Historia. Huty Hamerskie

Transkrypt

1 Kuźnice dzielnica Zakopanego, położona w dolnej partii Doliny Bystrej na wysokości ok m n.p.m. Znajduje się całkowicie na obszarze Tatr, pomiędzy zboczami Krokwi, Jaworzyńskich Czół, Boczania, Nieboraka i Nosala. Dolna stacja kolei linowej na Kasprowy Wierch i centrum ruchu turystycznego. Historia Historia Kuźnic sięga XVIII wieku, gdy w Dolinie Jaworzynce, zwanej wówczas Jaworzynką Łuszczkową, odkryto złoża rudy żelaza. Na terenie dzisiejszych Kuźnic magazynowano ją, a następnie Drogą Żelazną (obecna Droga pod Reglami) transportowano do huty w Dolinie Kościeliskiej, gdzie była przetapiana. Huty Hamerskie W roku 1776 pojawiła się nazwa Huty Hamerskie, dla określenia zakładu w Kuźnicach, który został założony nieco wcześniej (dokładna data nie jest znana) prawdopodobnie przez ówczesnego starostę nowotarskiego Franciszka Rychtera-Pelikańskiego, który był jej posiadaczem aż do śmierci (1783). Częściej jednak używana była nazwa Hamry. Maria Steczkowska w 1858 pisze: "Kuźnice zakopiańskie, które tu wszyscy bez wyjątku Hamrami nazywają". W kolejnych latach, począwszy od 1807, Hamry były własnością rodziny Homolacsów, wywodzącej się z Węgier. Huta stopniowo rozwijała się, a okres największej świetności obiektu przypadł na połowę XIX wieku, gdy Huty Hamerskie były największym tego typu zakładem w Galicji. Roczna produkcja surówki wynosiła 500 t, a żelaza sztabowego i blachy walcowanej około 700 t. Huta dawała wtedy zatrudnienie ponad 120 osobom, z których większość rekrutowała się spośród okolicznej ludności. Wszyscy pracownicy należeli do "Puszki Brackiej" organizacji, która w razie ich choroby lub śmierci wypłacała rodzinom zasiłki. W Hamrach powstała szkoła (w której na polecenie Homolacsów uczono historii Polski), zakład miał również swoją orkiestrę oraz chorągiew. Siły napędowej dla młotów kuźniczych, walcowni z 3 walcarkami i gwoździarki dostarczało koło wodne na potoku Bystra [1]. Huty Hamerskie były opalane węglem drzewnym, wypalanym przede wszystkim z tatrzańskiego buka. Pierwotnie piętro regla dolnego było porośnięte lasem mieszanym, natomiast obecnie składa się prawie wyłącznie ze świerka głównie za sprawą rabunkowej gospodarki leśnej kuźnickiego zakładu.. W 1878 Władysław Anczyc pisał: "Nie lubię Kuźnic, zdaje mi się, że to potwór pożerający najpiękniejszą ozdobę gór, lasy" Zasoby rudy żelaza okazały się niewystarczające dla opłacalnej produkcji już pod koniec lat sześćdziesiątych XIX wieku i w 1869 Homolacsowie sprzedali hutę wraz z dobrami zakopiańskimi berlińskiemu bankierowi, baronowi Ludwigowi Eichbornowi. Kryzys w przemyśle metalowym w Galicji spowodowany pojawieniem się tanich wyrobów hutniczych z Anglii oraz źle prowadzony zakład hutniczy doprowadziły do szybkiego upadku Kuźnic. W roku 1875 wielki piec wygaszono i przerobiono na piec do przetopu starego żeliwa. Dalej działały kuźnice i walcownia, wytwarzano m.in. obręcze, osie, podkowy, młotki, kilofy, lemiesze oraz dusze do żelazek. Trzy lata później zaniechano całkowicie produkcji. W latach lekarz zakładów metalowych Ludwik Ganczarski prowadził w Kuźnicach zakład wodoleczniczy, który oferował kąpiele ciepłe (żużlowe i igliwiowe) oraz zimne (w doprowadzonej do kabin kąpielowych wodzie z potoku Bystra). W roku 1881 Kuźnice

2 otrzymał zięć Eichborna, Magnus Peltz. Próbował on zastąpić przemysł metalowy produkcją miazgi drzewnej i tektury. Wybudował dwie papiernie (jedna z nich powyżej ronda kuźnickiego przetrwała do 1945 r., druga spłonęła w 1895). Jednakże wytrzebienie okolicznych lasów na potrzeby hut i papierni szybko doprowadziło Peltza do bankructwa. Zadłużony majątek sprzedano na przymusowej licytacji w 1888 roku. Dobra zakopiańskie wraz z Kuźnicami kupił Władysław hr. Zamoyski. Zdecydował on o całkowitej likwidacji zakładu metalowego, na złom sprzedano wyposażenie techniczne kuźni, hut i innych obiektów, zaczęto wyburzać stare i zniszczone obiekty, m.in. dwór, który spłonął w 1884 roku. W 1936 w Kuźnicach powstała dolna stacja kolei linowej na Kasprowy Wierch i od tego czasu są one często odwiedzane przez turystów. Turystyka Usytuowana jest tu dolna stacja kolejki linowej na Kasprowy Wierch i to dzięki niej Kuźnice stały się popularne. W lecie 2006 roku rozpoczęto gruntowną modernizację kolejki. W związku z protestami organizacji ekologicznych remont rozpoczął się z opóźnieniem 7 maja 2007 roku. Nowa kolejka została oddana do użytku na sezon zimowy 2007/2008. W Kuźnicach turystyka odgrywa dużą rolę, są one dużym centrum ruchu turystycznego zarówno w lecie, jak i zimą. W zimie narciarze korzystają z kolejki na Kasprowy Wierch, a także zjeżdżają jednokierunkową nartostradą z Nosalowej Przełęczy. Znajduje się tutaj wiele stoisk góralskich z licznymi pamiątkami, które dla osób z nizin (dla górali tzw. ceprów) stanowią dużą atrakcję. Komunikacja Od Ronda Jana Pawła II (dawniej było to Rondo Kuźnickie) prowadzi do Kuźnic Aleja Przewodników Tatrzańskich w Zakopanem. Wjazd samochodem do Kuźnic jest zabroniony. Tylko pojazdy dla niepełnosprawnych lub posiadające specjalne zezwolenie wydawane przez urząd miasta mogą poruszać się trasą od ronda do samych Kuźnic. Komunikację do Kuźnic tworzy PPKS Zakopane oraz wiele minibusów, które najczęściej kursują na trasie Zakopane- Centrum Kuźnice. Połączenia busów obejmują także między innymi trasy Kuźnice-Kiry, Kuźnice-Toporowa Cyrhla, Kuźnice-Łysa Polana. Autobusy kursują co parę minut, dzięki temu w pojazdach nie ma tłoku. Oprócz tego dostępne są również taksówki. Postoje zlokalizowane są przy rondzie jak również w Kuźnicach obok dolnej stacji kolejki. Kuźnice stanowią jeden z najpopularniejszych punktów wyjścia dla wycieczek w wyższe partie Tatr Zachodnich i Wysokich. Znajduje się tu skrzyżowanie szlaków. Czasy przejścia podane na podstawie mapy [4]. niebieski na Giewont Drogą Brata Alberta przez Kalatówki i Dolinę Kondratową. Czas przejścia: 2:45 h, 2 h żółty przez Dolinę Jaworzynkę na Przełęcz między Kopami. Czas przejścia: 1:30 h, 1:15 h niebieski przez Boczań do schroniska Murowaniec w Dolinie Gąsienicowej. Czas przejścia: 1:30 h, 1:15 h

3 zielony na Kasprowy Wierch przez Myślenickie Turnie. Czas przejścia: 2:30 h, 2 h zielony na Nosal przez Nosalową Przełęcz. Czas przejścia: 35 min, 30 min niebieski do centrum Zakopanego. Czas przejścia: 50 min, 1 h czarny (Ścieżka nad Reglami) przez Halę Kalatówki na Czerwoną Przełęcz i dalej, aż do Doliny Chochołowskiej. Czas przejścia na Czerwoną Przełęcz: 1:50 h, 1:40 h Czas przejścia całego szlaku, do Doliny Chochołowskiej: ok. 6 h W 1952 szlak prowadzący przez Kuźnice do Hali Gąsienicowej nazwano Szlakiem Lenina. Schronisko PTTK Murowaniec na Hali Gąsienicowej schronisko turystyczne w Tatrach położone na wysokości 1500 m n.p.m., na Hali Gąsienicowej. Aktualnie schronisko jest zarządzane przez Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze i posiada 120 miejsc noclegowych, w pokojach 3-, 4-, 5-, 8- oraz 10-osobowych. Historia schroniska Schronisko Murowaniec powstało w latach głównie staraniem Stanisława Osieckiego, prezesa Oddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i wicemarszałka Sejmu (tablica pamiątkowa z 1969 roku). Pierwsze szkice budowli z dużych głazów nieobrabianych na zewnątrz nakreślił wiosną 1914 architekt Jan Koszczyc Witkiewicz. Autorami ostatecznego projektu byli Zdzisław Kalinowski i Karol Siciński. Schronisko zostało zbudowane przez Wojsko Polskie. W budowę schroniska zostały zaangażowane następujące pododdziały WP: detaszowany pluton kompanii wysokogórskiej 3 pułku strzelców podhalańskich, detaszowana kompania 5 pułk saperów z Krakowa, która zbudowała drogę z Brzezin na Halę Gąsienicową o długości 1200 m i szerokości 2,5 m, detaszowany pluton 1 pułk saperów kolejowych z Krakowa, który zbudował kolejkę górską na Halę Gąsienicową, którą dowożono kamień i piasek do budowy schroniska. detaszowany pluton 1 pułku strzelców podhalańskich z Nowego Sącza, który budował schronisko. W niedzielę 12 lipca 1925 miało miejsce uroczyste otwarcie schroniska. Otwarcia schroniska dokonał Prezydent RP, Stanisław Wojciechowski w obecności między innymi marszałka Senatu Wojciecha Trąmpczyńskiego i generała Mariusza Zaruskiego [1]. W latach dobudowano zachodnie skrzydło i przerobiono wnętrze, powiększając obiekt do obecnych rozmiarów. W 1963 schronisko uległo częściowemu spaleniu. W następnym roku zostało odbudowane ale bez słynnej sali na poddaszu, zwanej Trumną. Od 1983 kierownikiem schroniska jest Andrzej Kusion, ratownik GOPR i TOPR, który przeprowadził modernizację obiektu.

4 U wejścia do schroniska wisi tablica poświęcona pamięci Adama Asnyka, wmurowana w 1929 roku, a odsłonięta w 1930 roku. Projekt z 1927 roku przewidywał wkucie jej w jedną ze skał nad Morskim Okiem. Ciekawostką związaną ze schroniskiem jest umieszczenie w balustradzie klatki schodowej znaków swastyki, nazywanej przez górali krzyżykiem niespodzianym. Był to także ulubiony symbol Mieczysława Karłowicza i Walerego Eljasza-Radzikowskiego. W pobliżu schroniska na Hali Gąsienicowej znajduje się m.in. Centralny Ośrodek Szkolenia PZA Betlejemka. Przy schronisku znajduje się bardzo duży węzeł szlaków: szlak niebieski z Kuźnic przez Boczań, Skupniów Upłaz i Przełęcz między Kopami do Murowańca, stąd dalej nad Czarny Staw Gąsienicowy i na Zawrat. Czas przejścia z Kuźnic do Murowańca : 2 h, 1:35 h Czas przejścia z Murowańca na Zawrat: 2:20 h, 1:50 h do Przełęczy między Kopami prowadzi też szlak żółty doliną Jaworzynką. Czas przejścia z Kuźnic do Murowańca tą drogą i dalej szlakiem niebieskim: 2 h ( 1:35 h) czarny do Brzezin przez Psią Trawkę. Czas przejścia: 1:45 h, 2:15 h zielony do Wierchporońca przez Rówień Waksmundzką, Gęsią Szyję i Rusinową Polanę. Czas przejścia: 3:50 h, z powrotem 4:15 h żółty z Kasprowego Wierchu przez Roztokę Stawiańską do Murowańca, stąd doliną Pańszczycą na przełęcz Krzyżne. Czas przejścia z Kasprowego Wierchu do Murowańca : 1:05 h, 1:25 h Czas przejścia z Murowańca na Krzyżne: 2:45 h, 2:05 Schronisko Murowaniec jest wygodnym i popularnym punktem początkowym do przejścia najtrudniejszego tatrzańskiego szlaku Orlej Perci, na którą można wejść od przełęczy Krzyżne (żółty szlak) albo jednym z kilku odcinków łącznikowych od Czarnego Stawu Gąsienicowego, do którego prowadzi niebieski szlak. Czarny Staw Gąsienicowy jezioro polodowcowe z grupy Gąsienicowych Stawów w Tatrach Wysokich. Położone jest na wysokości 1624 m n.p.m. w cyrku lodowcowym i jest czwartym co do głębokości jeziorem tatrzańskim. Nad jego zachodnim brzegiem wznoszą się ściany Kościelca. Czarny Staw jest największym jeziorem Doliny Gąsienicowej i jednym z dwóch położonych w części wschodniej, nazywanej czasem Doliną Czarną Gąsienicową (drugie z nich to Zmarzły Staw Gąsienicowy). Jezioro ma kształt owalny, woda jest przezroczysta, o zabarwieniu szafirowym. Na jeziorze, w pobliżu jego północno-wschodniego brzegu znajduje się niewielka (310 m²) wysepka porośnięta kosodrzewiną. Powstała ona na dawnym mutonie. Na wysepce tej planowano w

5 1909 r. zbudowanie mauzoleum Juliusza Słowackiego, ale w wyniku protestów działaczy ochrony przyrody nie doszło do tego. Od północy jezioro zamyka skalny próg, z którego wypływa Czarny Potok Gąsienicowy. Czarny Staw został sztucznie zarybiony w 1881 r. (wpuszczono do niego pstrągi potokowe i źródlane). Nazwa wywodzi się z ciemnogranatowego, a nawet czarnego odcienia wody, związanego z ocienieniem wód pobliskim szczytem i sinicami (Pleurocapsa polonica) porastającymi głazy znajdujące się na brzegach jeziora. Przezroczystość wody wynosi 12 m. Staw pokrywa się lodem przeważnie w październiku listopadzie, topnieje zaś w miesiącach maj lipiec. Jeziorem od początków XIX wieku zachwycali się tatrzańscy turyści. Było tematem obrazów Alfreda Schouppégo, Wojciecha Gersona, Leona Wyczółkowskiego i wielu innych. Pomiarów jego wysokości dokonał już w 1852 r. Stefan Ludwik Kuczyński. Pełniejsze pomiary wykonał Eugeniusz Klemens Dziewulski w 1881 r., a dokładniejsze Ludomir Sawicki w 1909 r. W latach istniał nad brzegiem stawu bufet, będący własnością Józefa Sieczki z Zakopanego. Spalił się w roku wzdłuż wschodniego brzegu przebiega trasa szlaku turystycznego z Hali Gąsienicowej na Zawrat. Czas przejścia z Murowańca nad Czarny Staw: 30 min, 20 min Czas przejścia znad Czarnego Stawu na Zawrat: 1:50 h, 1:20 h na wschodnim brzegu jeziora od niebieskiego szlaku odchodzi żółty szlak na Skrajny Granat. Czas przejścia: 1:45 h, 1:20 h przy północnym brzegu jeziora odchodzi czarny szlak na Mały Kościelec i dalej na przełęcz Karb oraz Kościelec (trasa poprowadzona w 1961 wcześniejsza, wytyczona przez Towarzystwo Tatrzańskie, prowadziła żlebem bezpośrednio na przełęcz). Czas przejścia na Karb: 40 min, 30 min Zmarzły Staw Gąsienicowy lub po prostu Zmarzły Staw, czasami nazywany także Zmarzłym Stawem pod Zawratem niewielkie jeziorko położone na wysokości 1788 m n.p.m. [1] we wschodniej części Doliny Gąsienicowej, w kotle skalnym pod ścianą Małego Koziego Wierchu, u wylotu Dolinki Koziej w Tatrach Wysokich. Powierzchnia jeziora wynosi 0,28 ha (długość 77 m, szerokość 50 m), głębokość 3,7 m. Należy do grupy Gąsienicowych Stawów. W okresie zimowym jezioro zamarza do dna, lód i kra utrzymują się do późnego lata. Zamarznięte jest przez większą część roku, roztapia się zwykle w czerwcu-lipcu, a zamarza już we wrześniu-październiku. Wody jeziorka spływają niewielkim potokiem do położonego niżej Czarnego Stawu. O stawku tym Michał Bałucki w 1865 pisał: Jest to może najdziksza ustroń w Tatrach wszelkie życie tu ustało i zamarło. Jeziorko było tematem obrazów Wojciecha Gersona i Stanisława Witkiewicza, pisali o nim poeci: Franciszek Henryk Nowicki i Felicjan Faleński. Powyżej Zmarzłego Stawu, w pobliżu szlaku na Kozią Przełęcz znajduje się niewielkie

6 źródełko i kilka koleb. W 1880 r. Towarzystwo Tatrzańskie poszerzyło jedną z nich, tak by mogła pełnić rolę tymczasowego schronu dla turystów. W okolicy stawu rośnie saussurea wielkogłowa, a na skalnych półkach Koziego Wierchu nad stawem kilka grup turzycy tęgiej bardzo rzadkich roślin, w Polsce występujących tylko na niewielu stanowiskach [5]. żółty z rozdroża szlaków powyżej Czarnego Stawu na Kozią Przełęcz. Czas przejścia: 1 h, 50 min Zadni Granat (2240 m n.p.m.) najwyższy z trzech wierzchołków masywu Granatów w długiej wschodniej grani Świnicy w polskich Tatrach Wysokich, położony na trasie Orlej Perci. Topografia Zadni Granat położony jest w grani łączącej Świnicę poprzez Kozi Wierch z Buczynowymi Turniami. Szczyt graniczy od północy z Pośrednim Granatem (2234 m), od którego oddzielony jest niewybitną Pośrednią Sieczkową Przełączką (2218 m). Na południu Zadni Granat graniczy z Czarnymi Ścianami, oddzielonymi Zadnią Sieczkową Przełączką (2194 m). Zachodnie zbocza Granatów opadają do Doliny Gąsienicowej z Czarnym Stawem Gąsienicowym, natomiast wschodnie do Dolinki Buczynowej, niewielkiej dolinki polodowcowej odgałęziającej się od Doliny Roztoki. Przyroda Z rzadkich roślin występują skalnica odgiętolistna i ukwap karpacki gatunki w Polsce występujące tylko w Tatrach i to na nielicznych stanowiskach [1]. Turystyka Przez Zadni Granat prowadzi trasa Orlej Perci, pokonywana najczęściej w kierunku od Zawratu na Krzyżne (odcinek Zawrat Kozi Wierch jest jednokierunkowy). Od czasów wytyczenia szlaku Orlej Perci szczyt, podobnie jak sąsiednie, zyskał na popularności wśród turystów. Na szczyt wyprowadza też zielony szlak łącznikowy, rozpoczynający się ponad Zmarzłym Stawem Gąsienicowym przy szlaku na Kozią Przełęcz. Na wierzchołku Zadniego Granatu w 1989 r. postawiono metalowy krzyż. Historia zdobycia Pierwszymi udokumentowanymi zdobywcami szczytów Granatów byli ksiądz Eugeniusz Janota i Bronisław Gustawicz wraz z przewodnikiem Maciejem Sieczką. Nie byli oni jednak pierwsi na wierzchołkach, bo podczas wyprawy 19 września 1867 r. odnaleźli na Skrajnym Granacie ślady wcześniejszego pobytu człowieka. Zimą na szczycie pierwsi byli Henryk Bednarski i Stanisław Zdyb 29 marca 1908 r.

7 czerwony (Orla Perć) przebiegający granią główną z Zawratu przez Kozi Wierch, Granaty i Buczynowe Turnie na Krzyżne. Czas przejścia całej trasy z Zawratu na Krzyżne: 6:40 h Czas przejścia całej trasy z Krzyżnego na Kozi Wierch (część Zawrat Kozi Wierch jest jednokierunkowa!): 3:35 h Czas przejścia z Koziego Wierchu na Zadni Granat: 1:15 h, z powrotem tyle samo Czas przejścia z Zadniego Granatu na Skrajny Granat: 20 min, z powrotem tyle samo od żółtego szlaku na Kozią Przełęcz na Zadni Granat: 1:15 h, z powrotem 1:05 h Skrajny Granat (2225 m n.p.m.) najniższy z trzech wierzchołków masywu Granatów w długiej wschodniej grani Świnicy w polskich Tatrach Wysokich, położony na trasie Orlej Perci. Topografia Skrajny Granat jest szczytem zwornikowym od grani łączącej Kozi Wierch z Buczynowymi Turniami (zmieniającej tu kierunek na wschodni) w jego wierzchołku odchodzi na północ krótsza grań Żółtej Turni północna grań Skrajnego Granata. Szczyt graniczy od południa z Pośrednim Granatem (2234 m), od którego oddzielony jest Skrajną Sieczkową Przełączką (2197 m). Trzeci, najwyższy z Granatów to Zadni Granat (2240 m), położony na południe od Pośredniego Granata. W kierunku wschodnim grań opada z wierzchołka Skrajnego Granata na Granacką Przełęcz, oddzielającą go od Orlich Turniczek w masywie Orlej Baszty. W grani północnej pomiędzy Skrajnym Granatem a Wierchem pod Fajki położone są kolejno: Pańszczycka Przełączka Wyżnia, Pańszczyckie Czuby: o Zadnia Pańszczycka Czuba, o Pańszczycka Przełączka Pośrednia, o Skrajna Pańszczycka Czuba, Pańszczycka Przełęcz. Z racji zwornikowego położenia Skrajny Granat góruje nad trzema dolinami: Doliną Gąsienicową z Czarnym Stawem Gąsienicowym od zachodu, doliną Pańszczycą od północnego wschodu, Dolinką Buczynową (odgałęzieniem Doliny Roztoki) od południowego wschodu. Turystyka Przez Skrajny Granat prowadzi trasa Orlej Perci, pokonywana najczęściej w kierunku od Zawratu na Krzyżne (odcinek Zawrat Kozi Wierch jest jednokierunkowy). Część szlaku od Skrajnego Granata do przełęczy Krzyżne jest długim i trudnym odcinkiem, z którego nie ma po drodze żadnych szlaków zejściowych. Należy się z tym liczyć, kontynuując wędrówkę

8 Orlą Percią po przejściu Granatów. Alternatywą jest zejście do Doliny Gąsienicowej szlakiem żółtym. Od czasów wytyczenia szlaku Orlej Perci szczyt, podobnie jak sąsiednie, zyskał na popularności wśród turystów. Widok z niego dzięki położeniu szczytu jest rozleglejszy niż z Pośredniego i Zadniego Granata. Ze Skrajnej Sieczkowej Przełączki opada do Doliny Gąsienicowej niebezpieczny Żleb Drège'a, znany z wypadków. Historia zdobycia Pierwszymi udokumentowanymi zdobywcami szczytów Granatów byli ksiądz Eugeniusz Janota i Bronisław Gustawicz wraz z przewodnikiem Maciejem Sieczką. Nie byli oni jednak pierwsi na wierzchołkach, bo podczas wyprawy 19 września 1867 r. znaleźli na Skrajnym Granacie ślady wcześniejszego pobytu człowieka. Pierwsze zimowe wejście na Skrajny Granat Mariusz Zaruski, Wacław Majewski, Władysław Pawlica i Stanisław Zdyb 9 lutego 1910 r. czerwony (Orla Perć) przebiegający granią główną z Zawratu przez Kozi Wierch, Granaty i Buczynowe Turnie na Krzyżne. Czas przejścia z Zawratu na Krzyżne: 6:40 h Czas przejścia z Krzyżnego na Kozi Wierch (część Zawrat Kozi Wierch jest jednokierunkowa!): 3:35 h żółty szlak znad Czarnego Stawu Gąsienicowego tuż pod wierzchołek Skrajnego Granata. Czas przejścia: 1:45 h, 1:20 h Krzyżne (2112 m n.p.m.) przełęcz w Tatrach Wysokich, pomiędzy doliną Pańszczycą a Doliną Roztoki, jeden ze skrajnych punktów szlaku Orlej Perci. Topografia Boczna grań Tatr odchodząca od Świnicy dochodzi do przełęczy odcinkiem Buczynowych Turni i nieco powyżej przełęczy w kierunku wschodnim w nienazwanym zworniku znajdującym się na trawiastej równince rozgałęzia się na granie Wołoszyna i Koszystej. Najbliżej przełęczy znajdują się Kopa nad Krzyżnem (kończąca odcinek Buczynowych Turni), Waksmundzki Wierch w grani Koszystej i Mały Wołoszyn w grani Wołoszyna. Krzyżne jest położone nieco wyżej niż sąsiednia Przełączka pod Ptakiem, jest jednak o wiele łatwiej dostępne z sąsiednich dolin. Opis Poniżej Krzyżnego znajdują się Dolina Roztoki, dolina Pańszczyca i Dolina Waksmundzka, która wraz z obejmującymi ją graniami Koszystej i Wołoszyna znajduje się w ścisłym

9 rezerwacie przyrody. Z Doliny Roztoki pod przełęcz prowadzi Żleb pod Krzyżnem, którym w górnej części częściowo poprowadzony jest szlak z Doliny Pięciu Stawów Polskich. Tworząca trawiastą rówień o powierzchni 1,2 ha przełęcz powstała na przecięciu dwóch dużych stref uskokowych. Nazwą Krzyżne określa się zarówno samą przełęcz, jak i tę równinkę. Z rzadkich wysokogórskich roślin w rejonie przełęczy występuje rogownica jednokwiatowa i skalnica odgiętolistna Zimą możliwe jest wejście na Krzyżne na nartach z doliny Pańszczycy, droga z Doliny Pięciu Stawów Polskich jest narażona na lawiny. Droga zimowa Pańszczycą prowadzi cały czas żlebem, jednak w razie złego śniegu lub zagrożenia lawinowego lepsza jest droga przez Przełączkę pod Ptakiem. Historia Krzyżne od dawna należało do najbardziej znanych punktów widokowych w Tatrach. Roztacza się z niego rozległy widok na całe Tatry Wysokie i Bielskie (te ostatnie nie są widoczne z najgłębszego wcięcia, tylko z równinki). Od około 1865 do 1915 było coraz częściej odwiedzane przez turystów. Po wybudowaniu przez Towarzystwo Tatrzańskie najpierw w Dolinie Waksmundzkiej (ok. 1875), a później (1880) na trawiastej równi powyżej siodła przełęczy na wysokości ok m kamiennej chatki popularne stały się wycieczki połączone z oglądaniem wschodu słońca i panoramy Tatr z Krzyżnego i pobliskiego Wołoszyna. Chatka (nazwana imieniem Maksymiliana Nowickiego) była użytkowana do ok Obecnie na równi widoczne są jeszcze fragmenty jej murów. Wejście na przełęcz było znane od dawna. Przejście przez nią jest najłatwiejszym i najwygodniejszym połączeniem doliny Pańszczycy i Doliny Pięciu Stawów Polskich. Pierwsze odnotowane wejścia turystyczne: Ludwik Zejszner z grupą turystów 3 sierpnia 1838 r., zimą Karol Potkański z przewodnikami w styczniu 1894 r. W 1900 spędził na niej noc, dzwoniąc zębami z zimna, ks. Walenty Gadowski. Dawniej wycieczki na przełęcz prowadziły przez Dolinę Waksmundzką, później także przez dolinę Pańszczycę. Ksiądz Gadowski w latach poprowadził przez Krzyżne Orlą Perć, zaczynającą się przy Wodogrzmotach Mickiewicza i biegnącą przez Wołoszyn, Buczynowe Turnie, Granaty, Kozi Wierch aż do Zawratu. Początkowy odcinek do Krzyżnego został zamknięty w 1932, od tej pory przełęcz jest jednym z dwóch krańców szlaku. Nazwa Krzyżne pochodzi od położenia w miejscu, w którym krzyżują się trzy grzbiety. Czasami przełęcz bywa nazywana Krzyżnem Polskim lub Krzyżnem Wołoszyńskim, aby odróżnić ją od szczytu Krzyżne Liptowskie. czerwony (Orla Perć) przebiegający granią główną z Zawratu. Czas przejścia z Zawratu na Krzyżne: 6:40 h Czas przejścia z Krzyżnego na Kozi Wierch (część Zawrat Kozi Wierch jest jednokierunkowa!): 3:35 h

10 żółty od Murowańca przez Las Gąsienicowy, skrajem zakończenia grani Żółtej Turni, doliną Pańszczycą i północnymi zboczami Buczynowych Turni, przez Krzyżne i dalej południowymi zboczami Buczynowych Turni i Dolinką Buczynową do rozdroża w Dolinie Pięciu Stawów Polskich. Czas przejścia od Murowańca na Krzyżne: 2:45 h, 2:05 h Czas przejścia z Krzyżnego nad Wielki Staw: 1:20 h, 1:50 h Dolina Pańszczyca dolina w Tatrach Wysokich o powierzchni ok. 5,8 km², długości ok. 6,5 km, boczne odgałęzienie Doliny Suchej Wody Gąsienicowej (dolina odgałęzia się poniżej polany Psia Trawka). Topografia Pańszczyca graniczy od wschodu z Doliną Waksmundzką (rozdziela je grzbiet Koszystej), a od zachodu z Doliną Czarną Gąsienicową (rozdziela je grań odchodząca od Skrajnego Granatu z Wierchem pod Fajki i Żółtą Turnią). Na południu dolina Pańszczyca podchodzi pod długą boczną grań Tatr, którą prowadzi szlak Orlej Perci od Skrajnego Granatu przez Buczynowe Turnie aż do przełęczy Krzyżne. Dnem doliny płynie Pańszczycki Potok, mający początek na wysokości ok m n.p.m. Potok na znacznym odcinku płynie pod powierzchnią ziemi. Opis doliny Dolny odcinek doliny jest lesisty (bory limbowe), wyżej przechodzi w piętro kosodrzewiny rosnącej wśród rumowisk skalnych. Górna część doliny to ułożone skokowo cyrki lodowcowe wysłane moreną ablacyjną. Ta część ma odwodnienie podziemne zasilające Wywierzysko Olczyskie odwodnienie podziemne jest niezgodne z naziemnym działem wód. W dolinie, w jednym z cyrków polodowcowych, znajduje się Czerwony Staw Pańszczycki. Wyżej, przy drodze na Krzyżne, spod kamienia bije niewielkie, czasem zanikające, źródełko. Ciekawa flora. M.in. stwierdzono tutaj występowanie bardzo rzadkiej w Polsce rośliny żurawiny drobnoowockowej. Nazwa Pańszczycy związana jest z nazwiskiem jej właścicieli góralskiej rodziny Pańszczyków (Pajszczyków) z Białego Dunajca. Dawniej była wypasana (wchodziła w skład Hali Pańszczyca). Najniższa część doliny (poniżej polany Psia Trawka) jest niedostępna dla turystów. Przez środkową i wyższą jej część poprowadzono kilka szlaków turystycznych: najniżej dolinę przecina czerwony szlak z Toporowej Cyrhli przez Rówień Waksmundzką nad Morskie Oko. Czas przejścia z Toporowej Cyrhli na Rówień Waksmundzką: 2:10 h, 1:45 h

11 Czas przejścia z Równi Waksmundzkiej do Wodogrzmotów Mickiewicza: 1:25 h, z powrotem 1:35 h środek przecina zielony szlak z Wierchporońca przez Gęsią Szyję na Halę Gąsienicową. Czas przejścia z Wierchporońca na Rówień Waksmundzką: 2 h, z powrotem 1:35 h Czas przejścia z Równi Waksmundzkiej do Murowańca : 2:15 h, z powrotem tyle samo przez górną część przebiega żółty szlak z Doliny Gąsienicowej na Krzyżne. Czas przejścia: 2:45 h, 2:05 h szlaki zielony i żółty łączy szlak czarny poprowadzony wzdłuż Pańszczyckiego Potoku, częściowo po olbrzymich głazach powyżej jego powierzchni i wąską ścieżką przez kosodrzewinę. Czas przejścia od szlaku zielonego do żółtego: 30 min, 20 min