Ruchy nieformalne. a kierunki rozwoju ekonomii społecznej. Rekomendacje dla polityk publicznych. Warszawa 2013

Transkrypt

1 Ruchy nieformalne

2 Ruchy nieformalne a kierunki rozwoju ekonomii społecznej. Rekomendacje dla polityk publicznych Warszawa 2013

3 Autor Krzysztof Herbst Współpraca Marta Żakowska Opracowanie graficzne Kooperatywa.org Wydawca Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Centrum Edukacji Obywatelskiej Wszelkie prawa zastrzeżone. Przedruk, kopiowanie, udostępnianie w części lub całości oraz wykorzystywanie zdjęć, z wyłączeniem użycia w niezarobkowych celach edukacyjnych, jedynie za zgodą Wydawcy Wydanie pierwsze ISBN Publikacja wydana w ramach projektu Partnerstwo na rzecz instytucjonalizacji ekonomii społecznej współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Spis treści 1. Wstęp Nowy aktywizm społeczny Przestrzeń Trauma Ekonomia społeczna w kontekście opracowania Badanie i wykorzystane źródła Aktywizm Społeczny Ruchy społeczne w Polsce a ekonomia społeczna Animacja przestrzeni publicznej Spontaniczne użycie obiektów (Squatting) / Ożywianie pustostanów Przedsięwzięcia handlu i wymiany Pchli targ Wymiana przez internet Kooperatywy spożywcze Łańcuchy handlu i wymiany...54 Handel uliczny i targowiskowy katalizator wielu inicjatyw.. 54 Miasto wieś Przedsiębiorczość i praca Opieka nad dziećmi Wytwórczości i praca zarobkowa Coworking Inicjatywy zorientowane na samorealizację Biedaszyby Wnioski i rekomendacje Uwagi ogólne Niezrzeszony podmiot pożytku publicznego... 72

4 6.3. Rekomendacje a) Nowy podmiot pożytku publicznego b) Infrastruktura Finansowanie...75 NGO jako fiscal agent Crowdfunding c) Wykorzystanie przestrzeni miejskiej Pustostany przestrzenią inicjatyw nieformalnych Otwarta przestrzeń miejska d) Restrukturyzacja jako pole działania inicjatyw nieformalnych...80 e) Łagodne przejście ze sfery nieformalnej do działalności gospodarczej Wstęp Załącznik...82 Choć badanie literatury nie jest zadaniem niniejszej ekspertyzy, nie sposób byłoby formułować wnioski bez pobieżnego choćby odwołania się do źródeł. Współczesne inicjatywy nieformalne mają swe korzenie w wielu procesach współczesnych, historycznych i w archetypach kulturowych zakorzenionych głębiej niż dzieje pisane. Za podstawowe, współczesne procesy, które tworzą grunt dla inicjatyw nieformalnych w Polsce należy uznać: narodziny nowych struktur oraz algorytmów działania wynikających z przemian gospodarczych, technologicznych, komunikacyjnych i kulturowych, ram funkcjonowania społecznego, których różne aspekty znamy jako globalizację czy hiperurbanizację; transformację społeczną i gospodarczą zapoczątkowaną w 1989 roku; powstanie nowych typów struktur społecznych i wzorców działania zainicjowane lub zapośredniczone przez pojawienie się nowych technologii komunikacyjnych, których różne aspekty a także okresy znamy jako społeczeństwo sieci, ruchów społecznych czy ponowoczesność. Unikając wchodzenia w głębszą analizę tych procesów, podkreślmy, że to one konstytuują współczesne inicjatywy nieformalne w obszarze ekonomii społecznej. Z wymienionych wyżej, wymiar globalizacji czy hiperurbanizacji wymaga analizy daleko wykraczającej poza granice Polski. Ograniczymy się więc do dwóch pozostałych procesów, mając jednak w pamięci, że są one ściśle powiązane z pierwszym wymienionym przez nas wymiarem.

5 8 1. Wstęp 1. Wstęp Nowy aktywizm społeczny Obserwujemy intensyfikację zainteresowania ludzi swoimi miastami. Coraz częściej chcą się oni wypowiadać i żądają, żeby ich pytano i słuchano. Mieszkańcy chcą, żeby miasta dawały możliwości działania, wypowiadania się i zaspokajania potrzeb. Zakres ich działań w tym kontekście obejmuje więc przedsięwzięcia artystyczne, demonstracje światopoglądowe i aktywność nastawioną na zaspokojenie potrzeb czy rozwiązanie problemów podstawowych (mieszkanie, dostępność różnych usług i świadczeń). Ludzie zaczynają się skupiać w różnego rodzaju grupach. Kultura samoorganizacji przybrała taką skalę, że ruchy miejskie mają swoje hasła w encyklopediach i rozdziały w podręcznikach socjologii. Jest to niewątpliwie zjawisko nowe, tworzące wyzwania dla polityki i obszaru interakcji między społeczeństwem a różnymi agendami władzy i administracji publicznej1. Ruchy te odnoszą się przede wszystkim do problemów wielkiej i małej skali: roli i granic własności prywatnej, kwestii mieszkaniowej, prawa do miasta i przestrzeni miejskiej. Proponują oparcie w wartościach uniwersalnych prawach człowieka, obywatela, mieszkańca. Zdejmują tabu z reakcji niezadowolenia, gniewu, oburzenia. Proponują przyjęcie własnej alternatywnej podmiotowości. Wskazują cele, rozpowszechniają wzorce organizacyjne i całościowe modele działania. Ruch społeczny jest czymś więcej niż sumą swych części, to raczej nowy byt, kolektywny aktor. Jednak samo zbiorowe działanie nie wystarczy. Chuliganów wszczynających burdy po meczu piłkarskim, mimo że ich działanie bez wątpienia ma charakter zbiorowy, także nie można uznać za ruch społeczny. Ich działanie, chociaż ukierunkowane na przykład na kibiców drużyny przeciwnej nie jest bowiem celowe w rozumieniu Castellsa. ( ) Ruchy społeczne są zatem samoświadome. Same formułują rozmaite analizy definiujące swych członków i ich relacje wobec znaczących osób spoza ruchu. Proponują strategię zbiorowego działania sensowną w ramach określonego przez nie układu odniesienia by poprawić warunki swych członków. ( ) zawsze dążą one (bezpośrednio lub pośrednio) do zmiany struktury społecznej, nawet jeśli ich macierzystym terytorium jest kultura, a nie polityka czy ekonomia 2. Ogromny konstytuujący wpływ na rozwój ruchów miejskich wywarły technologie internetowe, przełamanie granic zasięgu i czasu transmisji, między czy wielokulturowość. Efektem tych procesów jest nie tylko szybkość czy zasięg działania i komunikacji. Jak twierdzi M. Castells, efektem możliwości horyzontalnego sieciowania jest autonomia działania aktorów społecznych wobec instytucji3. Mówimy o nowych podmiotach i nowych strukturach: społeczeństwie sieci czy ponowoczesności. Nie można więc stosować wobec nich prostych analogii do przeszłości. Ruchy społeczne zawsze wiązały się ze specyficznymi mechanizmami komunikacyjnymi: plotkami, kazaniami, ulotkami, manifestami rozpowszechnianymi od człowieka do człowieka i wszystkimi innymi środkami komunikacji Przestrzeń Jak podkreśla Castells, używanie i zajmowanie przestrzeni, władanie nią, odgrywają i zawsze odgrywały istotną rolę w historii zmian społecznych. przestrzeń odgrywa kluczową rolę w powstawaniu wspólnot czy społeczności. Ich istotą jest wszak wspólność bycie razem. W nich także odbywa się większość konfrontacji między stronami. Dochodzi do zdefiniowania nas i ich. przestrzeń, jest z reguły naładowana znaczeniami, emocjami, pamięcią. Przez przejęcie jej w sensie symbolicznym obywatele odzyskują swoje miasto, z którego czują się wywłaszczeni przez spekulacje nieruchomościami czy biurokrację. Panowanie nad przestrzenią symbolizuje panowanie nad swoim życiem. tworząc wspólnotę (wolną społeczność) w symbolicznym miejscu, ruch społeczny kreuje przestrzeń publiczną, miejsce deliberacji. Staje się ona miejscem suwerennych zgromadzeń. Przestrzeń ruchów społecznych ma w istocie charakter hybrydy: sieci internetowych i przestrzeni miejskiej zawłaszczonej przez daną wspólnotę. Ta kombinacja daje wspólnocie potencjał transformacyjny Trauma Mianem traumy określa się w tym kontekście doświadczenia transformacji po 1989 roku. Aspekt traumy w transformacji dostrzega i podkreśla wielu autorów, badaczy i publicystów. W zachowaniach strategiach obronnych ludzi można zauważyć algorytmy charakterystyczne dla ekonomii społecznej. Wedle Sztompki4 trauma wyzwala różne strategie indywidualne i zbiorowe, takie jak: 1. Por. zapis z debaty w Fundacji Batorego pt. Protest i pokolenie z 26 marca 2012, która dostępna jest na oficjalnej stronie Fundacji Batorego: (dostęp: ) 2. Felix Stalder: Manuel Castells. Teoria społeczeństwa sieci, Przekład Marek Król, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012, s Manuel Castells: Networks of Outrage and Hope. Social Movements The Internet Age, Polity Press, Cambridge, Malden Piotr Sztompka: Trauma wielkiej zmiany: społeczne koszty transformacji, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2000

6 10 1. Wstęp 1. Wstęp 11 strategie innowacyjne. Brak możliwości realizowania swoich celów doprowadza do ich realizowania w nowy sposób często przestępczy czy niezgodny z normami; strategie konformizmu, ulegania zmianom, nie wychylania się; strategie rytualizacji swojego życia, kompulsywnego powtarzania sprawdzonych sposobów; strategie wycofania się, ucieczki w inny świat, tworzenia rytuałów wycofania (w tym narzekanie, biadolenie); strategie buntu. Wydaje się, że zachowania typu pierwszego i piątego z wyżej opisanych nawiązują do metod ekonomii społecznej. Jest to jednak tylko nawiązanie. Rakowski5, powołując się na badania Tarkowskich, ocenia, że brak świata zinstytucjonalizowanego zastępuje wewnątrzspołeczna zaradność, tworzenie świata więzi nieformalnych. Dyskusyjne pozostaje natomiast pytanie, czy w jakichś warunkach byłoby możliwe rozwinięcie rzeczywistych struktur ekonomii społecznej w środowiskach dotkniętych traumą Ekonomia społeczna w kontekście opracowania Podmiotowy charakter udziału w przedsięwzięciu ES oferuje jego członkom przywrócenie godności dzięki aktywności i samodzielności. Propozycja ta jest skierowana do osób, które są zdolne i chętne do pracy, cechują się przedsiębiorczością i umiejętnościami. Nie wymaga specjalnego traktowania ani przywilejów. Jest to działalność gospodarcza i jako taka musi się sprawdzać w obrocie gospodarczym. Tak opisane przedsięwzięcie wpisuje się w obieg gospodarczy, w tym w luki rynkowe i społeczne miejsca opuszczone przez korporacje. Zwróćmy uwagę, że tradycyjna ekonomia społeczna nie piętnuje zysku jako ważnego celu przedsięwzięcia. Istotne jest tylko pytanie, komu ten zysk przypadnie: członkom czy zewnętrznemu inwestorowi. Archetypowym przykładem przedsięwzięcia ES jest rybacka maszoperia (czyli zespół rybaków razem prowadzących połowy na morzu, forma spółki występująca wśród Kaszubów na Pomorzu). Trudno wyobrazić sobie pracę rybaków wyrzekających się zysku. Przeciwstawieniu się regułom korporacyjnym, wpływowi anonimowego kapitału kierującego się nieludzką logiką, służy silna rola demokracji członkowskiej ( jeden człowiek jeden głos zamiast władzy udziałów kapitałowych). Spółdzielnia to nie jest spółka kapitałowa, a członkowie spółdzielni to nie są akcjonariusze, podkreśla Alfred Domagalski, prezes Zarządu Krajowej Rady Spółdzielczej7. W wielkim skrócie6, celem zorganizowanej działalności gospodarczej jest uzyskanie (dostatecznego) wynagrodzenia z zainwestowanego kapitału zysk wyprowadzany jest poza przedsiębiorstwo. Jeśli zwrot jest niedostateczny, następuje likwidacja działalności. W odróżnieniu od działalności gospodarczej tradycyjną ekonomię społeczną (dalej: ES) można scharakteryzować jako działalność zorientowaną na członków przedsięwzięcia. Zależnie od jej rodzaju, celem jest zaspokojenie określonych potrzeb: pracy i zapłaty; obniżenia kosztów utrzymania (przeżycia); zdobycia przedmiotów lub usług drogą współpracy i wymiany usług (wzajemność) z innymi członkami wspólnoty będącymi w podobnej sytuacji; samorealizacji (realizacji projektu); w działaniach nieformalnych: (silniejsze jest/bywa) dążenie do zmiany świata ; oraz promocja wartości istotnych dla inicjatora. 5. Tomasz Rakowski: Łowcy, zbieracze, praktycy niemocy. Etnografia człowieka zdegradowanego, Wyd. Słowo/obraz terytoria, Gdańsk Upraszczam opis archetypu dla celów tego artykułu. Bardziej zniuansowaną analizę znajdzie Czytelnik np. w: Piotr Sałustowicz: Pojęcie, koncepcje i funkcje ekonomii społecznej, [w:] J. Staręga-Piasek (red.), Ekonomia Społeczna; Perspektywa rynku pracy i pomocy społecznej, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa Dominika Potkańska: Polskie spółdzielnie coraz mniej spółdzielcze, 2012, dostępne na: (dostęp: )

7 2 Badanie i wykorzystane źródła Gwałtowny przyrost inicjatyw nieformalnych i potężniejszych ruchów społecznych jest zjawiskiem powszechnie znanym i szeroko opisywanym. Objęliśmy badaniem inicjatywy powstające w ramach szerszego zjawiska określanego jako ruchy miejskie i opisywanego we współczesnym piśmiennictwie socjologicznym i politologicznym. Z tego szerszego pola wybraliśmy inicjatywy o cechach wspólnych z tradycjami i metodami ekonomii społecznej. Na podstawie wstępnej analizy założyliśmy, że będą to inicjatywy nastawione na: przetrwanie albo obniżenie własnych kosztów utrzymania; samopomoc lub pomoc innym ludziom znajdującym się w trudnej sytuacji ekonomicznej lub mającej wymiar ekonomiczny; wspólne gospodarowanie wspierające realizację celów danej grupy czy społeczności (realizacja projektów, nauka, wspólna działalność kulturalna). Zarówno znane nam opisy jak i prace własne wskazują, że wielokrotnie inicjatywy te czy ruchy odwołują się do wartości ekonomii społecznej, a także wykorzystują pochodzące stamtąd metody i rozwiązania organizacyjne. Największą różnicą jest ulotny charakter, unikanie formalnej rejestracji i funkcjonowania w ramach stabilnych struktur. W celu zbadania tego typu inicjatyw, razem z Martą Żakowską przeprowadziliśmy badanie oparte na analizie dokumentów (publikacji, prasy drukowanej oraz źródeł elektronicznych) i przeprowadziliśmy 20 wywiadów pogłębionych. Dotarcie do informacji o inicjatywach okazało się trudne. Publikacje rzadko zawierają szczegóły pozwalające zweryfikować czy opisywana w nich inicjatywa ma cechy upodabniające ją do metod działania czy przesłania ekonomii społecznej. Publikacje nie zawierają także danych kontaktowych. W efekcie głównym źródłem informacji i kanałem dotarcia do inicjatyw i ich liderów okazały się kanały środowiskowe: osobiste znajomości lub kontakty pośrednie.

8 14 2. Badanie i wykorzystane źródła 2. Badanie i wykorzystane źródła 15 W trakcie rozmów z przedstawicielami środowisk inicjatorów, zidentyfikowaliśmy 122 inicjatywy. Stworzenie pełnej, w jakimkolwiek rozumieniu, listy inicjatyw nie jest możliwie. Istotą ruchów społecznych jest zarówno zmienność, wysoka dynamika, jak i unikanie rejestrowania się i formalnych afiliacji. Z tego powodu możemy starać się o reprezentatywność analiz, ale nie powinniśmy dążyć do kompletności zbioru 8. Znaczna część inicjatyw nieformalnych, do których udało nam się dotrzeć, koncentruje się w dużych miastach. Mniejsze (średnie) miasta są reprezentowane stosunkowo rzadko mimo, że dokładaliśmy starań, aby zdobyć możliwie dużo informacji o inicjatywach w mniejszych ośrodkach. Małe miejscowości widoczne w bazie to w większości miejscowości leżące w strefie funkcjonalnej wielkiego miasta. Nie natrafiliśmy na szczegółowe i wiarygodne dane dotyczące inicjatyw wiejskich. Prawdopodobnie odgrywają tu rolę trzy przyczyny: niewielka liczba takich inicjatyw i małe ich nagłośnienie oraz dodatkowo zwiększona nieufność w sytuacjach, kiedy inicjatywa jest związana z wytwarzaniem w tzw. szarej strefie. W tym ostatnim przypadku ważnym czynnikiem był lęk przed organami kontroli (sanitarnej, skarbowej). Podejmowaliśmy próby dotarcia do takich inicjatyw, ale zawsze kończyły się one odmową. W tej sytuacji staraliśmy się uzupełnić braki wywiadów informacjami z literatury. Niemniej, mamy świadomość, że badanie nie może być uznane za reprezentatywne statystycznie. Mimo, że cała kwerenda miała miejsce w kręgach osobistej znajomości, już przy zbieraniu wstępnych informacji napotkaliśmy na nieufność i wyczulenie na kwestię poufności informacji, a także na programowe odrzucanie propozycji dostarczenia informacji administracji państwowej. Odmowy miały z zasady charakter ideowy, o czym komunikowano nam wprost. Zobowiązanie zachowania tajemnicy badania niewiele tu zmieniało. Odmowa nie jest bowiem motywowana lękiem obawami osobistymi, ale przekonaniem, że nie należy dostarczać informacji przeciwnikowi, z którym się walczy. O postawie tej piszemy w tekście opracowania. Z odmowami spotykaliśmy się także przy wywiadach pogłębionych ze zidentyfikowanymi inicjatywami. Przeprowadziliśmy 20 wywiadów (patrz Załącznik). Z odmową wprost spotkaliśmy się w 8 wypadkach, kilkakrotnie mieliśmy uzasadnione podejrzenia unikania kontaktu. Narzucało to konieczność szukania zamiennych respondentów. Jeden przeprowadzony wywiad został przez nas pominięty w opracowaniu, ponieważ nie dotyczył działania (tylko zamiarów inicjatora o bliżej niesprecyzowanym prawdopodobieństwie realizacji). Ostatecznie przeprowadziliśmy więc 20 wywiadów, z czego 19 dotyczy projektów czy inicjatyw nieformalnych. Z reguły respondentem był(a) lider lub współ- -lider inicjatywy. W kilku wypadkach wywiad odbywał się z dwiema osobami naraz. Ponieważ chcieliśmy uzyskać lepszy przegląd cech aktywistów, przy każdym wywiadzie prosiliśmy o dane trzech członków danej inicjatywy. Ze względu na chęć weryfikacji opinii wyrażanych w wielu wywiadach, dotyczących postaw władz czy urzędników, utrudniających realizację inicjatyw, jeden wywiad przeprowadziliśmy z dyrektorem jednostki samorządu w dużym mieście, w którego gestii leży współpraca ze środowiskami społecznymi. Uzyskaliśmy z wywiadów informacje metryczkowe o 60 osobach. Zestawienie danych zawiera załącznik 2. Możemy powiedzieć, że wśród tych 60 aktywistów było 17 mężczyzn. Średni wiek aktywisty wynosi około 32 lat. 9 osób to studenci, 11 pracownicy szeregowi, 2 osoby niepracujące, a pozostali (38 osób) to samodzielni specjaliści, doktoranci, menagerowie. Znacząca większość ma doświadczenie pracy w organizacjach pozarządowych i nie chce wracać do zaangażowania w tym sektorze. Wielkość miasta Duże miasto 94 Średnie miasto 9 Małe miasto 11 Inicjatywy ogólnopolskie 8 Duże miasto: powyżej mieszkańców Średnie miasto: mieszkańców Małe miasto: poniżej mieszkańców Liczba inicjatyw 8. Patrz oferta na wykonanie opracowania

9 3 Aktywizm społeczny 3.1. Ruchy społeczne w Polsce a ekonomia społeczna Trudno ocenić skalę ruchów społecznych w Polsce. Ich zasadą przyrodzoną jest wzajemne przenikanie się, tak jakby był to jeden ruch o wielu wątkach tematycznych i stałym przepływie osób i idei. Trzymając się głównego tematu niniejszego opracowania, dokonamy krótkiej analizy zjawiska, interesując się zbieżnościami celów poszczególnych typów ruchów i sposobu działania z metodami ekonomii społecznej. Źródłami wykorzystywanych tu informacji są powszechnie dostępne publikacje oraz wywiad z przedstawicielką Kongresu Ruchów Miejskich niewątpliwego lidera w Polsce. Jak można wyczytać z polemiki miedzy Janem Mencwelem a dwiema ważnymi postaciami Kongresu9, ruch prowadzi i animuje bogatą gamę działań, od działań strażniczych i lobbyingu politycznego, poprzez debaty ( miejską gadaninę ), oddziaływanie na liderów samorządowych, angażowanie mieszkańców miast do inicjatyw na rzecz realizowania swoich potrzeb życiowych realizowanych poprzez miasto, aż po umacnianie podmiotowości politycznej mieszkańców, rozwój partycypacji i innych form demokracji bezpośredniej. 9. Jan Mencwel: Miejski aktywisto, zrób to sam, Strona internetowa Fundacji Res Publica, publica.pl/teksty/miejski-aktywisto-zrob-to-sam (dostęp: kwiecień 2013) Artur Celiński: (Nie)prawdziwy ruch miejskich aktywistów, Strona internetowa Fundacji Res Publica, (dostęp: kwiecień 2013) Lech Mergler: O ruchach miejskich, czyli dla kogo jest miasto?, Strona internetowa Fundacji Res Publica, (dostęp: kwiecień 2013)

10 18 3. Aktywizm społeczny 3. Aktywizm społeczny 19 Kongres Ruchów Miejskich (źródło: wywiad w ramach badania) Jeszcze przed powstaniem Kongresu ruchy miejskie aktywiści, fundacje, stowarzyszenia współpracowały ze sobą. Doszliśmy w pewnym momencie do wniosku, że pewne problemy możemy rozwiązać, tylko walcząc o zmiany ustaw, jako zjednoczone środowisko. Problemy i działania w pojedynczych miastach dublują się, choć mają lokalne odcienie. Inicjatorzy KRM to Przemek Filar, Mateusz Kokoszkiewicz (Towarzystwo Upiększania Miasta Wrocławia), Agnieszka Ziółkowska, Kacper Pobłocki, Lech Mergler (My Poznaniacy), Krzysztof Nawratek. Nasze działania to kumulowanie wiedzy i inicjatywy ustawodawcze, konsultacje, opinie, lista miejska KRM w wyborach lokalnych w planach. Poszerzamy publiczną dyskusję o różnych aspektach przemiany miast, wprowadzamy do niej nowe słowa klucze. Tworzymy sieci aktywistów miejskich, organizacji (pozarządowych i innych), wspólnie działających na rzecz zmiany polskich miast. Organizujemy zjazdy (2011 Poznań, 2012 Łódź), zawsze wykorzystując zasoby członków KRM. Na II Kongresie było ponad 200 przedstawicieli różnych organizacji z Polski, przedstawiciele sejmu i radni. Prowadzona jest strona internetowa kongresu i bardzo żywo działająca grupa na facebooku, na których ustalane są wspólne stanowiska względem różnych bieżących kwestii oraz wymieniane są wiedza i doświadczenia aktywistów z różnych zakątków w Polsce. KRM jest też od początku związany z Parlamentarnym Zespołem ds. Polityki Miejskiej, Wchodzimy w kontakt z administracją centralną. Odpowiedzialność za tworzenie zjazdu z roku na rok przekazywana jest członkom KRM w innym mieście. Pomiędzy zjazdami każdy odpowiedzialny jest za siebie i pojawiają się tylko samozwańczy koordynatorzy poszczególnych działań. Każdy podział ról jest tymczasowy. Zasadą jest konsensus i zaufanie specjaliści zajmują się swoimi zakresami tematycznymi, szanujemy podział kompetencji merytorycznych, stąd grupy tematyczne do pracy nad poszczególnymi zagadnieniami. Jedyną trudnością organizacji I Kongresu był fakt, że nie wszyscy chętni do wzięcia udziału mieli pieniądze na bilet. Robiliśmy więc zrzutki dla tych, którzy nie mieli. Udało się też przenocować uczestników u różnych znajomych, co obniżyło koszty organizacji. Tylko niektórzy spali w hotelach i to też w większości pokryliśmy ze zrzutki wewnętrznej. Materiały promocyjne przy I KRM były drukowane ze rzutki, a przy II KRM z dotacji, którą dostała na to jedna z członkowskich fundacji. Publiczne zasoby np. sale na zjazdy w uczelniach udostępniano za darmo (Uniwersytet Poznański, Uniwersytet Łódzki). Zdarzały się zniżki na kolacje uczestników w knajpach. Sprzęt do nagłośnienie pożyczali ludzie i znajome squaty. I Kongres Ruchów Miejskich, fot. Joanna Erbel Sposób zorganizowania: działania sieciowe, grupowe pozwalają osiągać lepsze i szybsze efekty, bo hierarchiczność i wyłanianie przedstawicieli produkuje więcej problemów. Łatwiej też do sieci przyciągać kolejnych członków. Na zjazd trzeba się zapisać mailowo, zaproszenie jest publicznie dostępne; pomiędzy zjazdami przyłącza się dzięki aktywności w grupach internetowych (mailowych, facebook). Najpierw mieliśmy zespół koordynatorów, ale to okazało się nieskuteczne, więc działamy sieciowo i horyzontalnie. Pierwszymi koordynatorami byli ludzie z ruchu My Poznaniacy, mailowo dopraszaliśmy pozostałych. Nie było problemów, bo wszyscy wiedzieli, że trzeba uruchomić proces zmian na innym niż lokalny, poziomie. Dlaczego są grupą nieformalną? (źródło: wywiad w ramach badania) Inne rozwiązanie zabiłoby energię. Łatwiej poszerzać sieć bez formalizacji, bo mniej jest konfliktów szczeble to struktura sztywna, niefunkcjonalna, tak się pracuje lepiej. Jeżeli będziemy startować w wyborach jako Komitet Wyborczy Wyborców pewnie tak, pewnie będziemy musieli się sformalizować właśnie jako KWW, jeżeli nie, to pozostaniemy przy niesformalizowaniu.

11 20 3. Aktywizm społeczny 3. Aktywizm społeczny 21 I Kongres Ruchów Miejskich, fot. Joanna Erbel II Kongres Ruchów Miejskich, fot. Lech Mergler Trudno uznać ruchy miejskie za formę ekonomii społecznej. Są one raczej kolebką inicjatyw i projektów. Zrzeszają aktywistów i inicjatorów innowacyjnych projektów i przedsięwzięć. Jednakże bardzo wiele spośród ich zasad organizowania się odwołuje się do tych samych korzeni, z których wyrosła ekonomia społeczna. Wiele działań to klasyczne projekty ES. Podobnie jak kiedyś spółdzielców, ruchy miejskie jednoczy nieufność do organizacji formalnych. Wiele z nich nie dowierza żadnemu establishmentowi także temu spod znaków NGO. Są one postrzegane jako struktury systemu, z którym trzeba się zmagać. Reguły demokracji charakterystyczne dla ruchów społecznych zapewniają bezpośredni i osobisty udział wszystkich uczestników w podejmowaniu decyzji. Obok regulacji odnoszących się do współczesnych problemów z promocją i reprezentacją (zasada No Logo) włącznie, respektują one zasady charakteryzujące niegdyś tzw. demokrację spółdzielczą. 30 października 2011 odbyło się drugie spotkanie ruchu Oburzonych. Jak podawała w/w strona Ruchu: Ruch Oburzonych to zupełnie nowa jakość. Jego celem nie jest narzucanie konkretnych postulatów. Wszystkie postulaty Ruch musi wypracować sam, tworząc przestrzeń, w której wszyscy będziemy mogli rozmawiać jak równi z równymi, bez pośrednictwa mediów, bez porad ekspertów, bez partii politycznych. Będziemy dyskutować o naszych poglądach i o tym, co chcemy zmienić. W najbliższy wtorek 1 listopada, o g na Syrenie, ul. Wilcza 30, zgodnie z ustaleniami z poprzedniego spotkania, odbędzie się otwarte spotkanie Ruchu Oburzonych. Tak jak ostatnio weźcie karimaty, poduszki, coś do picia i do jedzenia (niekoniecznie tylko dla siebie). Ruch przypomina, że nie jest partią i nie ma liderów ani rzeczników. Wypowiadamy się oficjalnie tylko poprzez komunikaty publikowane na stronie oburzeniwpolsce.pl. Grupa inicjująca chce stać się częścią jak najszerszego ruchu na takich samych zasadach jak wszyscy inni uczestnicy. Zgodnie z wzorcem hiszpańskim: jedna osoba jeden głos. Nie chcemy liderów i twarzy reprezentujących Ruch Oburzonych. Ruch to my wszyscy razem. 1. Spotkanie odbywa się pod znakiem NO LOGO (organizatorzy manifestacji również przychodzą jako grupa osób prywatnych). 2. Członkinie i członkowie ugrupowań politycznych oraz organizacji społecznych mogą brać udział w spotkaniu na tych samych zasadach, przyjmując, że nie jest to miejsce do promowania swoich organizacji i ich programów, wszyscy jesteśmy tam tylko osobami prywatnymi, przedstawiamy się z imienia. Nie przynosimy żadnych materiałów i broszur organizacyjnych. 3. Każdy ma równy dostęp do głosu. 4. Nie życzymy sobie obecności mediów na spotkaniu, ani żadnych relacji medialnych. Każdą relację uznamy za złamanie zasad Ruchu i przekłamanie (oburzeni dziennikarze i dziennikarki też przychodzą prywatnie). Istotne przesłanie ruchu brzmi: Jeśli jako społeczeństwo nauczymy się nie powierzać naszej przyszłości abstrakcyjnej rentowności ekonomicznej, która nigdy nie przynosi korzyści większości, będziemy mogli wyeliminować nadużycia i braki, z którymi spotykamy się na co dzień. Potrzebna jest Rewolucja Etyczna. Uznaliśmy kapitał za wartość nadrzędną nad ludzkim życiem. Czas wreszcie, aby to kapitał służył ludziom. Jesteśmy ludźmi, nie towarami. Nasze życie to nie tylko to, co kupujemy, dlaczego kupujemy i od kogo kupujemy. W związku z wszystkim powyżej, jestem oburzony. Jestem przekonany, że mogę to zmienić. Jestem przekonany, że mogę pomóc. Wiem, że razem możemy. Chodź z nami. To twoje prawo.

12 22 3. Aktywizm społeczny 3. Aktywizm społeczny Animacja przestrzeni publicznej Zebraliśmy tu przykłady inicjatyw animowanych przez osoby i grupy na różnych etapach swojej drogi życiowej i zawodowej. Wspólną cechą ich działań jest nieakceptowanie codziennej rzeczywistości, degradacji i martwoty ich otoczenia. Nie chodzi im o standardy techniczne; koncentrują się oni na społecznej martwocie przestrzeni, na swoistym minimalizmie działań skupionych na realizacji zadań i zachowań w ich najprostszej wersji, prowadzących do realizacji jednego celu, bez korzyści synergii zdarzeń, bez wynikającej z tego procesu dynamiki życia. Cechami charakterystycznymi działania animującego zachowania społeczne są m.in.: chęć korzystania ze społecznego prawa do przestrzeni; zwracanie się do wszystkich ludzi jako aktorów samodzielnych, niezależnych w swych sądach i działaniach; odwoływanie się do podzielanych wartości i upodobań dotyczących tego, co będzie się działo; odwoływanie się do aktywności, sprawczości i umiejętności a także ekspresji uczestników. Przytoczone poniżej przykłady nieformalnych inicjatyw są ilustracją nieskończonej liczby projektów, których różnorodności nie da się wyobrazić ani opisać. Dwa opisy oparte są na wywiadach, trzeci jest związany z uczestnictwem autora we wcześniejszych działaniach dotyczących tej właśnie inicjatywy. 1. Organizatorzy projektów animatorskich. Ich celem jest wyszukiwanie nieprzyjaznych, zaniedbanych miejsc i ożywianie ich na chwilę. Ta sama grupa realizuje kilka projektów. Za najbardziej charakterystyczny uznaliśmy Piknik na placu miejskim. Inicjator wybrał plac, utworzył wydarzenie na Facebooku, zaprojektował plakat i rozsyłał go do znajomych i mediów. Na pierwszy przyszło 200 osób, potem 500, ostatnio 1000 cały przekrój społeczny mieszkańców, którzy potrzebują otwartej i przyjaznej przestrzeni publicznej. Przyszedł mały Franek z dziadkiem i ustawili jezioro: rozwinęli jakąś folie niebieską na ziemi, zrobili sztuczne chaszcze i wędką łowili rybki, które ten dziadek zrobił z balonów. Ludzie jedli to, co przynieśli: jajecznicę, sałatki, kanapki, ciasta. Inne wydarzenie to np. Kino na świeżym powietrzu. Respondent jest liderem i inicjatorem akcji. Realizacja opiera na sieci przyjaciół. Robię to od 3 lat, jestem zadziwiony i dumny, cieszę się, że udaje się tyle osób zainteresować tą aktywnością w mieście. Działania są realizowane praktycznie bez pieniędzy. Okoliczna winiarnia sfinansowała na przykład prawa do projekcji filmów (podczas pokazów sprzedawali wino). Bilans reszty działań jest albo zerowy albo ujemny. fot. Michał Augustyn Rozmówca nie myśli o formalizacji inicjatywy z dwóch powodów: nie zna się na papierkowej robocie ( ) nie wyobraża sobie rozliczania się z księgowymi, zbierania faktur. Poza tym studiuje i nie chce się deklarować i angażować na dłuższy czas, bo nie wie, jak się potoczy jego życie zawodowe. 2. Kuchnia (źródło: wywiad w ramach badania) Stwierdziliśmy, że chcemy coś robić, chcieliśmy też włączyć do tego jak najwięcej osób ( ). Chcieliśmy promować prawa zwierząt, dlatego inicjatywa jest wegetariańska, chcieliśmy promować prawa człowieka, ale też dać pretekst do tego, żeby ludzie mogli się spotkać, poczuć takie fajne, bezpieczne miejsce, w którym mogą coś razem zrobić.. Celem Kuchni jest również generowanie nowych działań i pomysłów. Wiem, że część ludzi zaangażowała się w wolontariat na rzecz fundacji wykupującej konie. Kuchnia ma być więziotwórcza i planowane są kolejne edycje wydarzenia, za każdym razem poświęcone innemu tematowi. Organizatorzy nie zawsze zamierzają zbierać środki na jakiś cel podczas spotkania w jego ramach odbywać może się też po prostu jakaś debata/ dyskusja, pokaz filmu itd. Organizatorzy poprosili mieszkańców, żeby przynieśli swoje wegańskie i wegetariańskie potrawy, a ci, którzy z jakichś powodów nie mogli sami nic ugotować, mogli wpłacić 5 10 złotych. Podczas spotkania fundacja wykupująca konie z rzeźni opowiedziała o swojej działalności i następnie zaczęła się wielka wyżera, a po niej licytacja prac zaprzyjaźnionej studentki ASP i na koniec deser. W wydarzeniu brało udział ok. 120 osób, zebrano 2 tys. PLN

13 24 3. Aktywizm społeczny 3. Aktywizm społeczny 25 narzędziem PRowym Urzędu Miasta. Jedyne, co nam miasto może pomóc, to nie przeszkadzać. Członkowie Kuchni chcą coś robić, ale nie chcą iść na kompromisy, na które muszą iść NGOsy nie było więc w grupie rozmowy na temat formalizacji inicjatywy, to jest oczywiste. Pomijając kwestie ideologiczne, nie ma takiej potrzeby. Formalizacja mogłaby tylko generować problemy: gdyby musieli się rozliczać, to straciliby zapał do działania; prowadzenie NGOsów jest czasochłonne i w dodatku założenie organizacji wprowadziłoby hierarchię. Zespół Kuchni nie potrzebuje funduszy z zewnątrz kiedy potrzebują na coś pieniędzy, grają muzykę na ulicy. Kiedy potrzebowali pieniędzy na kawę i herbatę zagrali na ulicy i zebrali 100zł w godzinę. Nigdy nie grają po to, żeby samemu zarobić. 3. Ogrody. Do klasyki inicjatyw należą projekty dotyczące ogrodów i zieleni miejskiej. Należy odróżniać co najmniej trzy główne motywy w tego typu działalności: a) troska o zieleń w mieście traktowana jako składnik dobrego środowiska i wartość ekologiczna zagrożona intensyfikacją zabudowy i beztroskimi działaniami władz miejskich. Obok akcji protestu w obronie zagrożonych terenów, popularne są akcje typu Guerilla Gardening partyzantka ogrodnicza polegająca na partyzanckim sadzeniu i wysiewaniu Food not bombs, fot. Wikimedia Commons na fundację. W wydarzeniu uczestniczyli nie tylko ludzie z tzw. środowiska wolnościowego, ale również wielu zwykłych mieszkańców Zespół powstał spontanicznie jedna osoba rzuciła pomysł i potem samo poszło. Już wcześniej działali razem w zespole muzycznym. Ekipa Kuchni działa niehierarchicznie, na zasadach wolnościowych: nie ma głosowań, decyzje podejmowane są na zasadzie konsensusu, tematy sporne dyskutowane są dopóty, dopóki wszyscy nie zgodzą się na podjęcie konkretnej decyzji. Zespół jest otwarty na nowe osoby, bo jeśli nie będzie nowych osób, to członkowie sami się w końcu wypalą i znudzą. Członkowie Kuchni chcą, żeby to kręciło się samo, żeby generowało ludzką energię. Organizatorzy działają w siedzibie innego stowarzyszenia. Stowarzyszenie na tym zyskuje, bo Kuchnia to również promocja ich działań. Nie chcą współpracować ani z państwem czy samorządem, ani z biznesem, nie chcą mieć z tym nic wspólnego, państwo ma nie przeszkadzać. Współpracują z zaprzyjaźnionymi organizacjami w sposób nieformalny, nie ubiegają się o granty. Nie jesteśmy zainteresowani tym, żeby być programem-maskotką, Miejska farma, fot. Linda

14 26 3. Aktywizm społeczny 3. Aktywizm społeczny 27 roślin z założeniem, że cześć z nich uniknie kosy czy piły i stworzy nowa zieleń miejską. Przykładami licznych już w Polsce inicjatyw może być G-Gueriila ( dostęp maj 2013). b) organizacja miejsc aktywności w mieście, szczególnie przydatnych grupom wrażliwszym: osobom mniej samodzielnym, starszym, niepełnosprawnym, obarczonym obowiązkami związanymi z wychowywaniem dzieci, itp. Interesującym przykładem takiej inicjatywy są działania wokół zaniedbanego Pałacyku Konopackich w Warszawie, jakie podejmuje nieformalna grupa PRECEL (Praskie centrum Rewitalizacji Społecznej). Wśród wielu przedsięwzięć zmierzających do ocalenia Pałacyku i nadania mu roli miejsca społecznego charakterystyczne jest także wykorzystanie ogrodu jako miejsca animacji społecznej skupionej wokół reanimacji ogrodu i wykorzystywania jego płodów ( warszawa/1,34889, ,publiczne_ogrody_warzywne Posadz_pomidora_lub_poziomke.html, dostęp: maj 2013) c) organizacja źródeł samozaopatrzenia dla osób mniej zamożnych, opierająca się na popularnej idei Community Gardens. Są to publiczne lub prywatne jednostki umożliwiające mniej zamożnym rodzinom uprawianie małej działki i zbieranie jej plonów. Tego typu inicjatywy różnią się od znanych nam ogrodów działkowych m.in. tym, że nie wiążą się one z własnością i są bardziej nastawione na plony oraz społeczne aspekty współtworzenia ogrodu. Idea Community Gardens rozpowszechnia się od kilku lat w Polsce. Jej przykładem może być projekt Ogród warzywny dla wszystkich elblążan. Pisze o nim portal Dziennika Elbląskiego Elbląg ( -elblazan.html#axzz2qtucpq00, dostęp: maj 2013). Jak czytamy, Artyści z kolektywu Pargue no chcą stworzyć dla elblążan ogród warzywny. Ich akcja Kompostex sztuczna jednostka będzie jednym z etapów tegorocznego Przebudzenia projektu realizowanego przez Centrum Sztuki Galeria EL. Twórcy liczą na pomoc elblążan. Klasyfikacje, takie jak powyższa, pomagają wyodrębnić różne typy miejskich, niezależnych działań ogrodniczych. W rzeczywistości ta sama grupa może podejmować inicjatywy o różnym charakterze. Grupa Kwiatkibratki ( dostęp: maj 2013) pisze: Naszą misją jest zmiana szarych przestrzeni miejskich w zieloną, żywą tkankę miasta. Chcemy pokazać, że polskie miasta mogą być zielone od chodników po dachy. Realizujemy dwa flagowe projekty: Miejskie ogrody projekt, który zakłada aktywizowanie społeczności lokalnych i propagowanie idei miejskiego ogrodnictwa chcemy pokazać, jak razem dbać o zaniedbaną przestrzeń; Miejskie farmy projekt zagospodarowywania miejskiej przestrzeni (dachy, tarasy, skarpy) w celu hodowania warzyw, ziół, etc. na własny lub sąsiedzki użytek Spontaniczne użycie obiektów (Squatting) / Ożywianie pustostanów Co jakiś czas prasa karmi nas wiadomościami o (młodych) ludziach, którzy wdarli się do nieużywanych pomieszczeń i mieszkają tam, albo prowadzą różne działania artystyczne, urządzają imprezy towarzyskie, czy organizują spotkania. Zwykle dowiadujemy się wtedy o bezprawiu, braku pozwoleń, albo o ryzykownych zachowaniach i licznych zagrożeniach patologiami. Zbiorowe zamieszkiwanie nazywa się komuną, bezprawne używanie budynku czy innego obiektu to squatting, spolszczone na squat. Squatting to między innymi radykalna ale prosta odpowiedź na bezdomność, kryzys mieszkaniowy i niedobory przestrzeni społecznych, które charakteryzują współczesne społeczeństwa. Pomysł ma długą i skomplikowaną historię powiązaną ze zmiennym charakterem polityk miejskich w ciągu ostatnich 40 lat. Praktyka zajmowania obiektów bez zgody właściciela istnieje od zawsze. W czasach nowożytnych nasilenie takich zachowań miało miejsce po zakończeniu II wojny światowej. Przyczyniły się do tego zniszczenia wojenne, ale także masowa demobilizacja żołnierzy powodująca kumulowanie się problemów Squat, Paryż (Rue de Rivoli), fot. Airair

15 28 3. Aktywizm społeczny 3. Aktywizm społeczny 29 mieszkaniowych, a później nawracające kryzysy mieszkaniowe. Korzenie społeczne i wzorce organizacyjne znajdziemy w towarzystwach pomocy wzajemnej, domach ludowych czy spółdzielniach powstających w końcu XIX wieku. Obecna postać squattingu jako ruchu o połączonych funkcjach, zorganizowanego poszukiwania schronienia i aktywizmu społecznego, zrodziła się w latach 60. minionego wieku. Warte poznania są takie działania jak presja na władze lokalne i dystrybucja udostępnionych przez nie lokali w końcu lat 60. w Zjednoczonym Królestwie czy wyszukiwanie, oznaczanie drzwi oraz publikowanie list pustych lokali (Amsterdam 1966) i instytucjonalizacja tego ruchu w Holandii w roku Holandia była wielkim laboratorium squattingu. Pomiędzy rokiem 1971 i 2010 prawnie możliwe było w jej obrębie okupowanie domów (ochrona miru domowego pozwalała na usuniecie okupujących tylko przy pomocy wyroku sądu). W wielu krajach stosowane w Polsce odcinanie wody i prądu lokatorom byłoby uznane za nieludzkie. Legendą squattingu była też zaniedbana przez wojsko dzielnica Christiania w Kopenhadze. Na tym przypadku przetestowano wszystkie tematy debat, niepokoje i warianty reakcji władz na zajmowanie lokali przez squatersów od siłowych przez tolerowanie, aż po specjalnie uchwalone prawo adoptujące zesquatowaną Christianię do duńskiego systemu prawnego. Epoka siłowego zwalczania squattingu jak i innych inicjatyw spontanicznych już się w większości miast cywilizacji Zachodu skończyła. Nie we wszystkich przypadkach udało się jednak wypracować konstruktywne reguły gry. Squatting może być osobistą strategią poszukiwania schronienia lub próbą życia we wspólnocie. Okupowane i wspólnie zarządzane ośrodki społeczne są także udziałowcami walki o miasto, w tym także rozleglejszych projektów politycznych. Squatersi czy squaty proponują modele działań alternatywnych, dyskusje polityczne, wydarzenia kultury alternatywnej, alternatywy wobec struktur korporacyjnych. Angażują się w kampanie przeciw niepewności pracy, spekulacjom miejskim, rasizmowi, wojnie, niechcianym inwestycjom, prywatyzacji czy reformom uniwersytetów. Kierunkiem obecnych dyskusji i działań są też neoliberalne praktyki rządzących. Trudno nie myśleć o możliwych zagrożeniach płynących z działań tego ruchu. Niemniej warto pamiętać, że reakcje lękowe utrudniają spokojny ogląd sytuacji. Zgodnie z autorytatywną publikacją, można wyróżnić 5 zasadniczych typów squattingu10: 1. wynikający z niedoboru (odpowiednich, tanich) mieszkań; 2. operujący alternatywnymi strategiami mieszkaniowymi (np. charakterystyczne są one dla studentów czy klas średnich) i częstokroć skupiający su na realizacji działań artystycznych (przez obniżenie kosztów, potrzeb czy działań przynoszących niewielkie lub żadne dochody: działań z zakresu sztuki, muzykowania i in.); 3. skupiający się na realizacja przedsięwzięć, projektów i inicjatyw (przedsiębiorczość). Jadłodajnia czy warsztat rowerowy, kursy i porady są przykładami infrastruktury wspierającej alternatywne strategie życiowe. Squaty tego typu zajmują się także (bezpośrednio lub przez gromadzenie pieniędzy) wsparciem realizacji kampanii czy projektów. W wielu krajach squaty określa się jako SocialCenters Centra Społeczne. Włosi określają je jako CSOA (Centro Sociale Occupato Autogestito), a w obiektach udostępnianych bezpłatnie przez władze jako CSA (Centro Sociale Autogestito). Po udanym starcie squatów i rozwiniętej działalności pojawiają się nieraz trudności (np. zagrożenie eksmisją). Pojawiają się też oczekiwania wsparcia publicznego po stronie squatersów. Uważa się jednak, że legalizacja centrów społecznych grozi utratą powiązań z innymi centrami i obiektami czy ruchami społecznymi, spadkiem dynamiki i zaangażowania społecznego czy politycznego; 4. zachowawczy (obrona istniejących obiektów, mieszkańców, społeczności, cennych panoram); 5. polityczny kiedy zesquatowany obiekt tworzy pole działania dla ruchów politycznych, społecznych czy ideologicznych. Także w wypadku polskich squatów widać, że zderzają się tu różne czynniki: a) nagląca potrzeba zaspokojenia swoich potrzeb: mieszkaniowych, których z powodów ekonomicznych albo z braku dostępnych lokali zaspokoić się nie udaje potrzeby wspólnej aktywności, przeżycia, przygody, charakterystycznej przede wszystkim dla młodych b) reakcja na pustki i zaniedbania w mieście, które samo jest synonimem aktywności i dziania się : na celowe zamrażanie terenów i obiektów w celach spekulacyjnych na niesprawności w gospodarowaniu obiektami publicznymi Swoim działaniem aktywiści kwestionują oczywistą oczywistość prawa i procedur administracyjnych. Pokazują dobitnie, że normy te muszą także spełniać wymogi społecznego poczucia sensu i sprawiedliwości. 10. Za: Squatting Europe Kollective (red.): Squating in Europe: Radical Spaces, Urban Struggles, Minor Compositions, Wivenhoe / New York / Port Watson 2013

16 30 3. Aktywizm społeczny 3. Aktywizm społeczny 31 Bar Prasowy Bardzo pouczającym przypadkiem jest historia squatu niemieszkaniowego warszawskiego baru mlecznego Prasowy. Tzw. społeczne otwarcie odbyło się 19 grudnia 2011 roku. Prasowy istniał od czasów socjalizmu. Cieszył się popularnością wśród mieszkańców i pracowników okolicznych instytucji. Panował tu miły duch solidarności. Klienci często fundowali jakieś danie biedniejszym ludziom czekającym na okazję. Po rezygnacji prowadzącego, miasto (dzielnica) zawiesiło kłódkę na drzwiach i zaczęło przygotowania do konkursu na nowego najemcę. Było oczywiste, że dojdzie do zmiany charakteru, a może i funkcji lokalu położonego w atrakcyjnym miejscu. Reakcja aktywistów miejskich była zaskakująca: zerwali kłódkę i zaczęli gotować dawne dania mleczne. Po całej batalii (z udziałem prasy i asystą policji) doszło do rozpoczęcia rozmów władz miasta i władz dzielnicy z grupą Obrońców Baru Prasowego, która zawiązała się po jego społecznym otwarciu. Aktywistom udało się przekonać władze dzielnicy, że na prominentnej ulicy może istnieć bar serwujący tanie posiłki. Ogłoszono nowy konkurs, którego warunki zapewniające niskobudżetowy profil lokalu zostały wypracowane w debacie z aktywistami, mieszkańcami i specjalistami (prowadzącymi bary mleczne, Izba Skarbowa). Elba Inny, znany przykład to squat Elba przy ulicy Elbląskiej w Warszawie. Łatwo znaleźć w Internecie i w gazetach opisy działań, jakie tam realizowano. Najważniejsze dotyczyły promowanie kultury niezależnej, organizacja koncertów, spotkań filmowych, warsztatów i wystaw. Po próbie siłowej interwencji ze strony właściciela terenu nastąpiły protesty mieszkańców miasta i przedstawicieli elit. 23 marca odbyła się demonstracja w obronie Elby, w której wzięło udział ponad 2 tys. osób. Udało się znaleźć bardziej cywilizowany niż pałka kierunek likwidacji konfliktu. Mówimy o kierunku, bowiem do dnia dzisiejszego nie udało się doprowadzić do finalizacji tego procesu. Niemniej wszyscy wykazują dobrą wolę i uczestnicy dialogu są dobrej myśli. Interesujący opis polskiego squatu, prezentuje też Joanna Erbel11. Zwróćmy uwagę, jak wiele z aktywności w Syrenie realizuje zasady ekonomii społecznej (cytujemy obszerne fragmenty). Niezwykle interesujące jest, że takie kolektywy, jak opisany przez J. Erbel, skupiają całe wiązki inicjatyw. Są ich generatorem albo katalizatorem. Każda z nich mogłaby być zapisana w bazie danych ekonomii społecznej jako odrębny projekt. Poniżej wyciąg z tekstu J. Erbel. Syrena Na warszawskim śródmieściu od wiosny 2011 roku działa Autonomiczna Przestrzeń Inicjatyw Syrena. Funkcjonuje ona jako miejsce działań niekomercyjnych nakierowanych na wspieranie inicjatyw lokalnych mieszkańców. Głównym celem kolektywu jest walka o prawo do miasta. Chodzi o podważanie i wetowanie polityki władz miasta, która chroni i promuje interesy prywatnych inwestorów kosztem żywotnych interesów lokalnych społeczności, a zwłaszcza jej najuboższych przedstawicieli. Są to działania na różnych polach: od akcji bezpośrednich, takich jak blokady eksmisji, wspieranie nielegalnych imigrantów, po pisanie petycji, które stają się potem podstawą do negocjacji z władzami miasta. Syrena ma charakter otwarty, każdy może tu przyjść ze swoimi problemami. W kamienicy mieści się szwalnia, pracownia rzeźby i sitodruku, szablonownia i pokój graficzny, ciemnia, świetlica oraz pomieszczenia do swobodnego użytku. Syrena prowadzi też cykliczne zajęcia i warsztaty, choćby naukę języka polskiego dla obcokrajowców, kurs języka rosyjskiego. Są także dyżury prawne dla lokatorów zagrożonych nieuzasadnionymi podwyżkami czynszu i eksmisji. Raz na tydzień można tu zjeść darmowy obiad (tzw. VoKu, Volkskuche). Niedzielne spotkania przy VoKu gromadzą osoby zaprzyjaźnione ale niekoniecznie aktywnie zaangażowane w toczące się działania. Odbywają się próby teatru ulicznego Performeria, działa Warszawska Kooperatywa Spożywcza. Są też liczne spotkania z przedstawicielami innych nieformalnych i formalnych grup i stowarzyszeń: działaczami praw człowieka, inicjatyw pracowniczych, uczestnikami ruchu Occupy Wall Street, imigrantami walczącymi z segregacją i dyskryminacją w UE, członkami załogi Flotylli Wolności do oblężonej Strefy Gazy, białoruskimi wolnościowcami, a nawet tak egzotycznymi jak Felix Padel pra-prawnuk Darwina, który walczy o prawa plemienia Adivasi w Indiach. Od niedawna w Syrenie ma swoją tymczasową siedzibę Warszawskie Stowarzyszenie Lokatorów12. Każdy tydzień wygląda trochę inaczej, ponieważ animują go różni ludzie. Dopisek autora: O bieżącym programie działań można przeczytać w Gazecie Stołecznej: /1,106541, ,Uczelnia_Uliczna Tutaj_ucza_dziergania teorii_queer.html (dostęp: maj 2013), z kolei na stronie skotu na Facebooku pojawiła się informacja o otwarciu warsztatu rowerowego: Rowerownia składa się z rowerów, ludzi, narzędzi, miejsca i idei. Sprawdźcie w grafiku, kiedy mamy dyżury i przybywajcie!. 11. Jak Syrena demokratyzuje Warszawę; Magazyn Sztuki nr 2 ( index.php?option=com_virtuemart&page=shop.product_details&flypage=flypage.tpl&product_id=2347&itemid=116 strony: 62 69, dostęp: maj 2013) 12. Znane m. in. z obrony osób eksmitowanych i analizy polityki mieszkaniowej władz Warszawy (przyp. KH)

17 32 3. Aktywizm społeczny 3. Aktywizm społeczny 33 Od:zysk Anarchiści otworzyli squat tuż przy Starym Rynku w Poznaniu, Michał Wybieralski, , html (dostęp: maj 2013) (Skróty KH) Kamienica od wielu lat stała pusta i niszczała. Kilka miesięcy temu, późną jesienią ubiegłego roku do budynku weszli ci, którzy dziś nazywają się kolektywem Od:zysk młodzi anarchiści, niezależni animatorzy kultury, artyści. Stopniowo oczyszczali budynek, dokonywali niezbędnych napraw, aranżowali przestrzenie na działalność kulturalną i społeczną, zadamawiali się. ( ) W środę w centrum Poznania pojawiają się plakaty zapowiadające otwarcie nowego squatu i niezależnego centrum kultury oraz wydarzenie w portalu Facebook. ( ) Na otwarcie przyszedł dr Andrzej W. Nowak, filozof z UAM: ( ) Dobrze ( ), że powstała tu inicjatywa wolnościowa, gdzie będzie się mówić o równości, o dyskryminacji. Myślę, że młodzi poznaniacy spoza tego środowiska skorzystają z tego miejsca. Ono podnosi kapitał symboliczny Starego Rynku, będzie można tu przyjść na koncert, dyskusję, wymienić się książkami. W tym sensie Od:zysk zastąpi księgarnię Powszechną, która wyniosła się z rynku na raptem kilkadziesiąt metrów, ale bardzo jej tu brakuje. Młody współzałożyciel squatu prosi, by pisać o nim Nestor. I opowiada: To miejsce żyje już od jakiegoś czasu, odbywały się tu spotkania o charakterze feministycznym, ekologicznym, politycznym. Działa pracownia rzeźby i litografii. Chcemy to miejsce współtworzyć z mieszkańcami, zachęcamy ich do współpracy. Macie pomysł na działalność kulturalną, czy społeczną, a nie macie gdzie go zrealizować? Przyjdźcie, pogadamy, na pewno znajdzie się jakiś kąt. Nie masz domu, chcesz zamieszkać z nami? I to jest możliwe. ( ). Jest już zaaranżowana sala kinowa, duży salon, miejsce na koncerty i wydarzenia teatralne. Działa freeshop, w którym się nie płaci, ale wymienia. Na razie wymienić można się ubraniami. W planach jest punkt z zaangażowanymi książkami i pismami oraz darmowym dostępem do internetu. W sobotę w Od:zysku będzie gotować kuchnia społeczna i wydawać darmowe posiłki wegańskie, w niedzielę zagości inicjatywa Food not Bomb, w ramach której anarchiści rozdają bezdomnym i potrzebującym darmowe posiłki. W przeprowadzonych w ramach niniejszej ekspertyzy wywiadach wyraźnie widać, że cel działania jest ważniejszy niż znalezienie schronienia. Nie jest ważne czy Respondenci mieszkają czy nie mieszkają w squacie. Identyfikują się z celami, zbiorowością i miejscem. Dlatego biorą czynny udział w projektach i inicjatywach. Kreuziger Squat, Berlin, fot. ProhibitOnions Nasz Squat (źródło: wywiad w ramach badania): Mieliśmy jakiś pomysł, coś do zaoferowania, chcieliśmy zmieniać świat, mieliśmy określoną postawę wobec świata, na przykład wegetarianizm, czy antykomunizm, antyfaszyzm. Żyć w szkole, żyć w domu, kiedy funkcjonuje się w pewnym systemie wartości jest dosyć połowiczne. Chcieliśmy sprawdzić, czy można wobec naszych wartości żyć na co dzień, jak daleko można się posunąć. Jestem anarchistą. Bliski jest mi model egalitarny, równościowy, który jest oparty o pomoc wzajemną, solidarność, a nie hierarchiczną, skostniałą, centralistyczną strukturę. W naszej społeczności ważniejsza jest praca, niż pieniądze. Klasyka anarchizmu praca czyni własność. My nie tylko kontestujemy rzeczywistość, która nam nie odpowiada, ale tworzymy alternatywę. Co zrobić, żeby świat był lepszy, jak się do tego aktywnie ustosunkować? Żeby nie było tak, że ludzie mają 20 lat i przestają kontestować, bo nie wypada, tylko jak z tym żyć przez całe życie. Squat w dużym mieście (źródło: wywiad w ramach badania): To miejsce, w którym lokatorzy, lokatorki, ludzie, którzy mieszkają w okolicy aktywnie biorą

18 34 3. Aktywizm społeczny 3. Aktywizm społeczny 35 sprawy w swoje ręce i aktywnie włączają się w jakieś społeczności i reagują na to, co ich otacza. Spotykają się tu ludzie, którzy chcą zmienić rzeczywistość i tak zawsze chcieliśmy by to miejsce wyglądało. Ja akurat tu mieszkam, aczkolwiek to nie tylko ludzie, którzy tu mieszkają, ale też osoby, które tu przychodzą, by organizować siebie, albo inne osoby organizować, albo ruch społeczny. Okazją do utworzenia squatu może być zaniedbanie obiektu przez właściciela (Nasz Squat): Squat zainicjowały trzy osoby, które po prostu przespały się w opustoszałych barakach byłej hurtowni. Robotnicy, dwóch mężczyzn i kobieta. Wtedy mieli po dwadzieścia parę lat i poza ideologią robili to też z przyczyn ekonomicznych. Może to też być z góry powzięty zamiar przeciwstawienia się działaniom uznanym za niesłuszne. Squat w dużym mieście zajął kamienicę, z której po reprywatyzacji wysiedlono lokatorów. Aktywiści ze squatów chcą zmieniać rzeczywistość, więc mają jasny, krytyczny ogląd sytuacji w dziedzinach, które ich angażują. Poniższą wypowiedź cytujemy nie ze względu na jej ekspercki charakter, ale dla ilustracji, jak głęboko aktywiści wchodzą w analizę problemu. Squat w dużym mieście o problemach lokatorskich (źródło: wywiad w ramach badania): spadkobiercy (w tym rzekomi) zgłaszają się po.(..) przedwojenne mienie, a państwo oddaje im kamienice ( ); lokatorzy nawet nie są o tym informowani. ( ) nagle okazuje się, że mają właściciela, ( ) który podnosi czynsz lub specjalnie doprowadza budynek do ruiny, ( ) by na jego miejscu postawić inny budynek, typu bank lub coś równie intratnego. Z drugiej strony mamy do czynienia z lokalami komunalnymi, które można było wynajmować za stawkę ustalaną nie przez rynek, ale przez ustawy. ( ) w Polsce jest bardzo duży niedobór tych mieszkań, w kolejce czeka się mniej więcej trzy do pięciu lat. Miasto, jako organizacja społeczna, powinno zapewniać możliwość mieszkania ludziom za godne pieniądze, ( ) ale tego nie robi. [Z kolei] zamożni wykupują mieszkania, nieruchomości, nie po to, by w nich mieszkać. Nieruchomości uważane są za znacznie bezpieczniejszą lokatę, niż pieniądze w banku. Doprowadziło to do sytuacji, kiedy jest coraz mniej lokali komunalnych, [bo] kamienice są reprywatyzowane, a z drugiej strony powstaje coraz więcej nowych mieszkań, które stoją puste. Szacuje się, że około 70% nowo wybudowanych mieszkań w ciągu ostatnich 3 lat stoją puste. Miasto zamiast odpowiadać na potrzeby mieszkaniowe lokatorów i lokatorek, podtrzymuje tą wartość spekulacyjną nieruchomości i doprowadza do sytuacji, w której nie ma tych lokali komunalnych. O tej sytuacji NIK wypowiada się, jako o sytuacji nędzy mieszkaniowej. ( ) Szczególnie ludzie mieszkający w centrum są poddani dużej presji, ( ) W centrum dochodzi do bardzo wielu eksmisji, w centrum też mieszkania są bardzo drogie i nikogo na to nie stać, dochodzi tu do procesów gentryfikacji. My staramy się przeciwdziałać temu procesowi, staramy się wywierać na miasto wpływ, aby budowało jeszcze więcej budynków komunalnych. Blokujemy eksmisje, staramy się udzielać pomocy dla wszystkich lokatorów i lokatorek, którzy walczą z firmami, które próbują zreprywatyzować ich lokal oraz staramy się walczyć z gentryfikacją poprzez wspieranie różnych lokalnych inicjatyw, poprzez przeciwdziałanie procesom, które czynią tą przestrzeń miejską niedostępną. Udzielamy porad prawnych, wspieramy się podczas procesów eksmisyjnych i staramy się blokować eksmisje. Jeżeli ktoś jest w sytuacji nędzy mieszkaniowej, ( ) to staramy się znaleźć jakiś pustostan, który razem przystosowujemy do użycia z powrotem. Wśród innych inicjatyw, jakie realizowane są w squatach na zasadzie gościny, przez odrębną grupę czy stowarzyszenie, albo przez kolektyw squatu, znajdujemy wsparcie dla imigrantów. Squat w dużym mieście: (źródło: wywiad w ramach badania) Wychodzimy z założenia, że migracja bez względu na przyczynę jest uzasadniona. Najczęściej są to motywacje ekonomiczne, ludzie uciekają przed głodem, jadą za pracą. Bieda, od której ludzie uciekają, jest często wynikiem opresyjnej polityki Europy, lat kolonializmu. Wspieramy aktywnie akcje, które mają na celu przeciwdziałanie takiej apartheidowej polityce. Działamy informacyjnie, udzielamy informacji na temat tego, czym jest okupiona polityka europejska, przeciwdziałamy złemu dyskryminującemu traktowaniu migrantów i migrantek przez służby więzienne, udzielamy migrantom porad prawnych. Mimo zasadniczo nieformalnego, nieraz przeciw prawu działania squatów, pojawiają się potrzeby, które uzasadniają tworzenie legalnych jednostek. Nasz squat: (źródło: wywiad w ramach badania) Zaczęliśmy robić spółdzielnię. To jest spółdzielnia socjalna. Założyliśmy ją jako odpowiedź polityczną, ale w kontekście ekonomicznym i używamy jej do konkretnych celów, ale nadal bardzo dużo, większość dzieje się poza nią i nie wszyscy członkowie kolektywu do niej należą. ( ) jedyny ruch, taki parawan, który nam odpowiadał, to była spółdzielnia. Stworzyliśmy lokal księgarnie i sprzedajemy tam kawę, herbatę. A jednocześnie zatrudniamy tam ludzi. Chcemy stworzyć taką ekonomię, która pozwoli też coś do gara włożyć. Ludzie idą demonstrować, kleić plakaty itd., ale między działaniem, a działaniem potrzeba też jakoś żyć i części z nas dajemy taką możliwość. Naturalne jest, że w squatcie znajduje swoje miejsce także kooperatywa spożywcza. Sposób podejmowania decyzji jest charakterystyczny dla tworzących je środowisk. Squat w dużym mieście: (źródło: wywiad w ramach badania) Squat ma przestrzeń społeczną i mamy też przestrzeń prywatną. ( ) część osób zamyka się we własnym mieszkaniu i część rzeczy mamy razem, część oddzielnie. Mamy

19 36 3. Aktywizm społeczny spotkania, staramy się odtwarzać model wspólnoty mieszkaniowej, mamy na przykład wspólną suszarnię, ( ) Spotykamy się, ustalamy pewne zasady. Squat nie jest strukturą podporządkowaną jednej władzy. Squat w dużym mieście (źródło: wywiad w ramach badania): mamy grupy robocze, w których działamy, nie jesteśmy spójną grupą ideowo polityczną. Wszystkie grupy skupiają się na tym, by brać sprawy we własne ręce i samemu decydować o swoim życiu. Wszystkie te grupy należą, a po części nie należą, nie mamy oficjalnej listy członków i członkiń. Ja się czuję częścią kolektywu ( ) ale też są osoby, które się tak nie czują, choć są mocno zaangażowane w projekty ( ) nie [jesteśmy] organizatorem [tylko] miejscem różnych spotkań. Nie bardzo jest jak przyjąć się do Squatu, bo mamy otwarte spotkania kolektywu, na które każdy może przyjść, można samemu też organizować grupę, czy realizować pomysły jeżeli pozostałym członkom się spodoba. Jeżeli nie, to nie. Na ogół przychodzą ludzie, którzy mają rzeczywiste problemy, wynikające z tego, co nas otacza. Oczywiście są ludzie bardziej i mniej zaangażowani, nie każdy ma tyle samo czasu i nie każdy jest tak samo efektywny. Oczywiście tworzą się jakieś struktury zależności, od niektórych osób zależy więcej, bo mają jakieś umiejętności. Ale nigdy nie wykorzystujemy tych zjawisk do tego, by ktoś mógł mieć prawo do stanowienia o innych. ( ) Większość grup podejmuje decyzje w sposób konsensualny, czyli jest rozmowa, w której każdy, każda może zabrać głos i głos każdego i każdej jest tak samo ważny. Grupa wspólnie dochodzi do wniosku odnośnie jakiegoś rozwiązania. Być może wydaje się to niemożliwe, ale de facto nie jest aż tak trudne w momencie, kiedy dajemy sobie przestrzeń, czyli możliwość wypowiadania się, krytykowania. Wspólna rozmowa, pozbawiona negatywnych opinii, umożliwia wspólne poszukiwanie najlepszego rozwiązania. Nasz Squat: (źródło: wywiad w ramach badania) Sam Kolektyw skupia ponad 50 osób. Na zebrania nie wszyscy przychodzą, bo mamy też listę dyskusyjną. Co tydzień się spotykamy, wypisuje się po kolei punkty problemy do omówienia i siedzimy tak długo, aż omówimy. Potem jest głosowanie. Nie ma listy obecności, kogo nie ma na zebraniu, ten tego dnia nie ma głosu. Ostatnio była dyskusja, żeby spisywać to, co było na zebraniu i wysyłać tym, którzy nie byli. Ale zostało to mocno skrytykowane, bo jeśli ktoś chce to spisywać, to spisze, ale jeśli nie ma na to ochoty, to dlaczego ma to robić? Nie dostaje się za to pieniędzy. Ten, kto nie przyjdzie, to po prostu nie przyjdzie. Wszystko jest umowne, ale jest na przykład prawo veta. Pewne rzeczy są regulowane, na przykład samo mieszkanie na squacie. Ja, jak jeszcze tam mieszkałem, sam spisałem taki antyregulamin, to wisiało na ścianie. 4 Przedsięwzięcia handlu i wymiany Mniej lub bardziej sformalizowane systemy współpracy i wymiany usług, towarzyszą różnym projektom współczesnych ruchów miejskich. Współpraca, współdziałanie, dzielenie się swoimi umiejętnościami są ich cechą emblematyczną. Popularnymi przedsięwzięciami nieformalnym ułatwiającymi obniżenie kosztów utrzymania są różnorodne: bezgotówkowa wymiana rzeczy i usług albo też sprzedaż czy kupno rzeczy używanych czy po prostu niepotrzebnych obecnym właścicielom Pchli targ Jedną z najbardziej znanych niekomercyjnych form handlu i wymiany jest tzw. pchli targ. Zwykle, zgodnie z deklaracjami organizatorów, targi takie służą wymianie (z pomocą lub bez pomocy pieniędzy) niepotrzebnych rzeczy pomiędzy ich obecnymi właścicielami a osobami chcącymi wejść w ich posiadanie. Jak z tego wynika, chodzi o rzeczy unikalne, jednostkowe. Tradycyjnie pchle targi gromadzą również kolekcjonerów. W ogromnej większości wypadków targi te są organizowane przez dysponenta odpowiedniego obiektu czy terenu i towarzyszy im cel komercyjny. W konsekwencji szybko przekształcają się one w jarmarki tanich ale nowych i masowych towarów. Najbardziej znanym przykładem ewolucji pchlego targu był Jarmark Europa, którego pierwociny były organizowane na terenach klubu Skra i który rozwinął się w największe bodaj targowisko Europy, a w pewnym momencie także centrum handlu hurtowego. Być może porównywalny z nim był jarmark Arizona w rozpadającej się Jugosławii (dostęp: maj 2013).

20 38 4. Przedsięwzięcia handlu i wymiany 4. Przedsięwzięcia handlu i wymiany 39 Równolegle do tej komercyjnej ścieżki, powstają inicjatywy nieformalne oparte na niekomercyjnych założeniach. Organizatorzy jednego z popularniejszych, powtarzających się wydarzeń, Garażówki, ogłaszają: (dostęp: maj 2013): Szafy i pawlacze nie domykają się od nadmiaru starych rzeczy? Zastanawiasz się nad wyrzuceniem nieużywanych ciuchów, ale jednak Ci ich szkoda? Druga edycja wyprzedaży garażowej na Pradze jest idealnym sposobem na pozbycie się rupieci, ale także na pozyskanie unikatowych rzeczy w śmiesznie niskich cenach. Ogłoszenie dotyczące innej Garażówki na tej samej stronie oferuje: Sezon na wyprzedaże zacznie się w niedzielę 26 lutego na ulicy Żurawiej. Warszawiacy będą mogli sprzedać to, czego już nie potrzebują. W programie przewidziane są też warsztaty z recyklingu dla dzieci i dorosłych oraz pomoc bezdomnym 13. Warto zwrócić uwagę, że równolegle z korzyściami ekonomicznymi i szansą na nabycie czegoś unikalnego, projekty nieformalne promują także wartości związane z zasadą trwałego rozwoju, do jakich należy recykling. Inny jarmark, który udzielił nam wywiadu, podkreśla: Zawsze organizujemy jednocześnie te spotkania w miejscach z kulturotwórczym potencjałem, albo w miejscach zagrożonych, żeby przyłożyć się do ich obrony. Wyprzedaż garażowa, Great Glebe Garage Sale, fot. Mike Garażówka w Śródmiejskiej Jeśli nie macie możliwości pozbycia się niepotrzebnych rzeczy, sprzedajcie je na najbliższej Garażówce w kawiarni Śródmiejska przy ul. Marszałkowskiej. Pamiętajcie: recykling się opłaca! Event trwa od 13 do 18 ;) SOFAGE też będzie z męskimi ubraniami! AUKCJA /g.16/: Będzie licytacja najciekawszych gadżetów, które pojawią się podczas GARAŻÓWKI. JEDZENIE. Zaprasza kawiarnia Śródmiejska LEGO KONSTRUKTOR. Jeżeli przyniesiecie ze sobą klocki LEGO, przerobi on je Wam na głośniki np. do domowych zestawów hi-fi czy komputera (źródło: mowianamiescie.pl/garazowka-w-srodmiejskiej, dostęp: maj 2013) 13. Ilustracja: Plakat reklamujący Garażówkę, źródło: -srodmiejskiej (dostęp: maj 2013) Wyprzedaż garażowa, USA, fot. Ildar Sagdejev