towane, czyli wzmagane w okreœlonym kierunku metodami gospodarki leœnej Realizuj¹c cele hodowli i u ytkowania lasu przyjmuje siê zasadê, e ka dy las, w ka - 6dym miejscu i czasie pe³ni jednoczeœnie ró ne funkcje w sposób naturalny. Niektóre z tych funkcji, uznane za szczególnie wa ne dla cz³owieka w okreœlonym miejscu i czasie, mog¹ byæ wzmagane metodami gospodarki leœnej, na ogó³ jednak kosztem ograniczania innych funkcji naturalnych.

11 6 1 Dotychczasowe rozpoznanie naturalnych funkcji lasu pozwala wyró niæ, ze wzglêdu na3 sposób ich œwiadczenia, trzy grupy funkcji: 1) biotyczne, które tworz¹ potencja³ biotyczny lasu w przestrzeni, 5 ) ochronne, które chroni¹ walory przyrody i œrodowisko naturalne w lesie i poza lasem, 6 3) produkcyjne i reprodukcyjne, które zapewniaj¹ produkcjê o ywionej i nieo ywionej materii organicznej oraz odnawialnoœæ lasu i jego trwa³oœæ jako ekosystemu Funkcje biotyczne, okreœlane te jako œrodowiskotwórcze, ekologiczne lub spo³eczne, maj¹ swe Ÿród³o w procesach yciowych lasu, w szczególnoœci w wi¹zaniu wêgla atmo-1sferycznego i tlenków azotu w masie organicznej, uwalnianiu tlenu, pary wodnej, fitoncy-1dów, zapachów i wyra aj¹ siê tworzeniem potencja³u biotycznego, którego wp³yw rozci¹-1ga siê zarówno na œrodowisko leœne, jak i na szeroko pojête œrodowisko przyrodnicze1 w otoczeniu lasu. W tej grupie funkcji wyró nia siê funkcje: klimatyczne, uzdrowiskowe, rekreacyjne, tury-1styczne, retencji, oczyszczania i dystrybucji wody oraz stymulacji produkcyjnoœci w po-1zaleœnych dzia³ach gospodarki. 1. Funkcje ochronne, które chroni¹ leœne i nieleœne zasoby przyrody i krajobrazu przed de-1gradacj¹, utrat¹ walorów, zanieczyszczeniem albo przed szkodliwym dzia³aniem czyn-ników zewnêtrznych. 1 Wyró nia siê tu funkcje ochrony ró norodnoœci biologicznej i bogactwa genetycznego, ochrony naturalnych warunków ycia cz³owieka, ochrony krajobrazu naturalnego, ochro-ny wody przed zanieczyszczeniem, ochrony gleb przed erozj¹, ochrony œrodowiska przed: ha³asem, wiatrem, zapyleniem, promieniowaniem, powodzi¹, lawinami, osuwiskami, 5 przemieszczaniem siê zanieczyszczeñ (funkcja bariery fizycznej), funkcje obron-ne, funkcje ochrony miejsc prowadzenia prac badawczych, funkcje historyczne, kulturo-we, estetyczne, duchowe itp. 3. Funkcje produkcyjne, zwane te gospodarczymi, wœród których najczêœciej wymienia9 siê: funkcje produkcji biomasy i akumulacji energii, w tym produkcja drewna i u ytków ubocznych tj. zwierzyny, grzybów, owoców runa leœnego, ywicy, zió³, kory, choinek, stroiszu itp. funkcje maj¹tkowe i dochodowe, 3 funkcje miejsca pracy, funkcje narzêdzia rekultywacji terenu, 36 funkcje miejsca ró norodnych us³ug dla ludnoœci itp. 3. Wiele funkcji lasu nie zosta³o jeszcze rozpoznanych i zdefiniowanych. Przysz³oœæ ujawni3 z pewnoœci¹ nowe funkcje lasu w przyrodzie, gospodarce i ró nych dziedzinach ycia cz³owieka Wielofunkcyjna gospodarka leœna powinna zapewniaæ mo liwoœæ trwa³ego i zrównowa-1 onego pe³nienia przez lasy wszystkich ich funkcji naturalnych, lecz wzmagaæ szczególnie te funkcje, które dla danego obszaru zosta³y uznane za wiod¹ce Funkcje lasów, zidentyfikowane w planach urz¹dzenia lasu na podstawie przepisów usta-wy o lasach lub wynikaj¹ce z innych przepisów prawa (miejscowych planów zagospodaro-wania przestrzennego, przepisów o ochronie przyrody, przepisów o ochronie zabytków itp.) 11

12 1okreœla siê szczegó³owo w planach urz¹dzenia lasu i uwzglêdnia w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. 3 Funkcje lasów w zagospodarowaniu przestrzennym kraju s¹ kszta³towane na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym. 5 1) Na poziomie lokalnym funkcje lasów s¹ ustalane: w planach urz¹dzenia lasu na podstawie decyzji ministra w³aœciwego do spraw œrodowiska i w nastêpstwie w miejsco- 6 wych planach zagospodarowania przestrzennego (patrz art. 0 ustawy z dnia wrzeœnia 91 r. o lasach). 9 ) Na poziomie regionalnym (wojewódzkim) w ramach prac nad studium zagospodarowania przestrzennego województwa (patrz art. 5 ustawy z dnia lipca 9 r. o za- 11 gospodarowaniu przestrzennym, tekst jednolity DzU Nr, poz. 9 z 99 r.). 1 3) Na poziomie krajowym w ramach polityki przestrzennego zagospodarowania kraju (patrz art. 56 ww. ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym) Rozdzia³ 3. Podzia³ lasów w zale noœci od ogólnych celów gospodarki leœnej i pe³nionych funkcji 11. Ze wzglêdu na rolê lasów w œrodowisku przyrodniczym, w gospodarce i yciu spo³ecznym kraju wyró nia siê: 3 1) lasy ochronne jako szczególnie chronione (z mocy ró nych ustaw), ) lasy gospodarcze jako ogólnie chronione (z mocy ustawy o lasach) Do lasów ochronnych zalicza siê lasy o szczególnych walorach przyrodniczych, uznane zgodnie z przepisami o ochronie przyrody za rezerwaty. Postêpowanie w tych lasach okreœla plan ochrony rezerwatu.. Za lasy ochronne, zgodnie z art. ustawy o lasach, mog¹ byæ uznane lasy, które: 1) chroni¹ glebê przed zmywaniem lub wyja³owieniem, powstrzymuj¹ usuwanie siê ziemi, obsypywanie siê ska³ lub lawin, ) chroni¹ zasoby wód powierzchniowych i podziemnych, reguluj¹ stosunki hydrologiczne w zlewni oraz na obszarach wododzia³ów, 3) ograniczaj¹ powstawanie lub rozprzestrzenianie siê lotnych piasków, ) s¹ trwale uszkadzane wskutek dzia³alnoœci przemys³u, 5) stanowi¹ drzewostany nasienne lub ostoje zwierz¹t i stanowiska roœlin podlegaj¹cych ochronie gatunkowej, 6) maj¹ szczególne znaczenie przyrodniczo-naukowe lub dla obronnoœci i bezpieczeñstwa pañstwa, ) s¹ po³o one: a) w granicach administracyjnych miast i w odleg³oœci do km od granic administracyjnych miast licz¹cych ponad 50 tys. mieszkañców, b) w strefach ochronnych wokó³ sanatoriów i uzdrowisk, c) w strefie górnej granicy lasów. 1

13 1 Szczegó³owe zasady uznawania lasów za ochronne okreœla Rozporz¹dzenie Ministra 3 Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 5 sierpnia 9 r. (DzU Nr 6, poz. ). Nale y podkreœliæ, e zgodnie z ust. tego rozporz¹dzenia, szczegó³o-we zasady prowadzenia gospodarki w lasach ochronnych okreœla siê w akcie o uznaniu6 tych lasów za ochronne Pozosta³e lasy, nieuznane za ochronne, zalicza siê do lasów gospodarczych Dzia³ II Przyrodnicze i ekonomiczne podstawy hodowli lasu 16 1 Rozdzia³ 1. Przyrodnicze podstawy hodowli lasu Podstaw¹ dla okreœlenia celów hodowlanych, jak te kierunków postêpowania hodowlanego w lasach s¹: 3 1) Regionalizacja geobotaniczna kraju, która okreœla zró nicowanie g³ównych typów ro-œlinnoœci potencjalnej Polski i geograficzn¹ zmiennoœæ relacji miêdzy siedliskami5 a naturalnymi zbiorowiskami leœnymi na nich wystêpuj¹cymi; 6 ) Regionalizacja przyrodniczo-leœna, która przedstawia geograficzne zró nicowanie warunków wzrostu lasów w uk³adzie hierarchicznym krainy, dzielnicy i mezoregionu, ich funkcji fizjotaktycznych oraz naturalnych mo liwoœci bioprodukcji; 9 3) Regionalizacja nasienna, która okreœla walory genetyczne i gospodarcze populacji g³ównych gatunków drzew leœnych w Polsce, granice ich wystêpowania oraz zasady rozprzestrzeniania i wykorzystywania; ) Rozpoznanie naturalnego potencja³u siedlisk leœnych metod¹ typologiczn¹, wyko-3rzystuj¹c¹ osi¹gniêcia nauk przyrodniczych (przyrodniczych m.in. gleboznawstwa, 3 fitosocjologii, klimatologii) dla wskazania mo liwoœci kszta³towania okreœlonych zbio-3rowisk leœnych; 36 5) Warunki œrodowiska przyrodniczego, tj. stopnie czystoœci powietrza atmosferyczne-3go, gleby i wody, kszta³towane przez cz³owieka w bli szym i dalszym otoczeniu la-3su, które wp³ywaj¹ na stan œrodowiska leœnego i modyfikuj¹ mo liwoœci hodowli lasu. 39 A. Regionalizacja przyrodnicza (geobotaniczna) 1. Naturalne zespo³y przyrodnicze Polski wykazuj¹ zmiennoœæ regionaln¹ odpowiadaj¹c¹ wielkim gradientom klimatycznym: z zachodu na wschód, wraz ze wzrostem kontynentalizmu klimatu i ustêpowaniem zespo³ów atlantyckich w lasach g³ównie buka, jaworu, jod³y i dêbu bezszypu³kowego,

14 1 3 i z po³udniowego-zachodu na pó³nocny-wschód, wraz ze zwiêkszaniem siê liczby elementów borealnych, w tym w lasach zespo³ów œwierkowych i sosnowych i pojawieniem siê pó³nocnego zasiêgu œwierka.. Zmiennoœæ tê ró nicuj¹ i wzbogacaj¹ pasma wy yn i gór po³udniowej Polski, gdzie ukszta³towa³y siê zespo³y leœne z dominuj¹cym udzia³em œwierka, jod³y, buka i jaworu Potencjaln¹ roœlinnoœæ naturaln¹ Polski obrazuje mapa wed³ug W³adys³awa Matuszkiewicza, która wyra a stan potencjalny tendencji sukcesyjnych roœlinnoœci zgodnych z obecny- mi warunkami œrodowiska fizyczno-geograficznego i poœrednio informuje o jego potencjale ekologicznym Lasy dzisiejsze zachowa³y siê g³ównie na s³abszych glebach i w terenach trudno dostêp- St¹d porównywanie procentowego udzia³u i rozmieszczenia typów siedliskowych la- 1nych. su i dzisiejszych zespo³ów leœnych z naturaln¹ roœlinnoœci¹ potencjaln¹ jest uzasadnione 16tylko w skali makroregionalnej i w miejscach wystêpowania du ych kompleksów leœnych 1o charakterze puszczañskim Gospodarka leœna musi uwzglêdniaæ uwarunkowania zarówno przyrodnicze, jak i go- oraz wymogi prawa dotycz¹ce prowadzenia trwa³ej, zrównowa onej i wielofunk- spodarcze 3cyjnej gospodarki zasobami leœnymi. St¹d regionalizacja geobotaniczna i fitosocjologiczna ma znaczenie ogólne. 5 Zasadnicze podstawy hodowli lasu stanowi¹: Regionalizacja przyrodniczo-leœna na 6podstawach ekologiczno-fizjograficznych opracowanie zespo³owe pod kierunkiem prof. dr hab. Tadeusza Tramplera (PWRiL, Warszawa 90 r.), Siedliskowe podstawy hodowli la- opracowanie zespo³owe (PTG, Warszawa 00 r.). su 9 B. Regionalizacja przyrodniczo-leœna (ekologiczno-fizjograficzna) 16 3 Regionalizacja przyrodniczo-leœna ³¹czy przyrodnicze podstawy leœnictwa z gospodar- kszta³towaniem przyrody na zasadach trwa³oœci, tj. u ytkowania i odnawiania wed³ug czym 36zasad reprodukcji rozszerzonej z poszanowaniem praw i procesów naturalnych, ró norod- biologicznej i bogactwa przyrodniczego w sensie genetycznym, gatunkowym, eko- 3noœci 3systemowym i krajobrazowym. W odró nieniu od stosowanej do 90 r. regionalizacji przy- opartej na podstawach geograficzno-klimatycznych, obecnie obowi¹zuj¹- 39rodniczoleœnej, 0ca regionalizacja jest oparta na podstawach ekologiczno-fizjograficznych i w pisowni jest 1ujmowana jako przyrodniczo-leœna Struktura przyrodniczo-leœna kraju jest struktur¹ regionaln¹ i hierarchiczn¹, tzn. ró nicu- siê na 3 regiony: kraina, dzielnica i mezoregion, przy czym ka dy z regionów jest zawsze 6je jednostk¹ przestrzenn¹ i terytorialnie zwart¹, wewnêtrznie spójn¹ i wyró niaj¹c¹ siê w spe- sposób w³aœciwoœciami ekologiczno-fizjograficznymi, warunkuj¹cymi potencjalne cyficzny mo liwoœci rozwoju lasów i pe³nienia przez nie wielorakich funkcji w zagospodarowaniu 1

15 przestrzennym kraju. Ka dy region wy szego rzêdu jest sum¹ regionów ni szego rzêdu, 1 choæ ich granice maj¹ czêsto charakter przejœciowy. 1. Mezoregion przyrodniczo-leœny jest najmniejsz¹ i podstawow¹ jednostk¹ regionalizacji. 3 Jego charakter ekologiczno-fizjograficzny wynika z dominuj¹cego na jego obszarze pod³o a geologicznego i typu krajobrazu naturalnego, czego wyrazem jest dominacja5 okreœlonych typów siedlisk, które kszta³tuj¹ potencjaln¹ produkcyjnoœæ lasów i odró -6 niaj¹ go od s¹siednich mezoregionów. Szczegó³owe wyznaczenie granic mezoregionów a wiêc i najni szych jednostek regionalizacji przyrodniczo-leœnej bêdzie mo liwe po za-koñczeniu kartowania siedlisk leœnych. 9. Dzielnica przyrodniczo-leœna ma charakter ekologiczno-fizjograficzny, wynikaj¹cy z cha-1rakteru w³¹czonych do niej mezoregionów tzn. ma okreœlon¹ (zró nicowan¹ przestrzen-1nie) strukturê siedlisk i lesistoœæ. Wielkoœæ kompleksów leœnych i ich rozmieszczenie s¹ 1 specyficzne dla danej dzielnicy. 3. Kraina przyrodniczo-leœna jest najwiêkszym regionem ekologiczno-fizjograficznym, którego charakter jest kszta³towany przez specyficzne cechy klimatu, co wyra a siê w ró nej roli lasotwórczej œwierka, jod³y i buka. Charakteryzuje siê ona równie dominuj¹cym wy-1stêpowaniem okreœlonych typów potencjalnej roœlinnoœci naturalnej, w tym naturalnych1 zespo³ów leœnych Na podstawie powy szych kryteriów wyodrêbniono: krain, 59 dzielnic i 1 mezore-1gionów przyrodniczo-leœnych zobrazowanych na za³¹czonej mapie (za³. Nr 1) Wystêpowanie potencjalnej roœlinnoœci naturalnej w strefach ekoklimatycznych i w krai-nach przyrodniczo-leœnych jest zobrazowane w oddzielnym opracowaniu pt. Regiona-lizacja przyrodniczo-leœna na podstawach ekologiczno-fizjograficznych, PWRiL, War-szawa 90.. Charakterystyka ekologiczna krain, dzielnic i mezoregionów przyrodniczo-leœnych jest podana w za³¹czonych tabelach: 1.1; 1.; 1.3; 1.; 1.5; 1.6; 1.; 1.. C. Regionalizacja nasienna Regionalizacja nasienna jest przedstawiona w odrêbnym opracowaniu pt. Leœna regionalizacja dla nasion i sadzonek w Polsce, Warszawa 96, wydanie II, Warszawa 000. Regionalizacjê leœn¹ dla nasion i sadzonek wprowadza siê w celu: wyró nienia i zachowania odrêbnoœci jak najwiêkszej liczby naturalnych, rodzimych lub prawdopodobnie rodzimych populacji gatunków lasotwórczych, zwiêkszenia bazy nasiennej najcenniejszych populacji drzew w regionach ich wystêpowania, propagowania tych populacji na terenach, na których lokalna baza drzewostanów nasiennych jest niewystarczaj¹ca, ograniczenia niekontrolowanych przerzutów materia³u rozmno eniowego i œcis³ego okreœlenia zasad oraz kierunków jego przemieszczania dla zachowania trwa³oœci lasów, stworzenia systemu trwa³ego ewidencjonowania oraz kontroli pochodzenia materia³u rozmno eniowego

16 1D. Typologia leœna Szczegó³owa charakterystyka przyrodniczych warunków hodowli lasu na podstawie natu- zasiêgów wystêpowania typów gleb i specyficznych zbiorowisk roœlinnych w krai- 6ralnych nach i dzielnicach przyrodniczo-leœnych jest podana w oddzielnym opracowaniu pt. Sie- podstawy hodowli lasu. dliskowe 9 E. Warunki œrodowiska kszta³towane przez cz³owieka, jako czynnik modyfikuj¹cy 11mo liwoœci hodowli lasu Naturalne warunki œrodowiska przyrodniczego s¹ stale modyfikowane przez cz³owieka. 16 Modyfikacja ta nie by³a dotychczas wystarczaj¹co uwzglêdniana jako czynnik ograniczaj¹cy mo liwoœci kszta³towania roœlinnoœci potencjalnej, mimo e w ostatnich dzie- 1 1 si¹tkach lat przybiera³a ona szczególnie ostre formy. Stopniowe ograniczanie zanieczyszczania powietrza atmosferycznego, obserwowane obecnie, nie poprawia sytuacji 0 w sposób istotny, bowiem depozyt zanieczyszczeñ w œrodowisku glebowym nadal roœnie i ogranicza mo liwoœci hodowli lasu. St¹d czynniki antropogeniczne musz¹ byæ 1 uznawane za istotne w ocenie przyrodniczych i ekonomicznych warunków hodowli lasu Przy analizie i ocenie wp³ywu czynników antropogenicznych na obecne i przysz³e mo - liwoœci hodowli lasu komisje techniczno-gospodarcze powinny braæ pod uwagê: 1) stopieñ zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego przez tlenki siarki i azotu, dwutlenek wêgla, ozon i py³y, w tym stan dotychczasowy, obecny i przewidywane zmiany; ) depozyt zanieczyszczeñ w œrodowisku glebowym, w tym w szczególnoœci metali ciê kich oraz stopieñ zakwaszenia gleby i wody, a tak e trendy jego zmian; 3) zak³ócenia stosunków wodnych, w tym poziom i dynamika wody gruntowej w okresie wegetacyjnym; ) stopieñ zanieczyszczenia wód powierzchniowych i gruntowych oraz przewidywane zmiany; 5) stopieñ degradacji zbiorowisk roœlinnych, z uwzglêdnieniem czynników sprawczych; 6) naturalne trendy rozwojowe drzewostanów. Dane te nale y czerpaæ z corocznych opracowañ Pañstwowej Inspekcji Ochrony Œrodowiska nt. monitoringu œrodowiska leœnego i innych dostêpnych Ÿróde³. 3. Kompleksowa analiza ww. czynników antropogenicznych w porównaniu z ocen¹ stopni wra liwoœci ró nych gatunków drzew na stres œrodowiskowy powinna doprowadziæ do ewentualnych korekt w ustalaniu celów hodowli lasu oraz gospodarczych typów drzewostanów.. Z braku kompleksowych badañ i szczegó³owych wytycznych na ten temat nale y przyj¹æ, e gatunki iglaste zimozielone s¹ bardziej wra liwe na zanieczyszczenie powietrza ni gatunki liœciaste oraz e gatunki pionierskie (Brz, Os, Ol i Md) wczesnych stadiów rozwojowych lasu s¹ mniej wra liwe na takie zanieczyszczenia ni gatunki póÿnych stadiów rozwojowych (Db, Bk, Gb, Js, Wz), a tak e, e gatunki o szerokiej amplitudzie ekologicznej (Brz, Os, So, Lp, Olsz) s¹ mniej wra liwe na ró nego rodzaju stresy œrodowiskowe ni pozosta³e gatunki drzew. 5. Przy ustalaniu sk³adu gatunkowego upraw na powierzchniach otwartych, nale y w miarê potrzeby wykorzystywaæ przedplony z³o one z gatunków os³onowych i pionierskich, 16

17 które nale y stopniowo usuwaæ dla zwiêkszenia przestrzeni wzrostu dla gatunków g³ównych, zgodnych z typem gospodarczym drzewostanów jako perspektywicznym celem hodowlanym. W szczególnie trudnych warunkach wzrostowych, np. zmrozowiska, tere-ny okresowo zalewane itp., dopuszcza siê uznawanie powsta³ych naturalnie i sztucznie upraw i m³odników za drzewostany przejœciowe, które w sprzyjaj¹cych warunkach zo-stan¹ poddane przebudowie. 6 1 Rozdzia³. Ekonomiczne podstawy hodowli lasu 9 A. Racjonalne wykorzystywanie siedlisk i doskonalenie produkcji leœnej Podstawowym warunkiem racjonalnego wykorzystania siedlisk leœnych jest ich w³aœciwe rozpoznanie. W tym celu niezbêdne jest wykonanie, w mo liwie najkrótszych terminach, 16 prac siedliskowych we wszystkich lasach pozostaj¹cych w zarz¹dzie Lasów Pañstwowych, 1 w których prac takich dotychczas nie przeprowadzono. 1 W³aœciwe wykorzystanie siedlisk leœnych osi¹ga siê przez dostosowywanie sk³adu ga-1tunkowego i struktury drzewostanów do wymogów okreœlonych w typach gospodarczych0 drzewostanów dla poszczególnych siedlisk, przyjêtych w obowi¹zuj¹cym planie urz¹dze-nia lasu z uwzglêdnieniem ich odmian krainowych i fizjograficzno-klimatycznych, wariantów uwilgotnienia, stanu siedlisk oraz typów lasu uwarunkowanych czynnikami naturalnymi Zwiêkszanie ogólnej wielkoœci produkcji leœnej odbywa siê przez: 1) doskonalenie sk³adu gatunkowego oraz struktury przestrzennej, wiekowej i budowy piêtrowej drzewostanów w kierunku zgodnym z warunkami naturalnymi; ) optymalizowanie wielkoœci i struktury zapasu produkcyjnego; 3) wykorzystywanie walorów genetycznych drzew i drzewostanów; ) zwiêkszanie lesistoœci; 5) ograniczanie szkód w lasach i strat w produkcji leœnej. Poprawa jakoœci produkcji leœnej i rentownoœci gospodarki zasobami leœnymi powinna byæ osi¹gana w wyniku: 1) doskonalenia selekcji w nasiennictwie leœnym, gospodarki nasiennej i szkó³karskiej; ) preferowania w odpowiednich warunkach naturalnego odnowienia lasu, stwarzaj¹cego mo liwoœæ zaostrzenia selekcji jakoœciowej i zwiêkszenia trwa³oœci lasu; 3) dostosowania sk³adów gatunkowych upraw oraz typów gospodarczych drzewostanów do potencjalnych mo liwoœci produkcyjnych siedlisk; ) doskonalenia zasad wykonywania ciêæ pielêgnacyjnych; 5) kszta³towania po ¹danych cech technicznych drewna podczas pielêgnowania drzewostanów; 6) ograniczania udzia³u drewna z wadami wrodzonymi i nabytymi

18 1B. Optymalizacja kosztów hodowli lasu i ograniczanie ryzyka niepowodzeñ Racjonalizacja nak³adów na hodowlê lasu powinna byæ skierowana na: 6 1) preferowanie naturalnego odnowienia lasu z jednoczesn¹ optymalizacj¹ nak³adów na gospodarkê nasienn¹, szkó³karsk¹, poprawki i uzupe³nienia oraz pielêgnowanie upraw; ) wykorzystanie walorów genetycznych i zdolnoœci adaptacyjnych drzew i drzewostanów; 9 3) doskonalenie produkcji szkó³karskiej, w tym mikoryzacji sadzonek do zalesiania gruntów nieleœnych i przebudowy drzewostanów pod wp³ywem emisji przemys³owych; 11 ) optymalizacjê sposobów przygotowania gleby pod odnowienie lasu i zalesienia, 1 z uwzglêdnieniem mo liwoœci sadzenia bez uprzedniego przygotowania gleby; 5) optymalizacjê wykorzystania pozosta³oœci zrêbowych i poeksploatacyjnych z jednoczesnym ograniczeniem spalania; 1 6) optymalizacjê wiêÿby sadzenia gatunków g³ównych, domieszkowych i biocenotycznych; 16 ) ograniczanie czasu stosowania selekcji pozytywnej w drzewostanach sosnowych 1 i modrzewiowych do po³owy lub do koñca IV klasy wieku, a w drzewostanach olszowych i œwierkowych do koñca III kl.w. i zast¹pienie jej w drzewostanach starszych 1 trzebie ¹ doln¹ lub ciêciami sanitarnymi; 0 ) ograniczanie szkód w lasach powodowanych przez zwierzynê do poziomu zapewniaj¹cego 1 mo liwoœæ realizacji celów hodowli lasu, a tym samym obni enia kosztów wprowadzania poprawek, uzupe³nieñ, dolesieñ i podszytów oraz grodzeñ i innego zabezpieczenia upraw; 3 9) ograniczenie rozmiarów prac z zakresu wprowadzania poprawek, uzupe³nieñ, dolesieñ i podszytów w ostojach zwierzyny; 5 ) rezygnacjê z prac nieefektywnych i niekoniecznych lub sprzecznych z zasadami 6 ochrony przyrody, np. zalesianie gruntów podmok³ych lub zabagnionych, odnawianie sztuczne trwa³ych zmrozowisk; 11) doskonalenie zaplecza technicznego i us³ug dla potrzeb hodowli lasu. 9 6 W celu rozproszenia i ograniczenia ryzyka niepowodzeñ hodowlanych nale y: 1) preferowaæ naturalne odnowienie lasu po ¹danych gatunków drzew, mniej zagro one przez czynniki klimatyczne i zwierzynê oraz stwarzaj¹ce mo liwoœci zaostrzenia 3 selekcji w pielêgnowaniu lasu; ) d¹ yæ do rozpraszania ryzyka hodowlanego na mo liwie du ¹ liczbê gatunków drzew 36 pozostaj¹cych w granicach ich naturalnego zasiêgu wystêpowania z dopuszczeniem 3 poza zasiêg gatunków o du ej plastycznoœci np. buka i œwierka; 3 3) d¹ yæ do ograniczenia ryzyka hodowlanego przez dostosowywanie sk³adu gatunkowego i form zmieszania do charakteru siedlisk; 39 0 ) preferowaæ wielogeneracyjne drzewostany mieszane; 1 5) zapewniaæ terminowe i staranne wykonanie niezbêdnych zabiegów hodowlanych i ochronnych. 3 C. Zagospodarowanie i wykorzystanie niedrzewnych produktów lasu 5 6 Rozszerzenie sfery zainteresowañ hodowli i u ytkowania lasu na leœne produkty nie- powinno polegaæ drzewne na: 1

19 1) analizie i ocenie wystêpowania naturalnej bazy owocodajnych roœlin runa leœnego, 1 grzybów i roœlin leczniczych; ) ocenie mo liwoœci jej wykorzystania przez nadleœnictwo w drodze zawierania umów3 z firmami prowadz¹cymi zbiór p³odów runa leœnego lub organizowania zbioru i sprze-da y tych p³odów we w³asnym zakresie szczególnie w miejscach objêtych sta³ym lub5 okresowym zakazem wstêpu do lasu dla ludnoœci zgodnie z art. 6 ustawy o lasach; 6 3) ograniczaniu mo liwoœci zbioru p³odów runa leœnego dla ludnoœci, w razie gdy wyst¹-pi³a groÿba degradacji runa leœnego na okres niezbêdny do jego regeneracji Zasady gospodarki populacjami zwierz¹t ³ownych w lasach powinny wynikaæ z: 1 1) bie ¹cej oceny natê enia i stopnia szkodliwoœci erowania zwierzyny w uprawach, nalotach, podrostach, m³odnikach, tyczkowinach i dr¹gowinach; 1 ) respektowania zasady, e poziom szkód istotnych, liczonych narastaj¹co, w okresie ycia uprawy i m³odnika, polegaj¹cych na zniszczeniu pêdu wierzcho³kowego u drze-1wek gatunków g³ównych, domieszkowych i biocenotycznych iglastych i liœciastych1 nie powinien przekraczaæ 0% ogólnej liczby drzewek ka dego z tych gatunków na1 ocenianej powierzchni; 3) respektowania zasady, e liczba drzew ospa³owanych powy ej 1/3 obwodu pnia0 w m³odnikach i dr¹gowinach œwierkowych i jod³owych nie mo e przekraczaæ %, 1 a w m³odnikach i dr¹gowinach gatunków liœciastych i pozosta³ych gatunków igla-stych 0% ogólnej liczby drzew na ocenianej powierzchni; 3 ) oceny wp³ywu lokalnej populacji du ych drapie ników na populacje kopytnych Szczegó³owe zasady gospodarki populacjami zwierzyny w lasach reguluj¹ przepisy pra-wa ³owieckiego i obowi¹zuj¹ce wytyczne dyrektora generalnego Lasów Pañstwowych. 9 Rozdzia³ 3. Ogólne zasady postêpowania hodowlanego w lasach A. Postêpowanie w lasach gospodarczych Podstaw¹ gospodarki leœnej s¹ gatunki drzew maj¹ce naturalny zasiêg swego wystêpo-3wania na terenie danego nadleœnictwa z uwzglêdnieniem regionalizacji przyrodniczo-le-3œnej. 0. W gospodarce leœnej nale y uwzglêdniaæ równie potrzebê zachowania rzadkich i gin¹-cych gatunków drzew i krzewów (np. cis, brekinia, wi¹zy, klon polny), pod warunkiem, e s¹ rodzime na tym terenie Ukierunkowanie perspektywicznych celów hodowli lasu w ró nych warunkach siedlisko-wych oraz orientacyjne ujêcie sk³adu gatunkowego upraw wed³ug poszczególnych 5 krain i dzielnic przyrodniczo-leœnych przedstawiono w tabeli 1. Ukierunkowanie to ma6 charakter ogólny, bowiem specyfika hodowlana lokalnych warunków siedliskowych i drzewostanowych oraz stan œrodowiska przyrodniczego mog¹ uzasadniaæ potrzebê wprowadzania pewnych zmian w udziale poszczególnych gatunków wchodz¹cych

20 w sk³ad gospodarczego typu drzewostanu. W tabeli 1 podano orientacyjny sk³ad gatunkowy upraw (w kol. ) i po ¹dany gospodarczy typ drzewostanu w wieku dojrza³oœci do odnowienia (w kol. ). W procesie rozwoju ka dego drzewostanu z³o onego z kilku gatunków o ró nych cechach i wymaganiach mog¹ zachodziæ zmiany w jego sk³adzie gatunkowym. Polegaæ one powinny ogólnie na utrzymywaniu we wczeœniejszych stadiach rozwojowych drzewostanu wiêkszego udzia³u gatunków œwiat³o ¹dnych i os³onowych, a nastêpnie stopniowym ograniczaniu ich obecnoœci na rzecz gatunków docelowych póÿniejszych stadiów rozwojowych z zapewnieniem jednak trwa³ego udzia³u gatunków g³ównych i domieszkowych zale nie od siedliska.. Przyjmuje siê zasadê, e uœciœlenie podanych wskazañ z okreœleniem celów etapowych powinno byæ przedmiotem ustaleñ komisji techniczno-gospodarczych podczas opracowywania projektów kolejnych planów urz¹dzenia lasu. Ustalenia w tym zakresie nale y podejmowaæ na podstawie analizy lokalnych warunków przyrodniczych (w tym wyró nionych typów lasu) i efektów prac hodowlanych uzyskiwanych w ubieg³ym okresie. 5. Wskazania zamieszczone w tabeli 1 nie dotycz¹ zalesieñ wprowadzanych na gruntach porolnych i zrekultywowanych na cele leœne oraz w lasach znajduj¹cych siê pod ujemnym wp³ywem przemys³owych zanieczyszczeñ powietrza (tab. i 9) oraz w Sudetach Zachodnich (tab. ). 6. W celu u³atwienia korzystania z tabeli 1 podaje siê nastêpuj¹ce wyjaœnienia: a) symbol gospodarczego typu drzewostanu (kol. ) okreœla sk³ad gatunków g³ównych docelowych wed³ug wzrastaj¹cego ich udzia³u (np. Bk Db So okreœla drzewostan bukowo-dêbowo-sosnowy, w którym najmniejszy udzia³ ma buk, a najwiêkszy sosna). Przyjêto zasadê, e gatunek g³ówny powinien reprezentowaæ co najmniej % zapasu ca³ego drzewostanu.w razie wyst¹pienia 3 i wiêcej gatunków g³ównych dopuszcza siê obni enie tej reprezentacji do 0%; b) w ogólnym sk³adzie gatunkowym drzewostanu wskazano tak e gatunki domieszkowe (kol. 3) oraz pomocnicze (kol. ). Wprowadzenie tych gatunków ma na celu wzbogacanie ró norodnoœci biologicznej i strukturalnej lasu, zwiêkszanie odpornoœci drzewostanów i poprawê zdolnoœci produkcyjnej siedlisk; c) zamieszczona numeracja dzielnic przyrodniczo-leœnych (kol. 5) informuje, w których dzielnicach wystêpuje przede wszystkim wskazany gospodarczy typ drzewostanu. Jest zrozumia³e, e mo e on wystêpowaæ równie w innych dzielnicach, zw³aszcza granicz¹cych ze wskazan¹, co uzasadnia zmienny charakter granic naturalnego zasiêgu szeregu gatunków drzew lasotwórczych; d) orientacyjny sk³ad gatunkowy upraw (kol. ) mo e ulegaæ zmianie, jednak e dla zapewnienia zamierzonego celu hodowlanego nale y siê kierowaæ zasad¹, e odchy³ki te dla poszczególnych gatunków g³ównych nie powinny przekraczaæ 0%, a ³¹cznie %; wiêksze odchy³ki mog¹ byæ tolerowane tylko w uprawach z odnowieñ naturalnych oraz na ma³ych powierzchniach (do 1 ha); e) wskazane rodzaje rêbni (kol. ) nale y traktowaæ jako zalecane lecz nie obligatoryjne. Dobór proponowanego rodzaju i formy rêbni jest dokonywany w toku wykonywania prac taksacyjnych i weryfikowany w miarê potrzeby na posiedzeniach komisji techniczno-gospodarczych. Nadleœniczy jest uprawniony do zmiany rêbni zupe³nej, przewidzianej w planie urz¹dzenia lasu, na rêbnie z³o one i do zastosowania w konkretnych warunkach siedliskowo-drzewostanowych takiej rêbni lub kombinacji ró nych rêbni, które najlepiej prowadz¹ do przyjêtego celu hodowlanego. Zmiana rêbni z³o onej, przyjêtej w planie urz¹dzenia lasu, na rêbniê zupe³n¹, w celu jej wykonania na ca³ym pasie manipulacyjnym, strefie lub smudze, wymaga zgody dyrektora RDLP. 0