Aleksandra Rodak, Damian Staniszewski POMOC W SPOŁECZNEJ READAPTACJI SKAZANEGO

Transkrypt

1 Aleksandra Rodak, Damian Staniszewski POMOC W SPOŁECZNEJ READAPTACJI SKAZANEGO Jak rozumieć podstawowe cele polityki penitencjarnej, jakimi są resocjalizacja i społeczna readaptacja skazanego? Resocjalizacja jest bez wątpienia niebywale trudnym w realizacji zagadnieniem. Według doktryny zjawisko to naleŝy rozumieć, jako system działania na osadzonych w taki sposób, aby pomóc im w powrocie do społeczeństwa oraz funkcjonowania w nim zgodnie z prawem jak i z zasadami obowiązującymi w danej grupie społecznej zespół oddziaływań, które mają doprowadzić do poprawnego funkcjonowania jednostki w społeczeństwie, zgodnie z przyjętym porządkiem społecznym i prawnym, ( ), który zawiera elementy edukacji (kształcenia i wychowania), opieki i terapii - (M. Kuć, Resocjalizacja jako szczególna forma edukacyjnego przekazu, w: R. Pęczkowski (red.), Polski system edukacji po reformie 1999 roku, Poznań-Warszawa 2005, s. 48). Proces ten jest realizowany w ramach readaptacji społecznej skazanego, która ma na celu przygotowanie skazanego do Ŝycia w społeczeństwie i równocześnie przeciwdziała odczuciu wykluczenia, potępienia przez społeczeństwo. W szczególności readaptacja ma umoŝliwić skazanemu kształcenie umiejętności, które pozwolą mu pełnić poŝądane role społeczne, przeciwdziałając tym samym patologii społecznej. Skazany przebywający w zakładzie karnym poddawany jest takiemu oddziaływaniu przez cały okres odbywania kary pozbawienia wolności. Proces ten jednak, jeśli ma być owocny, nie moŝe zakończyć się w momencie opuszczenia murów zakładu. Mając na uwadze, iŝ głównym celem resocjalizacji osadzonych w zakładach karnych jest przystosowanie ich do funkcjonowania w społeczeństwie zgodnie 126

2 Aleksandra Rodak, Damian Staniszewski Pomoc w społecznej z obowiązującymi normami prawa stanowionego jak i ogólnie przyjętymi zwyczajami, a takŝe praca nad tym, aby jak najmniej więźniów powróciło do przestępstwa, skazanemu, który niebawem ma wrócić do Ŝycia na wolności tym bardziej naleŝy pomóc i wspierać go w próbach readaptacji społecznej. MoŜe on bowiem napotkać trudności w znalezieniu godziwej pracy, odpowiedniego lokum mieszkalnego czy nawet w uzyskaniu pomocy lekarskiej. Dlatego więźniowie opuszczający zakłady karne uzyskują informację, do jakich organów mogą się kierować w razie problemów poza murami więzienia, ponadto na wniosek samego więźnia(a niekiedy z urzędu) kaŝdy z nich ma prawo skorzystać z funduszu pomocy postpenitencjarnej. Czym jest fundusz pomocy postpenitencjarnej? Według rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 kwietnia 2005 roku w sprawie Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej, jest on państwowym funduszem celowym, z którego uzyskana pomoc moŝe polegać, w szczególności, na: organizowaniu i finansowaniu poradnictwa prawnego, promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej, organizowaniu i finansowaniu kursów przygotowania zawodowego lub pokrywaniu kosztów uczestnictwa w takich kursach, pokrywaniu kosztów czasowego zakwaterowania lub udzieleniu schronienia w ośrodku dla bezdomnych pokrywaniu kosztów związanych ze specjalistycznym leczeniem lub rehabilitacją zdrowotną oraz uzyskiwaniem orzeczeń o niepełnosprawności lub niezdolności do pracy, pokrywaniu kosztów uzyskania dowodu osobistego i innych niezbędnych dokumentów, 127

3 Vademecum prawno-administracyjne w szczególnie uzasadnionych przypadkach na udzieleniu świadczeń pienięŝnych na określony cel i okres wskazany przez organ udzielający pomocy. Na realizację powyŝszych celów fundusz, zgodnie z art Kodeksu Karnego Wykonawczego z dnia 6 czerwca 1997 r., uzyskuje środki z potrąceń w wysokości 20% wynagrodzenia przysługującego za pracę skazanych, wykonywania kar dyscyplinarnych, spadków, zapisów, darowizn, dotacji, zbiórek i innych źródeł. W wyjątkowych wypadkach ze środków tych korzystają równieŝ osoby pokrzywdzone przestępstwem i ich rodziny. NaleŜy zauwaŝyć, Ŝe o dofinansowanie ze środków funduszu mogą takŝe ubiegać się organizacje pozarządowe o charakterze niezarobkowym które w swoich celach statutowych zobowiązują się do działań pomocowym wobec osoby zwolnionej. Jak wygląda mechanizm pomocowy? Według regulacji zawartej w artykule kodeksu karnego wykonawczego, taki proces powinien najpóźniej rozpocząć się w okresie półrocznym przed przewidywanym warunkowym zwolnieniem lub wykonaniem kary. W tym czasie, zaleŝnie od przypadku, sąd penitencjarny lub komisja penitencjarna powinny umoŝliwić skazanemu nawiązanie kontaktu z kuratorem sądowym, przedstawicielami organizacji, fundacji, stowarzyszeń, czy osobami godnymi zaufania współdziałającymi w wykonywaniu kary, a takŝe świadczącymi skazanym pomoc w ich społecznej readaptacji. Ponadto w szczególnych przypadkach skazany moŝe być zwolniony z zakładu na okres do 14 dni, zwłaszcza w celu podjęcia przez niego starań o uzyskanie po zwolnieniu moŝliwości zamieszkania i pracy. JeŜeli zwolnienie takie nie jest moŝliwe ze względu na obawę, iŝ skazany w czasie pobytu poza zakładem karnym moŝe 128

4 129 Aleksandra Rodak, Damian Staniszewski Pomoc w społecznej nie przestrzegać porządku prawnego, powinno umoŝliwić się mu powołanie swojego przedstawiciela, który jako osoba godna zaufania będzie reprezentować skazanego i tym samym pośredniczyć w procesie udzielanej mu pomocy. Wychowawca do spraw pomocy postpenitencjarnej za zgodą i przy współdziałaniu skazanego, tworzy tzw. plan zwolnieniowy na podstawie którego ustalany jest zakres niezbędnej pomocy dla osadzonego oraz sposób jej udzielenia. Określana jest takŝe wysokość środków potrzebna na realizację tego planu. Czynności podjęte jeszcze w trakcie odbywania kary o charakterze readaptacyjnym to jedynie pierwszy etap pomocy, do której zobowiązana jest administracja więzienna. Natomiast drugi etap opiera się na wspieraniu osób juŝ opuszczających zakład. MoŜemy tutaj mówić o pomocy doraźnej i długofalowej. O ile czynności o charakterze długofalowym naleŝą juŝ do kompetencji innych wyselekcjonowanych podjednostek administracji rządowej (urząd pracy), czy komórek samorządu terytorialnego odpowiedzialnych za pomoc społeczną, o tyle pomoc doraźna w duŝej mierze spoczywa na jednostkach penitencjarnych. Odbywa się to poprzez udzielenie przez placówkę penitencjarną pomocy w postaci np. zaopatrzenia więźnia w odzieŝ i obuwie stosownych do pory roku, biletów do miejsca zamieszkania, a w szczególności podania do wiadomości więźnia adresu kuratora sądowego, najbliŝszego miejsca zamieszkania Ośrodka Pomocy Społecznej, Powiatowego Urzędu Pracy oraz stowarzyszeń, fundacji statutowo zajmującymi się pomocą dla byłych więźniów. Ponadto w szczególnych przypadkach skazany moŝe być zwolniony z zakładu na okres do 14 dni, zwłaszcza w celu podjęcia przez niego starań o uzyskanie po zwolnieniu moŝliwości zamieszkania i pracy. Osadzony ma równieŝ, na podstawie ustawy z 13 czerwca 2003 o zatrudnieniu socjalnym, prawo po opuszczeniu zakładu uczestniczyć w centrum integracji społecznej, w którym między innymi moŝe

5 Vademecum prawno-administracyjne uzyskać umiejętności zawodowe oraz przyuczenie do zawodu, kwalifikacje zawodowe lub podwyŝszenie kwalifikacji zawodowych. Mając na uwadze trudną sytuację rynku pracy, sukcesywnie powiększa się liczba osób korzystająca z funduszu i jego jednak dość ograniczone zasoby, moŝemy zauwaŝyć stopniową zmianę polityki wykorzystania tych środków. Co raz częściej środki funduszu przeznaczane są na działania wyposaŝające skazanego w trwałe umiejętności, ograniczając tym samym świadczenia gotówkowe do niezbędnego minimum. NaleŜy równieŝ pamiętać, iŝ według regulacji ustawowej pomoc ze środków funduszu ma charakter doraźny, jest udzielana w przypadkach, kiedy uprawniony nie korzysta ze świadczeń pochodzących z innych źródeł i co do zasady nie moŝe trwać dłuŝej nie przez okres 3 miesięcy. Tylko w szczególnie uzasadnionych przypadkach wymienionych w ustawie termin ten moŝe zostać przedłuŝony do 6 miesięcy od dnia osadzenia lub zwolnienia. Kolejna forma pomocy jest równieŝ przewidziana w artykule kodeksu karnego wykonawczego, który stanowi, iŝ skazanemu zwalnianemu z zakładu karnego, który nie dysponuje wystarczającymi środkami własnymi i nie ma zapewnionych na wolności dostatecznych środków utrzymania, dyrektor zakładu karnego moŝe udzielić pomocy pienięŝnej w chwili zwolnienia w wysokości do 1/3 przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników lub jej odpowiedni ekwiwalent. Skazany ma równieŝ prawo, jeszcze przed opuszczeniem zakładu karnego, ubiegać się o przyznanie mu przez sąd penitencjarny dozoru kuratora sądowego szczególnie, jeśli jego warunki Ŝycia po zwolnieniu mogą mu uniemoŝliwić poŝądaną readaptacje społeczną

6 131 Aleksandra Rodak, Damian Staniszewski Pomoc w społecznej Czy na cele readaptacyjne moŝna pozyskać pomoc finansową ze środków unijnych? NaleŜy zauwaŝyć, iŝ do realizacji celów pomocy w readaptacji społecznej skazanych wykorzystywane są nareszcie środki unijne. W ramach Europejskiego Funduszu Społecznego realizowana jest kolejna inicjatywa projektu Equal, który jest jednym z instrumentów finansowych Europejskiej Strategii Zatrudnienia. Urzeczywistnieniem tego jest projekt Wyjść na prostą realizowany między innymi przez Zakład Karny w Zamościu, który skierowany jest do osób skazanych, czy teŝ juŝ osób zwolnionych i ma na celu wsparcie ich reintegracji zawodowej. Dzięki pozyskanym w ten sposób środkom przeprowadzono szereg zajęć doszkalających dla wychowawców czy teŝ dla kuratorów sądowych z zakresu doradztwa zawodowego, specyfiki pracy w środowisku skazanych, czy teŝ tworzenia indywidualnych planów działania w ramach aktywizacji zawodowej. Takie kursy udoskonalające mają na celu podwyŝszenie kompetencji z owej tematyki wymienionych wyŝej podmiotów, a co z tym idzie wytworzenie realnych instrumentów pomocowych dla skazanego w pokonywaniu barier uniemoŝliwiających mu pozytywną integrację z potencjalnym pracodawcą. Głównym załoŝeniem projektu jest praca nad diagnozą zawodową skazanego. Na jej podstawie rusza cały proces pomocowy, który opiera się na załoŝeniu, iŝ diagnozy tej dokonują, zaleŝnie od okoliczności podjęcia współpracy, wychowawcy oraz psycholodzy w jednostkach penitencjarnych, kuratorzy w punktach aktywizacji zawodowej lub doradcy zawodowi w powiatowych urzędach pracy. Po opracowaniu diagnozy zawierany jest kontrakt ze skazanym, w którym określane są sekwencje realizacji planów zawodowych. Mogą nimi być: edukacja szkolna, kursy doskonalące i kwalifikacyjne, szkolenia pomocnicze, treningi,

7 Vademecum prawno-administracyjne warsztaty, doradztwo w zakresie orientacji zawodowej i poruszania się po rynku pracy, jak równieŝ usługi pośrednictwa pracy i informacji zawodowej. Tym samym umoŝliwia się skazanym doskonalenie ich potencjału pracowniczego, co w głównej mierze kształtuje ich adaptację społeczną w warunkach wolnościowych. W jakich instytucjach moŝna uzyskać pomoc postpenitencjarną? Pomoc postpenitencjarna nie moŝe ograniczać się jedynie do wsparcia ze strony jednostek penitencjarnych, wachlarz wsparcia i udzielanej opieki powinien być na tyle szeroki, aby mógł przezwycięŝyć napiętnowanie skazanego w momencie, kiedy opuszcza on juŝ mury zakładu karnego. Bez pomocy kompetentnych do tego organów, społeczna dyskryminacja skazanego nie pozwoli mu zaistnieć na rynku pracy, na którym warunkach wysokiego bezrobocia i wzmoŝonej konkurencji pozycja skazanego jest juŝ i tak w znacznym stopniu osłabiona. Niezmiernie więc waŝna jest praca jednostek Pomocy Społecznej, Powiatowych Urzędów Pracy, czy organizacji pozarządowych, które statutowo zajmują się udzielaniem pomocy byłym więźniom, prowadząc np. szkolenia zawodowe, udzielając pomocy psychologicznej i prawnej. Główną rolę odgrywają tu jednak Ośrodki Pomocy Społecznej, które świadczą pomoc o charakterze pienięŝnym, czy rzeczowym. Skazany moŝe się w nich ubiegać, na podstawie uprawnień wynikających z przepisów ustawy z 12 marca 2004 roku o pomocy socjalnej, o uzyskanie zasiłku typu stałego, jeśli jest osobą niepełnosprawną oraz zasiłków okresowych, czy celowych np. na leki, doŝywianie, opłaty czynszowe. Zakres udzielanego wsparcia wyznaczają poza wyŝej cytowaną ustawą, ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, ustawy o rencie socjalnej, czy wreszcie ustawy o zatrudnieniu socjalnym, która jest aktem prawnym 132

8 133 Aleksandra Rodak, Damian Staniszewski Pomoc w społecznej skierowanym między innymi bezpośrednio do osób zwalnianych z zakładów karnych, mających trudności w integracji ze środowiskiem. Podsumowanie Niewątpliwie rozwój regulacji prawnej w zakresie pomocy postpenitencjarnej jest zjawiskiem poŝądanym, niestety aktualny stan rzeczy pokazuje, iŝ ustawodawstwo to nie odnosi wymiernych skutków. Aby readaptacja społeczna skazanych była efektywna i przeciwdziałała marginalizacji społecznej, konieczna jest spójna współpraca samych osadzonych, podmiotów penitencjarnych, organów państwowych oraz organizacji pozarządowych. Tymczasem oferowana pomoc nie jest w stanie pokryć wszystkich potrzeb. Jakkolwiek głosy przeciwników będą nadal podnoszone, iŝ dalsze poszerzanie zakresu pomocy postpenitencjarnej będzie jedynie kreowało wśród uprawnionych do takiego wsparcia postawę roszczeniową, naleŝy mieć na uwadze, iŝ dopóki nie wytworzymy na rynku zatrudnienia niezaleŝnych zachowań pro-readaptacyjnych, bez opieki postpenitencjarnej ze strony państwa się nie obędzie. PoŜądana byłaby aktywna postawa władz państwowych, która zachęciłaby pracodawców do korzystania z potencjału, jaki niosą w sobie osoby skazane. Tym bardziej, iŝ zatrudnienie skazanych odgrywa fundamentalną rolę w zakresie działań readaptacyjnych, gdyŝ korzyści wynikające z zatrudnienia mogą nie tylko polegać na materialnym zysku samych skazanych, ale głównie na wyrobieniu nawyku pracy, a przede wszystkim przekonanie podmiotów zatrudniających o tym, Ŝe osoba opuszczająca zakład karny moŝe być równie dobrym pracownikiem jak ten, kto nigdy nie popadł w konflikt z prawem. Brak przywilejów gospodarczych dla takich pracodawców, dalsza ignorancja sytuacji byłych więźniów, sprawiają, iŝ widoczna jest niestety

9 Vademecum prawno-administracyjne nadal tendencja do marginalizacji takich osób, a tym samym cały trud i zasoby finansowe, jakie są wnoszone w proces resocjalizacji nie mogą być wymierne. Literatura: 1) M. Kuć, Resocjalizacja jako szczególna forma edukacyjnego przekazu, w: R. Pęczkowski (red.), Polski system edukacji po reformie 1999 roku, Poznań Warszawa 2005 str.48 2) I. Dybalska, Przygotowanie do społecznej readaptacji skazanych w polskim systemie penitencjarnym realizowane przez SłuŜbę Więzienną w zakładach karnych i aresztach śledczych, w: B. Skafiriak (red.), Pomoc postpenitencjarna w kontekście strategii działań resocjalizacyjnych, Kraków

10 135 Aleksandra Rodak, Damian Staniszewski Pomoc w społecznej