Zasady wykonywania zabiegów na ciało KURS. Masaż poszczególnych części ciała. Źródło:

Transkrypt

1 Źródło: KURS Zasady wykonywania zabiegów na ciało MODUŁ Masaż poszczególnych części ciała 1

2 4 Masaż poszczególnych części ciała 4.1 Rodzaje masażu Masaż jest jedną z najstarszych dziedzin lekarskich. Podczas rytuałów religijnych po raz pierwszy stosowano go w Indiach oraz Chinach. Masaż jednak zakończył swoje istnienie w obrzędach religijnych, po czym w 1800 roku p.n.e. Hindusi opisali dokładne wykorzystywanie masażu w swojej księdze Weda. Rozwój masażu leczniczego nastąpił na początku XIX wieku, kiedy to szwedzcy lekarze opracowali metodę terapeutyczną i higieniczną, nazywając ją szwedzką gimnastyką. Utworzono również pierwsze szkoły masażu klasycznego w 1839 r., dokładnie opracowując masaż, jego metody, wskazania, jak i przeciwwskazania Masaż klasyczny Pomimo wprowadzenia wielu coraz to nowszych metod masażu masaż klasyczny nie stracił swego znaczenia i ciągle jest chętnie używany do leczenia chorób narządów ruchu. Ten rodzaj masażu powinien być wykonywany zgodnie z kierunkiem przepływu krwi. Siła oraz czas trwania masażu powinna być uzależniona od pacjenta (jego wieku, płci, zawodu, budowy ciała, stanu zdrowia). Masaż klasyczny może obejmować całe ciało, jak i poszczególne jego części. Działa przeciwbólowo, polepsza odżywianie tkanek, regeneruje mięśnie, reguluje napięcie mięśniowe, zwiększa elastyczność mięśni, zmniejsza tkankę tłuszczową, uaktywnia przepływ krwi i limfy, odpręża i polepsza samopoczucie 2. Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o masażu klasycznym, zachęcam Cię zapoznania się z prezentacją pt. Masaż klasyczny. Rysunek 4.1 Masaż klasyczny Źródło: 1 Zborowski A., Masaż klasyczny, AZ, Kraków 1998, s Zborowski A., Masaż klasyczny, AZ, Kraków 1998, s

3 4.1.2 Masaż relaksacyjny Jest to połączenie masażu klasycznego i energetyzującego, czasem gimnastyki. Polega na intuicyjnym wykorzystaniu technik masażu w celu rozluźnienia, uspokojenia i zmniejszenia bólu. Podstawą tego rodzaju masażu jest atmosfera. Odpowiednie warunki i komfort osoby masowanej jest ważnym jego aspektem. Temperatura pomieszczenia powinna wahać się między C, światło rozproszone, najlepiej różnego rodzaju, tj. zielone, żółte, czerwone czy niebieskie (działają uspokajająco i regenerująco). Zaleca się również użycie zapachów w guście pacjenta, jak i muzyki relaksacyjnej. W trakcie masowania wykorzystywane są techniki rozluźniające, przyjmujące postać głaskania, ugniatania i rozcierania. Wszystkie ruchy powinny być wykonywane spokojnie, ostrożnie, płynnie, miękko i precyzyjnie Masaż segmentalny Głównym założeniem tego masażu jest opracowanie każdej odruchowej zmiany tkankowej (wrażliwość na dotyk, ból przy dotyku, zmiany ukrwienia) przez zastosowanie odpowiedniej techniki. Przed przystąpieniem do masażu należy wyszukać zmiany odruchowe, po czym wykonać masaż korzeni nerwowych po obu stronach kręgosłupa. Stosuje się go przede wszystkim przy zaburzeniach krążenia, zmianach urazowych, zmianach wegetatywnych układu nerwowego, przewlekłych chorobach narządów wewnętrznych. Przeciwwskazaniami do zastosowania masażu segmentalnego są ostre stany zapalne tkanek i narządów, choroby nowotworowe, krwotoki i świeże zakrzepy Masaż siatsu Jest to uzdrawianie rękoma. Polega na stosowaniu ucisku dłoni i technik manipulacyjnych. Ma za zadanie pobudzić samouzdrawiające siły naszego organizmu. Utrzymuje ciało w harmonii, poprawia samopoczucie, zachowuje zdrowie, poprawia koncentrację i sprawność intelektualną, usuwa emocje. Siatsu polega na wykonywaniu kilku technik spokojnego, wręcz leniwego, łagodnego ucisku kciukami bądź dłońmi różnych punktów na ciele. Jest to bardzo bezpieczny rodzaj masażu, którego nie należy stosować tylko w czasie ciąży, u osób z nadciśnieniem oraz chorych na padaczkę Masaż tajski Wykonywany jest na podłodze, bez użycia środków wspomagających i przez luźne ubranie. Są to techniki naciskania ciałem z elementami rozciągania. Masaż tajski wykonywany jest od stóp do głowy, wykorzystuje się do tego całe ręce masażysty, a nawet nogi (palce, nadgarstki, łokcie, kolana, stopy). Następuje rozciągnięcie i rozluźnienie mięśni. Jego zadaniem jest odprężenie, tworzenie wewnętrznej harmonii i redukcja zmęczenia mięśni oraz stawów Masaż sportowy Do tego masażu wykorzystuje się technikę rozcierania, ugniatania i wyciskania, aby osiągnąć mocniejsze, silniejsze oddziaływanie na mięśnie. Jego zadaniem jest jak najszybciej usunąć napięcie i bez utraty energii podwyższyć zdolność do pracy całego 3 Magiera L., Relaksacyjny masaż leczniczy, BIO-STYL, Kraków 2006, s.7 3

4 organizmu. Elementy i forma masażu dobierane są indywidualnie do sportowca. Masaż leczniczy powinien trwać min, z czego 60% stanowi ugniatanie. Stosowany jest w seriach, po których powinna nastąpić dwutygodniowa przerwa, ażeby nie obniżyć efektywności Masaż wibracyjny Narzędziem wykorzystywanym do masażu są aparaty wibrujące pod wpływem prądu, powietrza sprzężonego czy ciśnienia wody. Podczas wibracji wytwarzane jest 500 drgań na minutę o amplitudzie ok. 1cm. Im bardziej napięte są masowane mięśnie, tym wibracje powinny być mniejsze. Stosuje się go w stanach napięcia, przy redukcji tkanki tłuszczowej oraz cellulicie. Niewskazany jest w stanach chorobowych w obrębie miednicy i jamy brzusznej Masaż pneumatyczny Jest to rodzaj masażu próżniowo-ciśnieniowego, podobnego do techniki ugniatania. Masaż wykonywany jest za pomocą specjalnej końcówki wytwarzającej podciśnienie i nadciśnienie. Zasysany fałd skóry ulega przekrwieniu pod wpływem podciśnienia, gdy następuje nadciśnienie, przemieszcza się krew i chłonka. Ten rodzaj masażu pobudza układ krążenia, zwiększa przemianę materii, modeluje sylwetkę, zwalcza cellulit. Stosowany jest w zaburzeniach krążenia obwodowego, zaleganiu limfy. Działa regeneracyjnie na mięśnie. Nie jest on wskazany dla osób o kruchych naczyniach krwionośnych Masaż gorącymi kamieniami Opiera się na hinduskiej filozofii medycyny tradycyjnej. Oddziaływać na ciało można przy użyciu kamieni szlachetnych i półszlachetnych przy ich odpowiednim ułożeniu i obracaniu, co jest ściśle powiązane z płcią pacjenta. Podczas masażu gorącymi kamieniami wytwarzane są miejscowe przekrwienia, które wpływają na proces detoksykacji i odżywienia tkanek. Przy zastosowaniu zimnych kamieni następuje schłodzenie miejscowe przekrwionych, zmęczonych miejsc. Wskazaniem do masażu są napięcia mięśniowe, zmęczenie psychiczne, stres. Rysunek 4.2 Masaż kamieniami Źródło: 4

5 Masaż ajurwedyjski Ajurweda uznana jest przez Światową Organizację Zdrowia za najstarszy system medyczny świata, nazwa powstała z połączenia słów z sanskrytu: ayuh życie i veda wiedza. W masażu ajurwedyjskim wyróżniamy masaż Abhyanga, który doskonale poprawia samopoczucie i zdrowie, harmonizuje ciało. Wykorzystuje się do tego celu terapeutyczne właściwości olejków oraz ziół. Działa na punkty energetyczne Masaż bańkami Jest to terapia próżniowa. Wyróżnić można bańki gorące, zimne, chińskie i cięte. Masaż polega na przesuwaniu baniek wraz z zassanym fałdem skóry pacjenta. Wpływa to na zakończenia nerwowe, poprawiając działania narządów wewnętrznych związanych z fragmentem masującego ciała. Wyssane przez podciśnienie z naczyń krwionośnych składniki krwi stają się dla organizmu obce, co mobilizuje go do walki z bólem i stanami zapalnymi. Silne przekrwienie i miejscami popękane drobne naczynia krwionośne podczas swojej regeneracji dostarczają organizmowi tlen, substancje odżywcze, jak i odprowadzają przy tym toksyny Masaż wirowy Przeprowadzany jest w środowisku wodnym przy użyciu specjalnych wanien wyposażonych w urządzenia wprawiające wodę w ruch wirowy. Podczas takiego zabiegu temperatura wody powinna wynosić nie mniej niż 36 C i nie więcej niż 38 C. Masowane części ciała należy całkowicie zanurzyć i nie opierać się o dno wanny. Masaż może być przeprowadzany na dwóch kończynach jednocześnie, jednak w osobnych wannach. Ruchy wirowe wody doskonale wpływają na zmniejszenie napięcia mięśniowego, zastoju żylnego, obrzęków, przykurczów tkanek, poprawę kondycji mięśniowo-nerwowej i rozluźnienie zbliznowaceń Masaż wodny Używane są do niego strumienie wody nazywane biczami wodnymi. Mają one odpowiednie ciśnienie natrysku wody zimnej i ciepłej wykorzystywanych na przemian. Pacjent podczas masażu nie jest zanurzony w wodzie. 4 Zychowicz B., Wykonywanie masażu pielęgnacyjnego, ITE-PIB, Radom 2006, s.28-30,

6 Rysunek 4.3 Masaż wodny Źródło: Masaż kontrlateralny Polega na oddziaływaniu masażem na zdrową kończynę poprzez aktywizowanie przepływu krwi i bodźców nerwowych za pośrednictwem skrzyżowań naczynioruchowych odruchów fizjologicznych po stronie przeciwnej w około 30%. Polega to na intensywnym ugniataniu, oklepywaniu, jak i rozcieraniu zdrowej kończyny dokładnie na wysokości urazu kończyny chorej. Bezwzględnym warunkiem wystąpienia reakcji kończyny chorej jest wykonywanie masażu na granicy bólu. Stosuje się go w przypadkach, kiedy uniemożliwiony jest masaż chorej kończyny ze względu na przeciwwskazania Drenaż limfatyczny Drenaż limfatyczny polega na przepychaniu chłonki i udrożnianiu węzłów chłonnych, przy czym wymaga dużej precyzji i płynności ruchów. Wskazaniami do zastosowania masażu tego rodzaju są obrzęki, wysięki oraz wszelkie zmiany skórne wynikające z zaburzeń krążenia limfy. Układ naczyń limfatycznych w przeciwieństwie do naczyń krwionośnych nie stanowi układu zamkniętego brak mu pompy napędzającej, jaką jest serce, i ma specjalną część, jaką są węzły limfatyczne. Zasady stosowania drenażu limfatycznego: stosuje się zgodnie ze wskazaniami i przeciwwskazaniami; wykonuje się go od obwodu w kierunku ujść żylnych; klient powinien znajdować się w pozycji drenażowej, ułatwiającej odpływ chłonki (wykonać niewielkie zgięcie w stawach, aby zmniejszyć napięcie mięśniowe, ułatwiając odpływ, kończyny ułożyć powyżej tułowia); 5 Szuper W., Wykonywanie różnych rodzajów masażu leczniczego, ITE-PIB, Radom 2007, s

7 tempo drenażu musi być powolne (od 10 do 15 ruchów/min), gdyż prąd chłonki jest bardzo wolny; cały masaż musi być wykonany płynnie i miękko; wykorzystywane techniki muszą mieć przepychający charakter; aby nie doprowadzić do przegrzania tkanek, należy masować z umiarkowaną siłą; drenaż ogólny powinien trwać maksymalnie 60 min, natomiast częściowy maksymalnie 20 min. Czas dobierany jest indywidualnie; duże węzły chłonne należy opracować przynajmniej dwukrotnie; drenaż można wykonywać codziennie, jednak częstotliwość należy ustalić z lekarzem; ilość zabiegów w serii jest nieograniczona i zależy od postępów w leczeniu oraz schorzenia; obszar ciała objęty drenażem uzależniony jest od stanu chorobowego, jednostki chorobowej i reakcji pacjenta; nie zaleca się łączenia chwytów drenażu limfatycznego z silnie rozgrzewającymi technikami innych metod masażu. Drenaż limfatyczny obejmuje techniki: głaskania; rozcierania kolistego; rozcierania spiralnego; ugniatania; ucisku. Przeciwwskazania do wykonania drenażu limfatycznego: ostre stany zapalne; choroby zakaźne; nowotwory; ropne stany skóry 6. Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na temat masażu kontrlateralnego lub innych, wejdź na stronę 6 Zborowski A., Drenaż limfatyczny, AZ, Kraków 2008 s

8 4.2 Wpływ masażu na ustrój Wpływ masażu na tkanki bezpośredni wpływ na tkankę łączną polega na jej uelastycznieniu, a poprzez poprawę jej uelastycznienia i ukrwienia wpływa na poprawę jej funkcji życiowych; podczas masażu następuje odżywienie tkanki chrzęstnej, zapobiegając tym samym procesowi zwyrodnienia lub powstrzymując już istniejący; w tkance tłuszczowej podczas masażu dochodzi do usunięcia tłuszczu oraz poprzez poprawę przemiany materii następuje jej spalanie; usuwane są produkty przemiany materii oraz jest przyspieszony wypoczynek tkanki mięśniowej i doprowadzenie do niej produktów odżywczych. Rozgrzewa tkankę mięśniową, ujędrnia, uelastycznia, utlenia, obniża napięcie, następuje przyrost tkanki Wpływ masażu na skórę przyczynia się do szybszej jej odbudowy, odżywienia, przyspiesza proces rogowacenia naskórka; powoduje wyciśnięcie na zewnątrz zawartości gruczołów potowych i łojowych, udrożniając ich kanały; oczyszcza skórę; usuwa zrogowaciały naskórek; umożliwia wprowadzenie substancji leczniczych; zapobiega zanikaniu włókien kolagenowych; ma pobudzający lub uspokajający wpływ na zakończenia nerwowe w skórze. 8

9 4.2.3 Wpływ masażu na układ nerwowy Rysunek 4.4 Masaż dłońmi Źródło: działając na centralny układ nerwowy, powoduje wysyłanie bodźców do mięśni, gruczołów wydzielania wewnętrznego oraz poszczególnych narządów ustroju; w zależności od potrzeby działa on pobudzająco bądź uspokajająco; za pośrednictwem układu krwionośnego wpływa na odżywienie i lepsze ukrwienie układu nerwowego; wpływa na przewodnictwo nerwów ruchowych i czuciowych Wpływ masażu na układ krążenia zmienia ciśnienie tętnicze krwi; przyspiesza on pracę serca; wspomaga proces wymiany gazowej; poprzez rozszerzanie naczyń krwionośnych ułatwia przepływ tlenu i substancji odżywczych; uelastycznia układ krążenia; wspomaga działanie histaminy, która zwiększa przepuszczalność naczyń włosowatych; reguluje pracę serca; uruchamia wszystkie sieci naczyń, tym samym usprawniając i uelastyczniając naczynia krwionośne. 9

10 4.2.5 Wpływ masażu na układ limfatyczny przyspiesza przepływ chłonki w przestrzeniach międzykomórkowych i naczyniach krwionośnych; uaktywnia go; usuwa zastoje i obrzęki Wpływ masażu na układ oddechowy ułatwiając przepływ krwi, polepsza wymianę gazową w pęcherzykach płucnych; uelastycznia mięśnie oddechowe; zwiększa ruchomość w stawach mostkowo-żebrowych i żebrowokręgosłupowych; pobudza oddychanie; zwiększa wydzielanie śluzu, który później może być usunięty techniką oklepywania; poprawia wentylację; zwiększa wydolność układu oddechowego Wpływ masażu na układ pokarmowy pośrednio doprowadza do odżywienia; stymuluje pracę i napięcie mięśni przewodu pokarmowego; przyspiesza proces przemiany materii; poprzez bezpośrednie drażnienie jamy brzusznej wpływa on na wydzielanie hormonów żołądkowo-jelitowych; przepycha zalegające masy kałowe w jelicie grubym Wpływ masażu na układ moczowo-płciowy pośrednio masaż wpływa na poprawę filtracji w kłębuszkach; poprawia się oczyszczanie osocza krwi; bezpośrednio wpływa na funkcjonowanie zwieraczy; za pośrednictwem układu krążenia poprawia ukrwienie i odżywienie narządów płciowych 7. 7 Zborowski A., Masaż klasyczny, AZ, Kraków 1998, s

11 4.3 Techniki masażu Podczas masażu wykorzystywane są techniki: głaskanie; rozcieranie; ugniatanie; ucisk; oklepywanie; wibracja; roztrząsanie; wałkowanie Głaskanie Rozpoczyna, jak i kończy każdy masaż. Jego działanie polega na przepchnięciu krwi żylnej oraz chłonki w kierunku serca, po czym następuje pobudzenie układu krążenia. Niweluje zastoje oraz obrzęki. W zależności od siły, pobudza lub obniża pobudliwość nerwów czuciowych skóry. Głaskanie powinno być wykonywane kilkakrotnie, lekko i miarowo od obwodu do kierunku dosercowego, należy dopasowywać przy tym dłoń do kształtu masowanej części ciała. Uwzględniając kierunek ruchów oraz siłę wykonywania masażu tą techniką, możemy wyróżnić głaskanie: ze względu na siłę wykonywania: bardzo łagodne (wykonywane opuszkami) średniej mocy (wykonywane całą dłonią), głaskanie mocne (wykonywane kłębami). Ze względu kierunek wykonywania: podłużne (wykonywane wzdłuż mięśni), poprzeczne (wykonywane poprzecznie do mięśni), okrężne (wykonywane ruchami okrężnymi) Rozcieranie Jest techniką mającą na celu przesuwanie ruchami kolisto-posuwistymi głębszych warstw części masowanej, wywołując tym samym fałdy, na których powstają rozcierane i rozciągane tkanki. Wchłanianie się zmian skórnych (np. narośli) przy wykorzystaniu tej techniki jest możliwe dzięki wytwarzaniu odpowiednio dużej ilości ciepła oraz przekrwieniu tkanek masowanych. Możemy wyróżnić rozcieranie koliste (polega na trzykrotnym roztarciu masowanej tkanki, a tym samym dochodzeniu do coraz to głębszych warstw) oraz rozcieranie spiralne (poprawia ukrwienie, odżywienie i metabolizm tkanek). Rozcieranie może być wykonywane opuszkami palców (powierzchniowe), jak i kłębami (głębokie). 11

12 4.3.3 Ugniatanie W ugniataniu możemy wyróżnić dwie funkcje: przepychającą krew i chłonkę oraz ssącą, która ma na celu wytworzenie próżni oraz doprowadzenie krwi i chłonki właśnie do tego miejsca. Ugniatanie usuwa z tkanek zbędne produkty przemiany materii, umożliwiając wytworzenie nowych substancji odżywczych. Technika ta ma na celu pobudzenie mięśni do działania, powoduje przyrost tkanki mięśniowej i wzrost siły wytrzymałości mięśni. Sposoby ugniatania mogą być różne, dlatego też można je podzielić: ugniatanie poprzeczne którego celem jest wyciskanie substancji z tkanek; ugniatanie podłużne polega na przepchnięciu substancji, które wcześniej zostały wyciśnięte metodą ugniatania poprzecznego; ugniatanie pionowe wykonywane jednocześnie działa rozluźniająco, a przemiennie pobudzająco; ugniatanie esowate jego cel jest taki sam, jak ugniatania poprzecznego; ugniatanie ze skręceniem również polega na wyciśnięciu substancji z tkanek z jedną różnicą, że ma szersze zastosowanie; mieszenie jest formą ugniatania poprzecznego, lecz podczas używania tej techniki ważne jest, aby obie ręce pracowały jednocześnie. Jeżeli osoba masowana nie jest dzieckiem ani nie wykazuje żadnych przeciwwskazań (rwa kulszowa, porażenie spastyczne) do użycia techniki ugniatania poprzecznego i podłużnego, to należy pamiętać o poprawnej kolejności. Najpierw wykonywane powinno być ugniatanie poprzeczne, gdyż należy wycisnąć substancje z tkanek, a następnie przy użyciu ugniatania podłużnego należy przepchnąć je w kierunku dosercowym Oklepywanie Jest techniką mającą na celu poprawę stanów troficznych mięśni, zmniejszenie lub zwiększenie pobudliwości nerwowej w zależności od siły (lekkie lub silne oklepywanie), jak i bólów neuralgicznych. Polega na wykonywaniu szybkich, sprężystych, rytmicznych, uderzeń rąk, co wywołuje bardzo silne bodźce oraz skurcze i rozkurcze naczyń krwionośnych. Pomimo stosowania trzech częstotliwości siły oklepywania (lekkie, średniej mocy, silne) po zastosowaniu tej techniki powstają przekrwienia oraz zmiany pobudliwości obwodowego układu nerwowego, zatem ma ona dość długą listę przeciwwskazań, na której znajduje się m.in. skaza naczyniowa, otyłość, obrzęk, żylaki, porażenia spastyczne, ostre rwy, nerwobóle, niektóre choroby reumatyczne Wibracja Wibracja polega na przekazywaniu drgań mechanicznych o małej amplitudzie i dużej częstotliwości z rąk masażysty, które wprawiają masowaną część ciała w wibracje. Powoduje pobudzenie mięśni gładkich i poprzecznie prążkowanych, a jej bezpośrednie działanie wywołuje: zwiększenie napięcia naczyń krwionośnych, podniesienie ciśnienia krwi, jak i zwolnienie tętna. Technika ta znalazła swoje 12

13 zastosowanie podczas leczenia otyłości, gdyż doprowadza do drżenia tkanki głęboko znajdujące się, przyspieszając w ten sposób przemianę materii. Możemy wyróżnić trzy stosowane sposoby wykonywania wibracji: pionową której to ruch wykonywany jest prostopadle do powierzchni ciała. Bezpośrednia wibracja wykonywana wibratorem mechanicznym lub ręką działa pobudzająco, a pośrednia wibracja wykonywana wibratorem przez ręcznik działa uspokajająco na układ nerwowy i mięśniowy pacjenta; podłużną wykonywaną równolegle do ciała (pobudza układ nerwowy oraz mięśnie); poprzeczną podobnie jak podłużną, wykonuje się ją równolegle, lecz w poprzek przebiegu włókien mięśniowych (uspokaja układ nerwowy oraz mięśnie) Roztrząsanie Roztrząsanie wprawia masowane mięśnie w drżący, łagodny ruch. Wykonywane spokojnie, działa bardzo rozluźniająco na masowane tkanki, a wykonywane energicznie, pobudza je Wałkowanie Wałkowanie jest połączeniem głaskania, ugniatania i rozcierania, a co za tym idzie, działanie wałkowania jest takie samo jak działanie tych trzech technik. Często używane jest do masażu ramion, palców i ud oraz stosowane przez sportowców, kiedy to nie ma czasu oraz sposobności na wykonanie dokładnego masażu Literatura Literatura obowiązkowa Magiera L., Relaksacyjny masaż leczniczy, BIO-STYL, Kraków 2006; Szuper W., Wykonywanie różnych rodzajów masażu leczniczego, ITE-PIB, Radom 2007; Zborowski A., Drenaż limfatyczny, AZ, Kraków 2008; Zborowski A., Masaż klasyczny, AZ, Kraków, Literatura uzupełniająca Zychowicz B., Wykonywanie masażu pielęgnacyjnego, ITE-PIB, Radom Spis rysunków Rysunek 4.1 Masaż klasyczny... 2 Rysunek 4.2 Masaż kamieniami Zborowski A., Masaż klasyczny, AZ, Kraków 1998, s

14 Rysunek 4.3 Masaż wodny... 6 Rysunek 4.4 Masaż dłońmi Spis treści 4 Masaż poszczególnych części ciała Rodzaje masażu Masaż klasyczny Masaż relaksacyjny Masaż segmentalny Masaż siatsu Masaż tajski Masaż sportowy Masaż wibracyjny Masaż pneumatyczny Masaż gorącymi kamieniami Masaż ajurwedyjski Masaż bańkami Masaż wirowy Masaż wodny Masaż kontrlateralny Drenaż limfatyczny Wpływ masażu na ustrój Wpływ masażu na tkanki Wpływ masażu na skórę Wpływ masażu na układ nerwowy Wpływ masażu na układ krążenia Wpływ masażu na układ limfatyczny Wpływ masażu na układ oddechowy Wpływ masażu na układ pokarmowy Wpływ masażu na układ moczowo-płciowy Techniki masażu Głaskanie Rozcieranie Ugniatanie Oklepywanie Wibracja Roztrząsanie Wałkowanie Literatura Literatura obowiązkowa Literatura uzupełniająca Spis rysunków