Kontrola Pastwowa Nr 6/2003. Spis treci

Transkrypt

1 Kontrola Pastwowa Nr 6/2003 Spis treci autor tytuł strona Janusz Maj Przychody i rozchody budetu pastwa 3 Tadeusz Chrocicki Sytuacja społeczno-gospodarcza Polski z zarysem prognozy rednioterminowej Paweł Wieczorek Perspektywy polityki regionalnej Unii Europejskiej Rafał Padrak * Zasada dwuinstancyjnoci postpowania kontrolnego NIK (Cig dalszy dyskusji) * USTALENIA NIEKTÓRYCH KONTROLI 63 Lucyna Tazbir Kto i jak zarzdza portami morskimi 68 Edmund Wako, Tadeusz Nadzór administracji celnej nad składami i agencjami celnymi 73 Dziuba Józef Kalisz, Marian Gospodarka zasobami mieszkaniowymi gmin 82 Tomaszewski Henryk Gierełło Parki krajobrazowe pikne i poyteczne s! 93 RELACJE, POLEMIKI Wiesław Karliski Nowe techniki w kontroli wykonania budetu pastwa 101 Listy do redakcji Adam Zych W sprawie dróg 125 * WSPÓŁPRACA MIDZYNARODOWA Jacek Mazur opr. Monika Skrzypiec A. R. Kontrola jakoci postpowania kontrolnego w Narodowym Urzdzie Kontroli Wielkiej Brytanii (W zakresie kontroli finansowej) Urzd Audytora Generalnego najwyszym organem kontroli Norwegii Oficjalna wizyta delegacji Najwyszej Izby Kontroli w Izbie Obrachunkowej Ukrainy * Troch historii... Stanisław Markowski Delegatury NIK o sobie Olsztyn Informacje o Jakubie Krzemieskim i Tadeuszu Tomaszewskim - prezesach NIK zaczerpnite z pamitników Felicjana Sławoja- Składkowskiego i Jerzego Lerskiego 161 Byłem dyrektorem tej jednostki przez 32 lata 168 SYGNAŁY O KSIKACH Sygnały o ksikach 184

2 [847] Kontrola 1 NAJWY SZA IZBA KONTROLI... ktokolwiek grosz publiczny do swego rozporz¹dzenia odbiera, wydatek onego usprawiedliwiæ winien. * WARSZAWA ROCZNIK XLVIII NR 6 (293) LISTOPAD GRUDZIEÑ 2003 R.

3 2 Kontrola [848] ISSN * Cytat z pisma ministra skarbu Ksiêstwa Warszawskiego, Tadeusza Dembowskiego, wystosowanego w zwi¹zku z pracami przygotowawczymi do dekretu z 14 grudnia 1808 roku o G³ównej Izbie Obrachunkowej.

4 [849] Wyst¹pienie w sejmie 3 Pawe³ Wieczorek MIÊDZYNARODOWE ŒRODOWISKO EKONOMICZNE POLSKI Wœród czynników zewnêtrznych wp³ywaj¹cych na stan koniunktury w Polsce oraz na perspektywy rozwojowe polskiej gospodarki najwa niejsze znaczenie ma kondycja ekonomiczna pañstw Unii Europejskiej (UE), w tym zw³aszcza Niemiec. Wskazuje na to udzia³ krajów UE w obrotach polskiego handlu zagranicznego, wynosz¹cy w 2002 r. w eksporcie 68,7% oraz 61,7% w imporcie 1. Wa ne jest tak e, e pañstwa piêtnastki ulokowa³y w Polsce w formie inwestycji bezpoœrednich ³¹cznie prawie 48 mld USD (dane z koñca czerwca 2003 r.), co stanowi 74% skumulowanej wartoœci tego rodzaju lokat kapita³owych w naszym kraju (tabele 1 i 2). Kluczowym partnerem gospodarczym Polski s¹ Niemcy. W 2002 r. na rynek niemiecki trafi³o 32,3% polskiego eksportu, zaœ udzia³ Niemiec w globalnej wartoœci polskiego importu wyniós³ 24,3%. Niemcy zajmuj¹ równie wysok¹ (w czerwcu 2003 r. czwart¹) pozycjê wœród dzia³aj¹cych w Polsce inwestorów obcych, ustêpuj¹c Francji, Holandii i USA. Do tego momentu do Polski nap³ynê³o z Niemiec w postaci inwestycji bezpoœrednich 7,95 mld USD, a wiêc co ósmy dolar ulokowany w Polsce w takiej formie. Po rozszerzeniu siê Unii w maju 2004 r. o 8 pañstw Europy Œrodkowej i Wschodniej (EŒiW) oraz Cypr i Maltê, znaczenie krajów UE w ca³okszta³cie stosunków Polski z zagranic¹ jeszcze wzroœnie. W grupie pañstw nowo przyjêtych znajdowaæ siê bêd¹ bowiem Czechy, S³owacja i Litwa, na które w 2002 r. przypada³o ³¹cznie 7,7% polskiego eksportu oraz 5,1% importu. Ponadto fakt, i Polska stanie siê integraln¹ czêœci¹ systemu ekonomicznego Unii w tym zw³aszcza unijnego jednolitego rynku wewnêtrznego, a w perspektywie tak e strefy wspólnej waluty (euro) spowoduje rozwój powi¹zañ handlowo-finansowych oraz technologiczno-produkcyjnych miêdzy Polsk¹ a krajami UE. Nie oznacza to jednak, e pañstwa obszaru b.zsrr szczególnie 1 W 1990 r. wspomniane wskaÿniki wynosi³y odpowiednio: 44,4% (eksport) oraz 43,9% (import). Porównanie danych z lat 1990 i 2002 ilustruje skalê zmian, jakie od pocz¹tku procesu transformacji systemowej w Polsce dokona³y siê w strukturze geograficznej polskiego handlu zagranicznego.

5 4 Pawe³ Wieczorek [850] G³ówni partnerzy handlowi Polski w 2002 r. (w mln USD i %)* Tabela 1 Wartoœæ obrotów Struktura obrotów (w mln USD) (w %) Kraje/grupy krajów Udzia³ Udzia³ Eksport Import Saldo w w eksporcie imporcie Obroty ogó³em, w tym: , , ,9 100,00 100,00 Kraje rozwiniête, w tym: , , ,4 75,05 70,23 Kraje UE, w tym: , , ,6 68,71 61,68 Niemcy , ,4 154,0 32,31 24,31 Francja 2 473, , ,7 6,02 6,97 W³ochy 2 256, , ,7 5,50 8,37 Wielka Brytania 2 126, ,1 15,8 5,19 3,89 pozosta³e kraje UE 8 076, , ,4 19,69 18,14 Pozosta³e kraje rozwiniête, w tym: 2 598, , ,8 6,34 8,55 USA 1 098, ,2 696,8 2,68 3,26 Kraje rozwijaj¹ce siê, w tym: 2 426, , ,4 5,92 12,66 Chiny 206,8 629,3 373,9 0,50 1,14 Kraje EŒiW, w tym: 7 804, , ,1 19,03 17,11 Kraje CEFTA, w tym: 3 641, ,4 397,7 8,88 7,33 Czechy 1 639, ,8 147,9 3,99 3,24 S³owacja 573,0 811,5 238,5 1,40 1,47 pozosta³e kraje CEFTA 1 428, ,1 11,3 3,49 2,62 Kraje b. ZSRR, w tym: 4 162, , ,4 10,15 9,78 Rosja 1 331, , ,0 3,24 7,98 Ukraina 1 180,5 491,5 689,0 2,88 0,89 Litwa 933,1 191,4 741,7 2,28 0,35 Bia³oruœ 260,7 227,0 33,7 0,64 0,41 pozosta³e kraje b.zsrr 456,4 81,2 375,2 1,11 0,15 * Dane GUS. GUS uwzglêdnia wartoœæ wszystkich towarów i us³ug przekraczaj¹cych granicê polskiego obszaru celnego, ustalon¹ na podstawie danych z tzw. jednolitych dokumentów administracyjnych SAD. ród³o: Syntetyczna informacja o eksporcie i imporcie Polski w 2002 r. wed³ug SAD, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Spo³ecznej, Warszawa, marzec 2003 r., materia³ dostêpny pod adresem internetowym <

6 [851] Miêdzynarodowe œrodowisko... 5 Tabela 2 Skumulowana wartoœæ bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w Polsce (w mln USD; stan na 30 czerwca 2003 r. * Liczba Inwestycje Inwestycje Lp. Kraj du ych zrealizowane planowane inwestorów ** 1. Francja , , Holandia 8 906,4 780, USA 8 285, , Niemcy 7 952, , W³ochy 3 711, , Wielka Brytania 3 542,5 279, Szwecja 3 033,2 288, Koncerny miêdzynarodowe 2 176,0 737, Dania 1 903,6 301, Belgia 1 901,5 398, Korea P³d ,8 5, Rosja 1 291,9 350, Irlandia 1 081,6 68, Szwajcaria 1 053,8 166, Austria 1 047,5 183, Cypr 998,9 185, Grecja 556,5 0, Portugalia 554,4 66, Finlandia 437,9 177, Hiszpania 387,1 38, Japonia 314,5 237, Norwegia 297,0 67, Kanada 211,7 284, Chorwacja 173,0 16, Luksemburg 108,6 15,2 12 Inwestycje >1 mln USD ogó³em , ,0 993 Inwestycje < 1 mln USD ogó³em 3 841,2 Bezpoœrednie inwestycje zagraniczne ogó³em ,5 * Uwzglêdniono inwestycje o wartoœci powy ej 1 mln USD. ** Zestawienie obejmuje inwestorów, którzy zainwestowali w Polsce powy ej 1 mln USD. ród³o: Dane Pañstwowej Agencji Inwestycji Zagranicznych, dostêpne pod adresem internetowym: <

7 6 Pawe³ Wieczorek [852] Rosja i Ukraina, których udzia³ w globalnym polskim eksporcie i imporcie wyniós³ w 2002 r. odpowiednio 6,1% oraz 8,9% po przyjêciu Polski do UE przestan¹ byæ dla Polski wa nymi partnerami gospodarczymi. Polska bêdzie nadal z tego kierunku sprowadza³a surowce (zw³aszcza ropê naftow¹, gaz ziemny, rudê elaza), wci¹ te ch³onne rynki zbytu pañstw Europy Wschodniej bêd¹ stanowi³y szansê dla polskich eksporterów, zaœ s¹siedztwo Rosji, Ukrainy i Bia³orusi naturaln¹ bazê dla wspó³pracy przygranicznej. W 2000 r. Polska zakoñczy³a proces redukcji ce³ na mocy wynegocjowanych wczeœniej umów o wolnym handlu 2, jak te ustaleñ podjêtych w toku rundy urugwajskiej GATT/WTO. W efekcie w 2002 r. prawie ¾ sprowadzonych do Polski wyrobów przemys³owych nie podlega³o ocleniu. Inaczej sytuacja wygl¹da w handlu artyku³ami rolno-spo ywczymi, którego liberalizacja postêpuje wolniej. Powoduje to, i w odniesieniu do tego rodzaju towarów Polska nie ma jeszcze ca³kowicie bezc³owej wymiany z adnym partnerem handlowym, w tym tak e z krajami UE 3. Z chwil¹ akcesji Polski do Unii nast¹pi eliminacja wszystkich ce³ w handlu polsko-unijnym. W praktyce poci¹gnie to za sob¹ zmiany jedynie w odniesieniu do wymiany artyku³ami rolno-spo ywczymi, z których czêœæ obecnie podlega jeszcze cleniu. Polska bêdzie równie musia³a przyj¹æ unijn¹ taryfê celn¹ w handlu z krajami spoza Unii. Zwi¹zane z tym zmiany obci¹ eñ celnych w imporcie przemys³owym w sytuacji, gdy wiêkszoœæ wymiany odbywa siê bez c³a bêd¹ stosunkowo niewielkie i bêd¹ polegaæ g³ównie na redukcji stawek celnych do pu³apu obowi¹zuj¹cego w UE. Ocena wp³ywu przyjêcia przez Polskê wspólnotowej taryfy celnej na poziom ce³ na artyku³y rolno-spo ywcze jest znacznie trudniejsza ni w wypadku 2 Takie umowy Polska podpisa³a z krajami Unii Europejskiej, a tak e Œrodkowoeuropejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (CEFTA) oraz Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA), a ponadto z Litw¹, otw¹, Estoni¹, Izraelem oraz Turcj¹. Najwa niejsze znaczenie dla liberalizacji wymiany handlowej Polski z zagranic¹ mia³o podpisanie z krajami Unii Uk³adu Europejskiego, którego czêœæ handlowa (pod nazw¹ umowy przejœciowej) wesz³a w ycie 1 marca 1992 r. Na mocy tego porozumienia do grudnia 1999 r. zniesione zosta³y c³a w polsko-unijnej wymianie wyrobami przemys³owymi. Wyj¹tek stanowi³y samochody w handlu nimi proces liberalizacji zosta³ sfinalizowany w grudniu 2001 r. Wszystkie pozosta³e uk³ady, jakie Polska zawar³a w sprawie stref wolnego handlu, by³y pod wzglêdem zakresu i harmonogramu liberalizacji warunków wymiany wzorowane na Uk³adzie Europejskim. 3 Na mocy Uk³adu Europejskiego c³a na artyku³y rolno-spo ywcze zosta³y obni one jedynie w niewielkim stopniu. Istotnym krokiem w kierunku liberalizacji tego rodzaju wymiany sta³o siê porozumienie dotycz¹ce wyeliminowania ce³ i subsydiów eksportowych na niektóre nieprzetworzone artyku³y rolne (tzw. porozumienie w sprawie dwóch zer ), które wesz³o w ycie na pocz¹tku 2001 r. Z kolei w styczniu 2003 r. zaczê³a obowi¹zywaæ umowa z UE w sprawie wzajemnej liberalizacji obrotów towarami rolnymi przetworzonymi, na podstawie której wiele artyku³ów niewra liwych objêto bezc³owymi kontyngentami, natomiast w wypadku wyrobów wra liwych w ramach kontyngentów obni ono stawki celne. E. Kawecka-Wyrzykowska: Zmiany polityki celnej i poziomu obci¹ eñ celnych w imporcie Polski w latach oraz w perspektywie lat , [w:] Zagraniczna polityka gospodarcza Polski Raport roczny, IKiCHZ, Warszawa 2003, s

8 [853] Miêdzynarodowe œrodowisko... 7 wyrobów przemys³owych. Wynika to g³ównie z odmiennego sposobu ustalania w Polsce i w krajach UE ce³ na niektóre towary rolno-spo ywcze, a ponadto z faktu stosowania preferencyjnego dostêpu do rynku w ramach okreœlonych kontyngentów. W efekcie import takich samych towarów rolno-spo ywczych jest czasem dokonywany wed³ug ró nych stawek celnych, w zale noœci od kierunku importu. Redukcji ce³ w imporcie z pañstw spoza Unii nie musi towarzyszyæ poprawa warunków dostêpu polskich eksporterów do rynku tych krajów. Przyjêcie przez Polskê unijnej taryfy celnej spowoduje bowiem koniecznoœæ zmiany stawek celnych jedynie w naszym kraju, zaœ kraje spoza UE bêd¹ mia³y prawo utrzymaæ dotychczasowy poziom obci¹ eñ celnych 4. Stan gospodarki œwiatowej w latach Na pocz¹tku obecnej dekady nast¹pi³o synchroniczne spowolnienie wzrostu gospodarki œwiatowej. G³ówn¹, ale nie jedyn¹ tego przyczyn¹, by³o za³amanie w koñcu 2000 r. dynamiki PKB w Stanach Zjednoczonych, które w 2001 r. przekszta³ci³o siê w g³êbok¹ recesjê. W konsekwencji produkt krajowy w tym roku zwiêkszy³ siê w USA jedynie o 0,3%, podczas gdy w latach przeciêtna stopa wzrostu PKB wynosi³a 4,1% (tabela 3). Z uwagi na rozmiary gospodarki amerykañskiej, a tak- e przyspieszon¹ w epoce globalizacji transmisjê zjawisk oraz zmian w sferze ekonomicznej miêdzy krajami i regionami, negatywne skutki stagnacji w Stanach Zjednoczonych odczu³y wszystkie pozosta³e segmenty gospodarki œwiatowej, w tym kraje Unii Europejskiej. W 2001 r. przeciêtna stopa wzrostu w Unii (1,7%) by³a jeszcze zdecydowanie wy sza ni w Stanach Zjednoczonych, ale ju w roku nastêpnym trendy koniunktury w USA i Unii wyraÿnie siê zmieni³y na niekorzyœæ UE. Gospodarka amerykañska wesz³a w fazê coraz szybszego wzrostu, natomiast kraje piêtnastki popad³y w recesjê, któr¹ jak wynika z prognoz Komisji Europejskiej uda siê przezwyciê yæ nie wczeœniej ni w 2004 r. W rezultacie stopa PKB w UE by³a w 2002 r. ni sza ni w USA przesz³o 2-krotnie, a w 2003 r. 3,5-krotnie. Spoœród g³ównych pañstw Unii z najwiêkszymi problemami ekonomicznymi borykaj¹ siê Niemcy, których gospodarka w latach zupe³nie utraci³a impet. Rozwój sytuacji gospodarczej w USA i UE dobrze ilustruj¹ zmiany w prognozach PKB, opublikowanych przez Komisjê Europejsk¹ w marcu i paÿdzierniku 2003 r. Dla Stanów Zjednoczonych prognoza paÿdziernikowa zak³ada znacznie wy sze tempo wzrostu ni ocena z marca, natomiast dla UE oczekiwana dynamika wzrostu zosta³a 4 Jw., s Zob. tak e: J. Micha³ek: Polityka handlowa. Mechanizmy ekonomiczne i regulacje miêdzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s

9 8 Pawe³ Wieczorek [854] skorygowana w dó³. Kontrastuje to z przewidywaniami tempa wzrostu w krajach kandyduj¹cych (w tym w Polsce), które zdaniem Komisji bêd¹ w latach rozwijaæ siê znacznie szybciej ni pañstwa UE. Zwraca uwagê fakt, e prognozy dynamiki PKB 10 kandydatów opublikowane przez Komisjê w paÿdzierniku s¹ wyraÿnie korzystniejsze od oceny mo liwoœci rozwojowych tej grupy krajów, przedstawionej w marcu. Tabela 3 Dynamika PKB w USA oraz wybranych krajach UE i pañstwach kandyduj¹cych (%; rok poprzedni = 100) Œrednia dla lat Kraje A B A B B USA 2,4 4,1 4,1 3,8 0,3 2,5 2,4 2,8 2,5 3,8 3,3 UE-15 1,5 2,7 2,9 3,6 1,7 1,1 1,3 0,8 2,4 2,0 2,4 Niemcy 2,0 1,8 2,0 2,9 0,8 0,2 0,4 0,0 2,0 1,6 1,8 Francja 1,1 2,7 3,2 3,8 2,1 1,2 1,1 0,1 2,3 1,7 2,3 W.Brytania 1,7 3,1 2,8 3,8 2,1 1,7 2,2 2,0 2,6 2,8 2,9 W³ochy 1,3 1,9 1,7 3,1 1,8 0,4 1,0 0,3 2,1 1,5 1,9 10 kandydatów 4,1 3,1 4,1 2,4 2,3 3,1 3,1 4,0 3,8 4,2 Polska 2,2 5,1 4,1 4,0 1,0 1,4 2,5 3,3 3,7 4,2 4,8 A prognoza Komisji Europejskiej z marca 2003 r. B prognoza Komisji Europejskiej z paÿdziernika 2003 r. ród³o: Autumn 2003 Economic Forecasts. European Commission. Materia³ dostêpny pod adresem internetowym: < Recesja w USA inaczej ni w Europie okaza³a siê krótkotrwa³a i ju w 2002 r. gospodarka amerykañska przyspieszy³a, osi¹gaj¹c 2,5% tempo wzrostu PKB, które ma siê zwiêkszyæ do 2,8% w 2003 r. i do 3,8% w 2004 r. By³o to sumarycznym efektem dzia³ania kilku ró nych czynników. Po pierwsze, Stany Zjednoczone wykorzysta³y okres pomyœlnej koniunktury w drugiej po³owie lat dziewiêædziesi¹tych do zrównowa enia finansów publicznych, uzyskuj¹c pod koniec prezydentury B. Clintona nadwy kê dochodów bud etowych nad wydatkami, stanowi¹c¹ w latach odpowiednik 0,7% oraz 1,5% PKB (tabela 4). W rezultacie administracja G.W. Busha bez ryzyka perturbacji gospodarczych mog³a rozluÿniæ politykê fiskaln¹, obni aj¹c podatki oraz powiêkszaj¹c wydatki rz¹dowe, zwi¹zane z umocnieniem

10 [855] Miêdzynarodowe œrodowisko... 9 bezpieczeñstwa wewnêtrznego USA, a tak e konfliktami zbrojnymi w Afganistanie i Iraku. Poci¹gnê³o to co prawda za sob¹ wzrost deficytu który z poziomu odpowiadaj¹cego 0,5% PKB w 2001 r. wzrós³ w 2002 r. do 3,4% i dalej ma siê zwiêkszyæ do 5% w 2003 r. i 5,4-5,5% w latach ale równoczeœnie przyczyni³o siê do pobudzenia koniunktury gospodarczej. Po drugie, amerykañski Bank Rezerwy Federalnej zdecydowa³ siê na radykalne obni enie krótkoterminowych stóp procentowych, które w drodze wielokrotnych redukcji zmniejszy³y siê z poziomu 6,5% w 2000 r. do 3,8% w 2001 r. i zaledwie 1,2% w 2003 r. Zwi¹zana z tym mo liwoœæ zaci¹gania lub refinansowania kredytów hipotecznych na bardzo dogodnych warunkach o ywi³a rynek nieruchomoœci, który sta³ siê obecnie podpor¹ gospodarki USA. Po trzecie, pomimo spowolnienia wzrostu gospodarczego, utrzymana zosta³a wysoka dynamika wydajnoœci pracy. Wynika³o to zw³aszcza z szybkiego dostosowywania siê poziomu zatrudnienia do wahañ koniunktury, co z kolei by³o efektem wysokiego stopnia liberalizacji amerykañskiego rynku pracy. Po czwarte wreszcie, czynnikiem sprzyjaj¹cym koniunkturze w Stanach Zjednoczonych by³o os³abienie kursu dolara wobec euro, co wp³ynê³o na poprawê konkurencyjnoœci amerykañskiego eksportu. Tabela 4 Stan finansów publicznych w USA oraz w wybranych krajach UE i pañstwach kandyduj¹cych (deficyt lub nadwy ka sektora finansów publicznych jako % PKB) Deficyt lub Œrednia nadwy ka dla lat jako A B A B B % PKB USA 4,5 0,1 +0,7 +1,5 0,5 3,4 4,8 5,0 4,6 5,5 5,4 UE 15 5,1 1,6 0,7 +1,0 0,9 1,9 2,3 2,7 2,2 2,6 2,4 Niemcy 3,1 1,7 1,5 +1,3 2,8 3,5 3,4 4,2 2,9 3,9 3,4 Francja 4,5 2,6 1,8 1,4 1,5 3,1 3,7 4,2 3,5 3,8 3,6 W³ochy 9,1 3,1 1,7 0,6 2,6 2,3 2,3 2,6 3,1 2,8 3,5 Portugalia 5,2 3,4 2,8 2,8 4,2 2,7 3,5 2,9 3,2 3,3 3,9 10 kandydatów 3,5 3,5 3,7 5,2 5,0 5,0 4,1 Polska 3,5 2,5 2,0 2,5 3,1 3,9 4,3 5,9 4,9 A prognoza Komisji Europejskiej z marca 2003 r. B prognoza Komisji Europejskiej z paÿdziernika 2003 r. ród³o: Jak w tabeli 3.

11 10 Pawe³ Wieczorek [856] O ile w USA okres za³amania koniunktury trwa³ niewiele ponad rok, o tyle w krajach UE przezwyciê enie tendencji recesyjnych okaza³o siê znacznie trudniejsze. Wynika³o to przede wszystkim z tego, e pañstwa Unii nie zdo³a³y w wystarczaj¹cym stopniu uporz¹dkowaæ finansów publicznych przed 2001 r., a wiêc w okresie poprzedzaj¹cym stagnacjê gospodarki. W tej sytuacji w konsekwencji charakterystycznego dla z³ej koniunktury spadku wp³ywów bud etowych z tytu³u podatków, przy równoczesnym wzroœcie wydatków zwi¹zanych z narastaj¹cym bezrobociem oraz poszerzaniem siê krêgu ubóstwa nierównowaga finansów publicznych w krótkim czasie pog³êbi³a siê, czego wyrazem by³ wzrost deficytu bud etowego piêtnastki z 0,9% w 2001 r. do 1,9% PKB w 2002 r. oraz 2,7% w 2003 r. (tabela 4). Nie tylko wykluczy³o to mo liwoœæ rozluÿnienia polityki fiskalnej w celu nakrêcania koniunktury, ale tak e postawi³o pod znakiem zapytania zdolnoœæ niektórych krajów Unii do spe³nienia wymagañ Paktu stabilnoœci i wzrostu, przyjêtego na szczycie UE w Amsterdamie w czerwcu 1997 r. 5 Najwiêksze kraje UE w tym zw³aszcza Niemcy i Francja nie mog¹ utrzymaæ swoich finansów publicznych w ryzach obowi¹zuj¹cych kraje strefy euro, wyznaczonych przez tzw. kryteria zbie noœci 6. W 2002 r. wskaÿnik deficytu bud etowego w relacji do PKB wyniós³ w Niemczech 3,5%, zaœ w 2003 r. zwiêkszy siê do 4,2%, natomiast w kolejnych latach ma siê co prawda zmniejszyæ do 3,9% w 2004 r. i 3,4% w 2005 r., nadal jednak pozostanie powy ej wielkoœci progowej (3%). Podobnie wygl¹da stan finansów publicznych we Francji, gdzie w 2002 r. deficyt wyniós³ 3,1%, a wiêc nieznacznie przekroczy³ dopuszczalny poziom, ale ju w 2003 r. ma wzrosn¹æ do 4,2%, by nastêpnie obni yæ siê do 3,8% w 2004 r. i 3,6% w 2005 r. Komisja Europejska ocenia, i w 2005 r. do grupy pañstw nierespektuj¹cych wymagañ Paktu stabilnoœci i wzrostu do³¹cz¹ W³ochy. Wœród mniejszych krajów UE z problemem nadmiernego deficytu bud etowego od 2001 r. boryka siê Portugalia. Komisja Europejska podejmuje próby zdyscyplinowania finansów publicznych, staraj¹c siê narzuciæ krajom, które maj¹ problemy ze zrównowa eniem bud etu sztywny kalendarz redukcji deficytu. Napotyka to opór Niemiec oraz Francji, które nie godz¹ siê na radykalne reformy, prowadz¹ce do oszczêdnoœci bud etowych. Du e kraje UE opowiadaj¹ siê raczej za uelastycznieniem klauzul Paktu stabilnoœci i wzrostu, ni za poszukiwaniem sposobu ustabilizowania finansów publicznych w ramach obecnie obowi¹zuj¹cego dopuszczalnego pu³apu deficytu (3%). Przeciwko 5 Na mocy Paktu stabilnoœci i wzrostu kraje UE zosta³y zobowi¹zane do przeciwdzia³ania nadmiernemu deficytowi bud etowemu. W razie nieprzestrzegania przez dany kraj dyscypliny bud etowej oraz niezastosowania siê do zaleceñ Komisji Europejskiej maj¹cych na celu przywrócenie stanu równowagi finansów publicznych, mo e byæ on objêty sankcjami finansowymi. 6 Zgodnie z jednym z tych kryteriów, deficyt sektora finansów publicznych nie mo e przekroczyæ poziomu odpowiadaj¹cego 3% PKB.

12 [857] Miêdzynarodowe œrodowisko z³agodzeniu rygorów w tym zakresie protestuj¹ z kolei mniejsze kraje UE, które du- ym kosztem spo³ecznym zdo³a³y zdyscyplinowaæ swoje finanse 7. Równoczeœnie Europejski Bank Centralny (EBC) który przej¹³ kompetencje 12 krajów strefy euro w zakresie polityki pieniê nej doœæ powœci¹gliwie zmniejsza stopy procentowe. Co prawda od chwili spowolnienia dynamiki wzrostu w 2001 r., EBC obni y³ krótkoterminowe stopy procentowe z 4,4% do 2,6% w 2003 r., jednak amerykañski Bank Rezerwy Federalnej zredukowa³ je znacznie bardziej (do 1,2%). Ostro na reakcja EBC wynika z faktu, e miêdzy krajami UE wystêpuj¹ znaczne ró nice w tempie wzrostu gospodarczego oraz stopie inflacji. Utrudnia to wyznaczenie optymalnego poziomu stóp procentowych, który odpowiada³by potrzebom krajów borykaj¹cych siê ze stagnacj¹ gospodarcz¹ (Niemcy, Holandia, Portugalia, W³ochy, Francja), a równoczeœnie nie stwarza³ dodatkowych problemów gospodarczych (np. nasilaj¹c presjê inflacyjn¹) w krajach odznaczaj¹cych siê relatywnie wysok¹ dynamik¹ PKB (Grecja, Irlandia, Finlandia, Wielka Brytania). Ponadto problemem do dyskusji pozostaje pytanie, czy EBC nie koncentruje siê w nadmiernym stopniu na obronie celu inflacyjnego, przywi¹zuj¹c jednoczeœnie zbyt ma³¹ wagê do kwestii podtrzymywania koniunktury. Kraje Unii Europejskiej wci¹ ustêpuj¹ USA pod wzglêdem mobilnoœci i elastycznoœci czynników produkcji, w tym si³y roboczej. Na niekorzyœæ pañstw UE przemawiaj¹ w tym kontekœcie takie zjawiska, jak: a) wysokie koszty funkcjonowania przedsiêbiorstw, wynikaj¹ce ze zbyt ma³o elastycznego rynku pracy oraz wysokich obci¹ eñ podatkowych; b) trudnoœci administracyjne i biurokratyczne przy zak³adaniu nowych firm; c) nazbyt sztywny i regulowany rynek; d) bariery w postaci niejednakowych standardów prawnych oraz procedur administracyjnych obowi¹zuj¹cych w poszczególnych krajach; e) nadal niedostateczna integracja infrastruktury technicznej na obszarze piêtnastki. Sytuacja gospodarcza Niemiec Od 2001 r. Niemcy borykaj¹ siê z powa nymi k³opotami gospodarczymi, których wyrazem jest ca³kowite zahamowanie dynamiki PKB w latach oraz wzrost deficytu bud etowego do poziomu przekraczaj¹cego pu³ap dopuszczalny dla pañstw strefy euro (tabela 5). Poniewa Niemcy wypracowuj¹ prawie jedn¹ czwart¹ produktu ca³ej Europy oraz jedn¹ trzeci¹ produktu UE, stan koniunktury w niemieckiej gospodarce istotnie rzutuje na kondycjê ekonomiczn¹ ca³ej Unii. Skala zapaœci gospodarczej, jakiej dozna³y Niemcy w latach , a tak e fakt, e problemy 7 M. Paszyñski: Zewnêtrzne œrodowisko gospodarcze Polski w latach , [w:] Zagraniczna polityka , op.cit., s

13 12 Pawe³ Wieczorek [858] te maj¹ pod³o e strukturalne oznacza, e ich przezwyciê enie mo e byæ kwesti¹ d³u - szego czasu, co z jednej strony ma zasadnicze znaczenie dla perspektyw gospodarki ca³ej Unii, z drugiej zaœ dla mo liwoœci rozwojowych Polski ju w ramach UE. WskaŸniki charakteryzuj¹ce sytuacjê gospodarcz¹ Niemiec (w %; rok poprzedni = 100) Tabela 5 WskaŸniki Œrednia dla lat A B A B B PKB 2,0 1,8 2,0 2,9 0,8 0,2 0,4 0,0 2,0 1,6 1,8 Stopa inflacji 3,1 1,1 0,6 1,4 1,9 1,3 1,3 1,1 1,2 1,6 1,3 Stopa bezrobocia 7,1 8,7 8,4 7,8 7,8 8,6 8,9 9,4 8,9 9,6 9,5 Deficyt bud etowy jako % PKB 3,1 1,7 1,5 +1,3 2,8 3,5 3,4 4,2 2,9 3,9 3,4 A prognoza Komisji Europejskiej z marca 2003 r. B prognoza Komisji Europejskiej z paÿdziernika 2003 r. ród³o: Jak w tabeli 3. W Niemczech udzia³ przemys³u przetwórczego w tworzeniu PKB, a tak e udzia³ wyrobów przemys³owych w ca³oœci eksportu jest wyraÿnie wy szy ni w innych krajach UE. Oznacza to, e gospodarka niemiecka jest w wiêkszym stopniu ni pozosta³e pañstwa piêtnastki uzale niona od œwiatowego popytu na wyroby przemys³owe i generalnie bardziej podatna na wahania koniunktury na rynku miêdzynarodowym, a tak e na zmiany kursu walutowego. Spowolnienie gospodarki œwiatowej spowodowa³o spadek popytu na wyroby przemys³u RFN, pog³êbiony dodatkowo przez wysoki kurs euro w stosunku do dolara, co pogorszy³o konkurencyjnoœæ eksportu niemieckiego. Popyt wewnêtrzny okaza³ siê zbyt s³aby, aby móg³ skompensowaæ efekt zmniejszenia siê eksportu. Wielu polityków i ekonomistów niemieckich uwa a, i g³ówn¹ przyczyn¹ k³opotów ze zbilansowaniem bud etu pañstwa s¹ ogromne koszty zjednoczenia Niemiec, których ciê ar jest szczególnie dotkliwie odczuwany przy s³abej koniunkturze. W tym kontekœcie kwestionuj¹ oni rygory Paktu stabilnoœci i wzrostu, które zawê aj¹ pole manewru Niemiec w polityce fiskalnej. Mo liwoœci wykorzystania instrumentów polityki monetarnej równie s¹ ograniczone, bowiem o poziomie stóp procentowych na obszarze euro decyduje Europejski Bank Centralny, maj¹cy status

14 [859] Miêdzynarodowe œrodowisko organu ponadnarodowego. Rzecz w tym, i EBC obni a stopy procentowe w stopniu, który Niemcy uwa aj¹ za niewystarczaj¹cy do przywrócenia tendencji wzrostowych w gospodarce niemieckiej 8. Mo liwoœæ wyjœcia Niemiec ze strefy perturbacji ekonomicznych jest uwarunkowana podjêciem radykalnych reform strukturalnych. Dotyczy to zw³aszcza uelastycznienia rynku pracy oraz przebudowy systemu emerytalnego, w ramach której rozwa a siê podwy szenie o 2 lata granicy wieku uprawniaj¹cego do przejœcia na emeryturê oraz obni enie o oko³o 1/6 poziomu œwiadczeñ emerytalnych. Zmiany strukturalne s¹ niezbêdne zarówno z uwagi na bardzo wysokie w Niemczech koszty pracy (efekt korzystnych dla pracobiorców przepisów prawa pracy), jak i starzenie siê spo³eczeñstwa. Propozycje rz¹dowe w tym zakresie (ujête w tzw. Agendzie 2010) spotka³y siê jednak dotychczas z ostr¹ krytyk¹ ze strony zwi¹zków zawodowych oraz lewego skrzyd³a SPD, stanowi¹cych polityczne zaplecze ekipy G. Schrödera. Problemy gospodarcze Niemiec maj¹ wyraÿny wp³yw na mo liwoœci dzia³ania polskich eksporterów. Wskazuje na to wysoka wartoœæ wspó³czynnika korelacji miêdzy dynamik¹ PKB Niemiec a stop¹ wzrostu polskich dostaw na rynek niemiecki (w latach tzw. wskaÿnik Pearsona wyniós³ 0,71), z tym jednak, e wspomniana zale noœæ ujawnia siê z opóÿnieniem nawet o kilka kwarta³ów. Z punktu widzenia Polski istotne znaczenie ma równie wzrost stopy bezrobocia w Niemczech z 7,8% w 2001 r. do 8,9% w 2003 r. W warunkach pogarszania siê sytuacji na niemieckim rynku pracy liczyæ siê bowiem nale y z usztywnieniem postawy w³adz RFN wobec mo liwoœci szybkiego otwarcia tego rynku dla prawników z Polski 9. Pozycja krajów Unii Europejskiej w gospodarce œwiatowej Czynniki rzutuj¹ce negatywnie na konkurencyjnoœæ pañstw UE Chocia na liœcie najbardziej konkurencyjnych gospodarek œwiata przygotowywanej periodycznie przez ekspertów Œwiatowego Forum Ekonomicznego w Davos w 2003 r. (podobnie jak w latach ) czo³ow¹ pozycjê zajê³a Finlandia, to jednak tu za ni¹ uplasowa³y siê Stany Zjednoczone, które zdecydowanie wyprzedzi³y pozosta³e kraje UE, sklasyfikowane na miejscach od 3 do 39 (tabela 6). Potwierdza to tezê, i Unia przegrywa z USA rywalizacjê o miano najbardziej konkurencyjnej gospodarki na œwiecie. Dlatego, aby wzmocniæ zdolnoœæ do konkurowania na rynku miêdzynarodowym, w UE zosta³ opracowany specjalny 10-letni 8 Por. Rynki Zagraniczne z 8-11 lipca 2003 r. 9 T. Kalinowski, J. Olszyñski: Koniunktura gospodarcza w Niemczech w 2003 r. W cieniu s¹siada, Nowe ycie Gospodarcze z 28 wrzeœnia 2003 r., s, 7. Zob. tak e: T. Kalinowski: Eksport trudniejszy, ale bez ograniczeñ, Rzeczpospolita z 10 czerwca 2003 r.

15 14 Pawe³ Wieczorek [860] program spo³eczno-gospodarczy, przyjêty na szczycie UE w Lizbonie w marcu 2000 r., zwany strategi¹ lizboñsk¹. Tabela 6 Najbardziej konkurencyjne gospodarki œwiata Kraj 2000 r r r r. Finlandia USA Szwecja Dania Niemcy Wielka Brytania Holandia Francja Belgia Austria Irlandia W³ochy Hiszpania Portugalia Grecja ród³o: Global Competitive Report, edycja z lat i , World Economic Forum. Raporty s¹ dostêpne pod adresem internetowym: < >. Gospodarka amerykañska jest zliberalizowana w znacznie wiêkszym stopniu ni gospodarka europejska, dziêki czemu mo e bardziej elastycznie przystosowywaæ siê do zmian zachodz¹cych w gospodarce œwiatowej. Jest to szczególnie widoczne na rynku pracy, który w sposób p³ynny reaguje na zmiany koniunktury 10. W Stanach Zjednoczonych znacznie szybciej nastêpuje rozwój oraz stosowanie w produkcji i us³ugach technologii informatycznych. Jest to efektem przeznaczania na ten cel znacznie wiêkszych ni gdziekolwiek indziej œrodków, w tym wydatków rz¹dowych 11. Ponadto amerykañskie prawo skutecznie chroni w³asnoœæ intelektualn¹, a tak- e gwarantuje wysok¹ op³acalnoœæ inwestowania w badania i rozwój (m.in. pozwala na czerpanie oœrodkom naukowym i korporacjom zysków z tego tytu³u nawet wówczas, gdy prace badawczo-rozwojowe by³y finansowane z œrodków publicznych). 10 Przepisy prawa pracy s¹ w USA mniej rygorystyczne ni w UE. Pracownicy amerykañscy s¹ bardziej mobilni pod wzglêdem zmiany zawodu i miejsca zamieszkania ni Europejczycy. Ponadto powszechne stosowanie technologii informatycznych umo liwia szybki przep³yw informacji o potrzebach rynku pracy. 11 W 2002 r. USA przeznaczy³y na badania i rozwój o 60 mld USD wiêcej ni ca³a Europa.

16 [861] Miêdzynarodowe œrodowisko Istotne znaczenie maj¹ tak e ró nice w tendencjach demograficznych w USA i UE. Spo³eczeñstwa europejskie starzej¹ siê, co ogranicza poda si³y roboczej i utrudnia poprawê wskaÿników wydajnoœci pracy. W Europie wskaÿnik aktywnoœci zawodowej (udzia³ osób aktywnych zawodowo w ogólnej liczbie osób zdolnych do pracy w wieku lat) wynosi³ w 2001 r. 64,3% i by³ znacznie ni szy ni w USA (77%). Zgodnie z decyzjami, jakie zapad³y na spotkaniach Rady Europejskiej w Lizbonie w marcu 2000 r. oraz w Sztokholmie w marcu 2001 r., wskaÿnik zatrudnienia w UE powinien o ile realizacja strategii lizboñskiej nie napotka wiêkszych przeszkód wzrosn¹æ do 67% w 2005 r. oraz do 70% w 2010 r. Amerykanie przepracowuj¹ wiêksz¹ liczbê godzin ni Europejczycy. Wed³ug MFW, w 2001 r. liczba godzin przepracowanych przez przeciêtnego pracownika w Niemczech stanowi³a nieca³e 70% poziomu w USA. We Francji by³o to nieca³e 74%, we W³oszech 77%, a w Wielkiej Brytanii 80%. Stany Zjednoczone bardziej zdecydowanie, ni kraje UE, wykorzystuj¹ instrumenty polityki fiskalnej i monetarnej. Wynika to z faktu, i USA stanowi¹ jednolity organizm gospodarczy, natomiast kraje piêtnastki mimo du ego postêpu w procesie integracji europejskiej, jaki dokona³ siê od czasu Traktatu z Maastricht wci¹ nierzadko maj¹ sprzeczne interesy gospodarcze, co wynika z ró nic w potencjale ekonomicznym oraz poziomie rozwoju poszczególnych pañstw i regionów. Stawia to EBC wobec trudnego zadania wypoœrodkowania polityki kursowej oraz poziomu stóp procentowych w sposób zadowalaj¹cy wszystkie kraje, co jak na razie udaje siê w ograniczonym stopniu. Ponadto, o ile pañstwa UE realizuj¹ jednolit¹ politykê pieniê n¹ (za któr¹ odpowiada EBC), o tyle polityka bud etowa oraz polityka fiskalna nie zosta³y podniesione na szczebel wspólnotowy nadal s¹ zdecentralizowane i pozostaj¹ w gestii w³adz narodowych. D³ugoterminowe prognozy dynamiki gospodarczej s¹ dla Unii pesymistyczne. Wed³ug niektórych ocen potencjalna stopa wzrostu UE obni y siê w okresie z 2,0-2,5% do ok. 1,25% a uwzglêdniaj¹c ujemny wp³yw starzenia siê spo³eczeñstw europejskich na tempo wzrostu wydajnoœci pracy nawet poni ej 1%. W konsekwencji udzia³ UE w œwiatowym PKB spadnie z obecnych 18% do 10%, natomiast w przypadku USA wskaÿnik ten zwiêkszy siê z 23 do 26% 12. Strategia lizboñska Strategia lizboñska jest d³ugookresowym programem spo³eczno-ekonomicznym, którego g³ównym celem jest przekszta³cenie UE do 2010 r. w najbardziej konkurencyjn¹ i dynamiczn¹ gospodarkê na œwiecie, opieraj¹c¹ siê na wiedzy, zdoln¹ do tworzenia nowych miejsc pracy oraz zapewniaj¹c¹ spójnoœæ spo³eczn¹. Za priory- 12 M. Paszyñski: Zewnêtrzne œrodowisko..., op.cit., s. 20.

17 16 Pawe³ Wieczorek [862] tetowe uznano dzia³ania zmierzaj¹ce do: a) pe³nej integracji rynków papierów wartoœciowych i kapita³u podwy szonego ryzyka oraz rynków us³ug finansowych; b) redukcji pomocy publicznej; c) liberalizacji rynków telekomunikacyjnego i energetycznego; d) zniesienia istniej¹cych jeszcze barier na europejskim rynku pracy; e) rozwoju sektora ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw; f) stworzenia systemu edukacyjnego elastycznie reaguj¹cego na potrzeby rynku pracy; g) zintensyfikowania prac badawczo- -rozwojowych oraz u³atwienia procesu ich wdra ania w przemyœle; h) zwiêkszenia stopnia aktywnoœci zawodowej. W latach w wielu dziedzinach, których dotyczy strategia lizboñska, osi¹gniêto w Unii postêp 13. Dotychczasowe tempo wdra ania strategii nie wydaje siê jednak wystarczaj¹ce do osi¹gniêcia do 2010 r. za³o onych celów, przy czym g³ówn¹ przyczyn¹ jest zwolnienie dynamiki wzrostu gospodarczego UE. Takie wnioski wynikaj¹ z oceny stanu realizacji strategii, dokonanej podczas wiosennych szczytów Rady Europejskiej, kolejno: w Sztokholmie w marcu 2001 r., Barcelonie w marcu 2002 r. oraz Brukseli w marcu 2003 r. 14 Implikacje rozszerzenia UE dla pozycji Unii w gospodarce œwiatowej Pañstwa piêtnastki, a tak e Komisja Europejska obawiaj¹ siê, e przyjêcie do UE w maju 2004 r. relatywnie ubogich 8 krajów EŒiW wp³ynie negatywnie na potencja³ technologiczny Unii i jeszcze bardziej spowolni realizacjê strategii lizboñskiej. Dlatego w UE pojawiaj¹ siê g³osy, e od 2007 r. 15 nale y wzmocniæ wsparcie dla programów badañ naukowych oraz rozwoju zaawansowanych technologii realizowanych w najbogatszych krajach UE, wykorzystuj¹c w tym celu czêœæ œrodków bud etowych UE (mowa jest o 8,5 mld euro), które trafi¹ do najmniej zamo nych krajów Unii w ramach polityki strukturalnej. W ten sposób maj¹ siê zwiêkszyæ szanse UE w rywalizacji z USA o prymat w gospodarce œwiatowej. Mog³oby to jednak negatywnie wp³yn¹æ na wielkoœæ œrodków strukturalnych, które by³yby dostêpne po 2006 r. dla najs³abszych ekonomicznie krajów UE, w tym Polski 16. Nawet jednak, 13 Dotyczy to m.in. liberalizacji rynków telekomunikacyjnego i energetycznego, utworzenia jednolitej europejskiej przestrzeni powietrznej oraz integracji rynków finansowych. Ponadto w krajach UE od 2000 r. utworzono 5 mln nowych miejsc pracy. 14 Zob. np.: B.Otachel: Rezultaty spotkania Rady Europejskiej w Brukseli w dniach marca 2003 r. ocena dotychczasowej realizacji strategii lizboñskiej, Biuletyn Analiz UKIE, materia³ dostêpny pod adresem internetowym < 15 W ramach nowej perspektywy finansowej obejmuj¹cej lata Na szczycie UE w Kopenhadze w grudniu 2002 r. zagwarantowano nowym krajom w latach œrodki w ³¹cznej wysokoœci 40,85 mld euro (licz¹c w cenach z 1999 r.), czyli 39,09 mld euro po odjêciu kosztów administracyjnych. Na 2006 r. przewidziano ponad 15 mld euro, z tego 7,5 mld euro dla Polski. Oznacza to, e po uwzglêdnieniu sk³adki do bud etu UE (ok. 2,5 mld euro), Polska w 2006 r. mo e liczyæ w wymiarze netto na wsparcie w wysokoœci ok. 5 mld euro.

18 [863] Miêdzynarodowe œrodowisko gdyby dosz³o do reformy polityki strukturalnej, ma³o prawdopodobne jest, aby kwota na dzia³ania strukturalne przewidziana dla Polski w 2007 r. by³a mniejsza ni œrodki zaplanowane dla naszego kraju na ten cel na 2006 r. (oko³o 5 mld euro netto) 17. Uwarunkowania wspó³pracy gospodarczej Polski ze wschodnimi i po³udniowymi krajami s¹siedzkimi Wspó³praca gospodarcza z Rosj¹, Ukrain¹ i Litw¹ Po okresie zapaœci ekonomicznej w latach Rosja i Ukraina wesz³y na drogê dynamicznego rozwoju gospodarczego. Szybki, siêgaj¹cy okresowo 5-9% wzrost PKB kontrastuje jednak z wolnym przebiegiem procesu modernizacji i restrukturyzacji gospodarki, w tym przekszta³ceñ w³asnoœciowych. W konsekwencji du ¹ wci¹ rolê w rosyjskiej i ukraiñskiej gospodarce odgrywaj¹ nierentowne przedsiêbiorstwa pañstwowe, nieprzystosowane do funkcjonowania w gospodarce rynkowej. Równoczeœnie stopniowo rozwija siê sektor prywatny, w znacz¹cej czêœci bazuj¹cy na kapitale obcym. Nadal gospodarki Rosji i Ukrainy s¹ silnie uzale nione od koniunktury na œwiatowym rynku surowców. W latach dynamika PKB w Rosji by³a bardzo wysoka, siêga³a w 2000 r. 9%, 5% w 2001 r. oraz 4,3% w 2002 r. i jak ocenia Komisja Europejska dojdzie do 6% w 2003 r. Wysokie tempo PKB wynosz¹ce 4,1% w 2002 r. odnotowano tak e na Ukrainie, zaœ w 2003 r. ma byæ pod tym wzglêdem jeszcze lepiej, bowiem stopa wzrostu powinna przekroczyæ 5%. O ywienie gospodarcze w obydwu krajach wp³ynê³o na zwiêkszenie popytu na wyroby sprowadzane z zagranicy, w tym tak e z Polski. Nie oznacza to jednak, i mo liwy bêdzie znacz¹cy wzrost polskiego eksportu, zw³aszcza w jego tradycyjnej strukturze towarowej i przy za- 17 W tym kontekœcie wa ne jest bowiem, e: a) wysokoœæ œrodków w ramach wspólnej polityki rolnej, na które mo e liczyæ Polska do 2013 r. zosta³a ju ustalona i w zwi¹zku z tym wiadomo, e dotacje dla polskiego rolnictwa i wsi bêd¹ po 2006 r. wiêksze ni w latach ; b) w finansowaniu ewentualnego rabatu dla p³atników netto (poza Wielk¹ Brytani¹ tak e Niemcy, Holandia, Francja, Szwecja, Belgia, Luksemburg) bêd¹ bra³y udzia³ wszystkie pozosta³e kraje UE, zaœ obci¹ enia Polski z tego tytu³u powinny byæ mniejsze ni krajów piêtnastki ; c) z funduszy strukturalnych korzystaj¹ nie tylko najs³absze ekonomicznie pañstwa UE, ale tak e zacofane regiony znajduj¹ce siê w krajach najbogatszych (je eli zatem czêœæ œrodków strukturalnych zostanie po 2006 r. wykorzystana do finansowania nowych zadañ, w najwiêkszym stopniu zmianê tê odczuj¹ regiony z bogatych krajów piêtnastki, zaœ fundusze strukturalne zarezerwowane obecnie dla nowych pañstw zmniejsz¹ siê w relatywnie ma³ym stopniu); d) programy wspieraj¹ce prace badawczo-rozwojowe bêd¹ otwarte dla wszystkich krajów, tak e dla Polski; e) ostateczna decyzja co do struktury wydatków w ramach nowej perspektywy finansowej zapadnie w 2005 r. lub 2006 r., ju z udzia³em Polski. Rynki Zagraniczne z paÿdziernika 2003 r.

19 18 Pawe³ Wieczorek [864] chowaniu dotychczasowych form rozliczeñ i p³atnoœci 18. Polscy eksporterzy silnie odczuli skutki kryzysu ekonomicznego w Rosji i na Ukrainie oraz zmieniaj¹cych siê warunków prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej w tych krajach. W konsekwencji nast¹pi³ spadek eksportu do obydwu pañstw, zaœ na miejsce polskich firm, które wypad³y z rynku rosyjskiego i ukraiñskiego, weszli dostawcy zachodni oraz producenci miejscowi. Istotne jest, e zbieg³o siê to w czasie ze zwolnieniem dynamiki wzrostu gospodarczego w Polsce (w efekcie polityki sch³adzania gospodarki), co nie pozwoli³o na skompensowanie spadku eksportu do Rosji i na Ukrainê wzrostem dostaw na rynek krajowy. W rezultacie wiele firm uzale nionych od dostaw na rynki wschodnie musia³o og³osiæ upad³oœæ. W 2002 r. import z Rosji okaza³ siê 3,3 razy wy szy od polskiego eksportu do tego kraju. Tak niekorzystnych relacji miêdzy importem a eksportem Polska nie ma w wymianie z adnym innym pañstwem europejskim. Du y deficyt w handlu z Rosj¹ (w 2002 r. wyniós³ on 3,1 mld USD) jest konsekwencj¹ zaostrzenia konkurencji na rynku rosyjskim, przy utrzymuj¹cym siê wysokim poziomie jego protekcji (œrednia wa ona stawka celna siêga 10%) oraz znacznym wspieraniu dostawców krajowych przez pañstwo. Polscy przedsiêbiorcy wci¹ nie s¹ wystarczaj¹co konkurencyjni w stosunku do dostawców z UE (trzeba pamiêtaæ, e Unia dotuje eksport rolny do Rosji), a tak e producentów rosyjskich (subsydiowanych z bud etu pañstwa) pod wzglêdem cen oraz jakoœci oferowanych wyrobów, a tak e warunków finansowych ich dostaw (ma³y potencja³ finansowy polskich firm nie pozwala na kredytowanie eksportu). Poniewa szanse na zmniejszenie importu z Rosji s¹ raczej niewielkie z uwagi na bardzo sztywn¹ jego strukturê towarow¹ (g³ównie ropa naftowa i gaz ziemny 19 ), bez zwiêkszenia eksportu nie bêdzie mo liwe radykalne ograniczenie deficytu w polsko-rosyjskiej wymianie handlowej. Z wiêkszymi sukcesami polscy dostawcy dzia³aj¹ na rynku ukraiñskim, na co wskazuje dodatnie saldo wymiany handlowej, wynosz¹ce w 2002 r. 689 mln USD. Na mo liwoœci rozwoju wspó³pracy gospodarczej Polski z Rosj¹ oraz Ukrain¹ rzutuje negatywnie kilka czynników, w tym zw³aszcza: a) zniekszta³cenie warunków konkurencji na rynku rosyjskim i ukraiñskim w konsekwencji stosowania przez te kraje taryfowych i pozataryfowych instrumentów ochrony krajowych przedsiêbiorców, którzy w dodatku korzystaj¹ z du ych 18 B. Durka: Polsko-rosyjskie stosunki gospodarcze w latach , [w:] Powi¹zania gospodarcze Polski z partnerami wschodnimi na tle integracji z Uni¹ Europejsk¹ (pod red. Z. Madeja), Wy sza Szko³a Zarz¹dzania i Marketingu w Warszawie, Warszawa 2002, s W porozumieniu z sierpnia 1993 r. uzgodniono, e w 2010 r. Polska zakupi w Rosji ok. 20 mld m 3, a wiêc dwukrotnie wiêcej ni wynosi obecnie zu ycie tego surowca w Polsce. Dlatego strona polska wyst¹pi³a o renegocjacje wspomnianej umowy, które ostatecznie zakoñczy³y siê podpisaniem w lutym 2003 r. protoko³u w sprawie dostaw gazu z Rosji do Polski. Na jego podstawie zredukowano o 1/3 import gazu do Polski, dostosowuj¹c zobowi¹zania importowe do rzeczywistych potrzeb rynku.

20 [865] Miêdzynarodowe œrodowisko dotacji pañstwowych; osobnym problemem jest subsydiowanie przez UE eksportu artyku³ów rolno-spo ywczych na rynki wschodnie; b) niedostateczna konkurencyjnoœæ polskiej oferty eksportowej pod wzglêdem cenowym, jakoœci wyrobów oraz warunków finansowych dostaw; c) problemy z certyfikacj¹ wyrobów (chodzi o wzajemne uznawanie atestów badañ laboratoryjnych), co zmusza polskich eksporterów do ponoszenia dodatkowych kosztów zwi¹zanych z koniecznoœci¹ poddania siê obowi¹zuj¹cym w Rosji oraz na Ukrainie kosztownym i czasoch³onnym procedurom certyfikacji; szczególnie dotyczy to certyfikatów sanitarnych wymaganych przy imporcie towarów rolno- -spo ywczych; d) brak odpowiedniej infrastruktury prawnej wspó³pracy gospodarczej; wci¹ nie zdo³ano na przyk³ad wdro yæ ustawy o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji, co powoduje, e Rosjê oraz Ukrainê nale y traktowaæ jako obszar podwy - szonego ryzyka inwestycyjnego; generalnie prawo gospodarcze w tych krajach jest ma³o stabilne i czêsto ulega zmianom; e) szybki rozwój poda y ze strony firm rosyjskich oraz ukraiñskich; dziêki inwestycjom zagranicznym w Rosji i na Ukrainie powstaje coraz wiêcej zak³adów produkuj¹cych towary bêd¹ce przedmiotem tradycyjnego eksportu z Polski, zw³aszcza artyku³y ywnoœciowe (np. konserwy warzywne oraz wyroby zbo owe i cukiernicze); f) wprowadzenie od 1 paÿdziernika 2003 r. obowi¹zkowych wiz w ruchu granicznym miêdzy Polsk¹ a Rosj¹, Ukrain¹ i Bia³orusi¹; ma to na celu wyeliminowanie nielegalnej imigracji oraz przemytu przez wschodni¹ granicê Polski, stanowi¹c¹ po akcesji czêœæ zewnêtrznej granicy poszerzonej UE; trzeba podkreœliæ, e Czechy, S³owacja i Wêgry uczyni³y ten krok ju w latach Akcesja Polski i innych krajów EŒiW do Unii stworzy nowe uwarunkowania wspó³pracy gospodarczej Polski z krajami b. ZSRR. Z jednej strony Polska bêdzie musia³a wprowadziæ unijn¹ taryfê celn¹, w której stawki s¹ czêsto wy sze od obecnie stosowanych w wymianie Polski z pañstwami Europy Wschodniej. Z drugiej zaœ strony, zwiêkszy siê konkurencyjnoœæ polskiego eksportu rolno-spo ywczego, dziêki objêciu krajowego rolnictwa wsparciem w ramach wspólnej polityki rolnej UE. Ponadto Polska bêdzie zmuszona do stopniowego dywersyfikowania Ÿróde³ zaopatrzenia w surowce strategiczne, w tym surowce energetyczne, co mo e poci¹gn¹æ za sob¹ spadek importu ropy i gazu z Rosji. Poniewa Rosja i Ukraina ubiegaj¹ siê o cz³onkostwo w Œwiatowej Organizacji Handlu, mo na oczekiwaæ, e w niedalekiej przysz³oœci kraje te bêd¹ musia³y respektowaæ standardy wspó³pracy gospodarczej z partnerami zagranicznymi, obowi¹zuj¹ce kraje WTO, tak jak ju obecnie czyni¹ to republiki ba³tyckie. Stopniowa redukcja ce³ i eliminacja innych barier protekcyjnych przyczyni siê do zwiêkszania otwartoœci rynku wewnêtrznego Rosji i Ukrainy. Konieczne bêdzie uporz¹dkowanie

21 20 Pawe³ Wieczorek [866] zasad udzielania pomocy publicznej, a tak e wyeliminowanie przejawów nieuczciwej konkurencji. Wraz z przyjêciem Rosji i Ukrainy do WTO co mog³oby nast¹piæ ju w 2004 r. warunki wspó³pracy gospodarczej z Polsk¹ poprawi¹ siê i stan¹ siê bardziej przejrzyste. Litwa Po krótkotrwa³ym acz g³êbokim za³amaniu w 1999 r. (PKB obni y³ siê wówczas o 1,8%), od 2000 r. gospodarka Litwy rozwija siê bardzo szybko. W 2000 r. produkt powiêkszy³ siê o 4%, ale w kolejnych dwóch latach dynamika PKB przekroczy³a ju 6% i tempo to ma byæ utrzymane co najmniej do 2005 r. (tabela 7). W 2002 r. Litwa zajê³a 13 miejsce na liœcie najwiêkszych partnerów gospodarczych Polski, przoduj¹c pod wzglêdem obrotów handlowych wœród republik nadba³tyckich (przypada na ni¹ 70% polskiego handlu z tymi krajami). Z punktu widzenia mo liwoœci rozwoju wymiany polsko-litewskiej wa ne jest, i Litwa nale y do WTO, w rezultacie czego warunki wspó³pracy w pe³ni odpowiadaj¹ zasadom obowi¹zuj¹cym w handlu miêdzynarodowym krajów o gospodarce rynkowej. Istotny wp³yw na dynamiczny rozwój powi¹zañ handlowych Polski z Litw¹ ma umowa o wolnym handlu wyrobami przemys³owymi. Postêpuje równie liberalizacja wymiany artyku³ami rolno-spo- ywczymi, ale w tym wypadku utrzymywane s¹ pewne ograniczenia w wymianie towarów uznanych przez ka d¹ ze stron za wra liwe. Wspó³praca gospodarcza z Czechami i S³owacj¹ Gospodarka Czech, po okresie g³êbokiego za³amania w latach , kiedy nast¹pi³ bezwzglêdny spadek PKB, od 2000 r. wzrasta w umiarkowanym tempie, wykazuj¹cym jednak tendencjê spadkow¹ (z 3,3% w 2001 r. do 2,0% w 2002 r.). Ta tendencja zdaniem Komisji Europejskiej zostanie odwrócona w latach , kiedy dynamika PKB powróci do poziomu 3,3% (tabela 7). Nieco szybciej rozwija siê S³owacja, której stopa PKB zwiêkszy³a siê z 2,2% w 2000 r. do 4,4% w 2002 r. i na takim poziomie powinna byæ utrzymana w latach Czechy i S³owacja maj¹ trudnoœci ze zrównowa eniem finansów publicznych (w 2003 r. deficyt bud etowy ma w Czechach stanowiæ 8% PKB, natomiast w S³owacji 5,1%). Ponadto istotnym problemem S³owacji jest wysoka stopa bezrobocia, przekraczaj¹ca okresowo 18-19%. W 2002 r. Czechy zajmowa³y na liœcie czo³owych partnerów handlowych Polski szóste miejsce i by³y najwiêkszym spoœród pañstw EŒiW odbiorc¹ polskich wyrobów (udzia³ eksportu do Czech w globalnym polskim wywozie stanowi³ 4%) oraz drugim z kolei po Rosji zagranicznym dostawc¹ na rynek wewnêtrzny Polski. Skala wymiany polsko-s³owackiej jest wyraÿnie mniejsza ni z Czechami. S³owacja

22 [867] Miêdzynarodowe œrodowisko jest dopiero na 18 miejscu na liœcie czo³owych partnerów gospodarczych Polski, jej udzia³ eksportu i importu w globalnych obrotach handlowych Polski wynosi 1,5% (dane z 2002 r.). Tabela 7 WskaŸniki charakteryzuj¹ce sytuacjê gospodarcz¹ Czech, S³owacji i Litwy (w %.; rok poprzedni = 100) Œrednia WskaŸniki dla lat A B A B B PKB Czechy 1,2 0,5 3,3 3,1 2,0 2,8 2,2 3,9 2,6 3,3 S³owacja 3,8 1,3 2,2 3,3 4,4 3,7 3,8 4,5 4,1 4,3 Litwa 4,2 1,8 4,0 6,5 6,7 4,5 6,6 5,0 5,7 6,0 Stopa inflacji Czechy 6,5 1,8 3,9 4,5 1,4 0,0 3,3 2,6 S³owacja 8,2 10,4 12,2 7,0 3,3 8,5 8,2 5,0 Litwa 7,7 0,7 0,9 1,3 0,4 0,9 2,3 2,6 Stopa bezrobocia Czechy 6,5 8,6 8,7 8,0 7,3 7,8 8,1 8,0 S³owacja 14,3 16,7 18,7 19,4 18,6 17,7 17,1 16,5 Litwa 12,4 11,2 15,7 16,1 13,1 12,3 11,1 10,0 Deficyt bud etowy jako % PKB Czechy 3,3 3,7 4,0 5,8 7,1 8,0 6,3 5,2 S³owacja 8,0 7,8 13,5 7,2 7,2 5,1 4,0 3,4 Litwa 3,2 5,7 2,3 2,2 1,7 2,6 3,1 2,7 A prognoza Komisji Europejskiej z marca 2003 r. B prognoza Komisji Europejskiej z paÿdziernika 2003 r. ród³o: Jak w tabeli 3. Formalnoprawn¹ p³aszczyznê wspó³pracy gospodarczej Polski z Czechami i S³owacj¹ tworzy cz³onkostwo tych pañstw w CEFTA. Od pocz¹tku 2002 r. wymiana handlowa wyrobów przemys³owych w ramach CEFTA odbywa siê przy pe³nej liberalizacji. Ma to du e znaczenie dla mo liwoœci rozwoju powi¹zañ gospodarczych Polski z t¹ grup¹ pañstw, bowiem w 2001 r. udzia³ wyrobów przemys³owych w polskim eksporcie do krajów CEFTA stanowi³ oko³o 89%, zaœ w imporcie oko³o 91%. Zakres liberalizacji wymiany artyku³ów rolno-spo ywczych jest znacznie mniejszy i ma ona selektywny charakter. Wynika to z faktu, e CEFTA nie jest ugrupowaniem

23 22 Pawe³ Wieczorek [868] integracyjnym i ka dy kraj prowadzi wobec sektora rolnego w³asn¹ politykê. W konsekwencji skala wsparcia rolnictwa a zatem i warunki konkurencji na poszczególnych rynkach s¹ bardzo zró nicowane. Najsilniej swoje rolnictwo wspieraj¹ Wêgry i Czechy i te kraje odnosz¹ z handlu rolnego w ramach CEFTA najwiêksze korzyœci. * Uwarunkowania zewnêtrzne, w jakich funkcjonuje polska gospodarka, nie s¹ obecnie zbyt korzystne. Wynika to przede wszystkim ze s³abej koniunktury w pañstwach UE, które a wœród nich Niemcy stanowi¹ grupê najwa niejszych partnerów gospodarczych Polski. W konsekwencji polscy dostawcy dzia³aj¹cy na rynku UE musz¹ zmagaæ siê z siln¹ konkurencj¹ innych eksporterów oraz firm miejscowych. Podobnie wygl¹da sytuacja w Rosji i na Ukrainie. Polscy eksporterzy musz¹ uatrakcyjniæ swoj¹ ofertê, co z kolei jest zwi¹zane z koniecznoœci¹ dalszej modernizacji i restrukturyzacji krajowego przemys³u i rolnictwa. Wraz z przyjêciem Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 r. miêdzynarodowe œrodowisko ekonomiczne Polski istotnie siê zmieni. Mo liwoœæ czerpania korzyœci z tego faktu bêdzie jednak zale eæ od przebiegu procesu adaptacji Polski w Unii, szczególnie na jednolitym rynku. dr Pawe³ Wieczorek