MAGISTERSKÁ DIPLOMOVÁ PRÁCE

Transkrypt

1 MASARYKOVA UNIVERZITA FILOZOFICKÁ FAKULTA ÚSTAV SLAVISTIKY MAGISTERSKÁ DIPLOMOVÁ PRÁCE Germanizmy w gazetach polonijnych Beata Wałaská Vedoucí diplomové práce: Mgr. Roman Madecki Ph.D. BRNO

2 Prohlášení Prohlašuji, že jsem při zpracování magisterské diplomové práce pracovala samostatně a uvedla veškerou použitou literaturu. V Brně dne..... Beata Wałaská 2

3 Poděkování Děkuji Panu Mgr. Romanu Madeckimu, Ph.D. za odborné vedení mé diplomové práce a přínosné rady při její tvorbě a rovněž celé mé rodině a přátelům za podporu během mého studia. 3

4 Spis: 1. Wstęp Podłoże społeczno-kulturalne kontaktów językowych Zapożyczenia z języka niemieckiego Rodzaje przyjmowania germanizmów do polszczyzny oraz typy zapożyczeń Język polski na emigracji Republika Federalna Niemiec Polonia w Niemczech Analiza germanizmy w niemieckich gazetach polonijnych Wnioski analizy Podsumowanie Resumé Bibliografia

5 1. WSTĘP Występowanie zapożyczeń, czyli słów obcego pochodzenia, w językach jest rzeczą znaną i oczywistą. Często nie zdajemy sobie sprawy, jak stary jest problem zapożyczeń. Zapożyczenia są bowiem jednym z głównych sposobów wzbogacania zasobów leksykalnych języka. Także w języku polskim oprócz słów polskiego pochodzenia występuje wiele wyrazów obcych, czyli zapożyczeń, a więc wyrazów przejętych z innych języków. Jest to rzecz zupełnie normalna. Każdy naród utrzymuje kontakty z sąsiadami, żadna kultura nie rozwijała się bez wpływu kultury innej. A więc poprzez pobieranie obcych wpływów kulturalnych narody od zawsze czerpały również z zasobów leksykalnych języków obcych. Na skutek uwarunkowań historycznych i kontaktów międzykulturowych przez ponad tysiąc lat swojego istnienia język polski powiększał swój słownik przede wszystkim pod wpływem łaciny, czeskiego, niemieckiego, węgierskiego, rosyjskiego, tureckiego, włoskiego, francuskiego i angielskiego. Najdawniejsza warstwa zapożyczeń łączy się z epoką, kiedy Polska po raz pierwszy weszła w stały kontakt z cywilizacją zachodnioeuropejską (czasy Mieszka I). Chrześcijaństwo przyszło z Zachodu, z Czech i pierwsze kadry duchowieństwa składały się z Czechów i Niemców. Z tego powodu cała polska terminologia religijno-kościelna, oparta na łacinie kościelnej, nosi ślady pośrednictwa czeskiego, a po części niemieckiego. 1 Dawne zapożyczenia (np. gmina, ratusz, cegła zapożyczone z niemieckiego czy fryzjer lub gorset zapożyczone z francuskiego) są obecnie już tak przyswojone, że w ogóle nie odczuwa się ich obcości. Jedyne 1 Por. S. Kania, J. Tokarski, Zarys leksykologii i leksykografii polskiej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1984, s

6 zapożyczenia, jakie mogą budzić wątpliwości zarówno estetyczne, jak i normatywne, to najnowsze pożyczki z angielskiego. W swej niniejszej pracy podstanowiłam skoncentrować się na zapożyczeniach niemieckich, czyli germanizmach. W części pierszej zajmuję się sytuacją historyczną, z jaką zapożyczenia przechodziły do polskiego systemu leksykalnego. W dalszej części punktem mego zainteresowania stają się już germanizmy. Następnym tematem jest Polonia żyjąca w Niemczech oraz jej odmiana języka polskiego. Poprzez realia niemieckie, sytuację Polonii i język polonijny przeszłam do właściwej analizy zapożyczeń. Kluczem do wyboru słów analizowanych było pojawianie się terminów niemieckich w gazetach polskich wydawanych na terenie Niemiec właśnie dla Polonii niemieckiej. 6

7 2. PODŁOŻE SPOŁECZNO-KULTURALNE KONTAKTÓW JĘZYKOWYCH Każdy z pewnością dobrze sobie uświadamia, że wyrazy obce w języku polskim występują ze względu na kontakty kulturalne a przede wszystkim kontakty handlowe z innymi krajami: Historia różnych społeczeństw dostarcza mnóstwa przykładów świadczących o tym, że, wyjąwszy jednostkowe wypadki całkowitej izolacji jakiejś grupy ludzi, przede wszystkim przez warunki geograficzne, społeczeństwa współżyją z sobą, wzajemnie się kontaktują, stykają się z sobą przy różnych okazjach. Przy takim współżyciu ludzi należących do różnych grup językowych następują kontakty językowe 2. Jak już wyżej wspomniałam, narody utrzymują między sobą kontakty handlowe, kulturalne, językowe. Bywa jednak tak, że naród, który stoi wyżej w rozwoju ekonomicznym, oddziałuje na naród słabszy. Słabszy naród chętnie z tego korzysta, gdyż jest to dla niego powód do naśladowania. Trzeba jednak podkreślić tutaj fakt, że nie zawsze chodzi o przejmowanie świadome, jak mogłoby z powyższego wynikać. Na przykład w historii rozwoju języka polskiego świadomie czerpano ze słownictwa czeskiego, gdyż uważano to za korzystne. Przejmowano jednak również wyrazy pochodzenia niemieckiego, choć naród polski traktował naród niemiecki raczej negatywnie. Po przyjęciu chrztu przez Mieszka I za pośrednictwem czeskim Polska związana została z ważnym centrum europejskim, z Rzymem. Tak więc najwięcej nowych słów 2 J. Rezek, Bohemizmy leksykalne w języku polskim do końca XV wieku, Wrocław 1968, s. 5. 7

8 przychodziło logicznie z łaciny. Dalszym językiem był oczywiście język czeski, jako reprezentant narodu sąsiedniego, oraz już wspomniany język niemiecki, jako reprezentant kultury zachodnioeuropejskiej. W tym samym okresie język rosyjski (języki ruskie), z którego polszczyzna później będzie czerpała, był pod wpływami kultury bizantyjskiej, a więc pod wpływem języka greckiego i innych języków wschodnich, jak na przykład perskiego czy tatarskiego. W poniższej tabelce możemy porównać różnice pomiędzy źródłami wpływów obcych: polskie niemieckie ruskie szpilka Spille bułavka obcas Absatz kabłuk papier Papier bumaga kufer Kuffer sunduk W tabelce widoczne jest pochodzenie zachodnioeuropejskie i wschodnioeuropejskie. 3 W kontaktach polsko-czeskich i polsko-niemieckich, jak już wspomniałam, pierwszym tematem wypożyczania słów była religia. W XII wieku rozpoczął się długotrwały proces kolonizacji na prawie niemieckim, który spowodował napływ osadników-cudzoziemców, którzy weszli w bezpośredni kontakt z ludnością polską zarówno na wsi, jak i w mieście. Wynikiem tego są liczne pożyczki językowe dotyczące różnych dziedzin życia. W rolnictwie pojawiły się więc następujące wyrazy: folwark, grunt, pług, spichlerz, w rzemiośle i budownictwie natomiast: belka, blacha, dach, klamka, kreda, mur, ratusz, rura, rynna, rynsztok, szyba, szyna, śruba, walec. 4 3 H. Rybicka, Losy wyrazów obcych w języku polskim, Warszawa 1976, s.7. 4 TamŜe, s.8. 8

9 W okresie staropolskim pojawiają się również zapożyczenia niemieckie w słownictwie specjalnym, np. w słownictwie górniczym, jak huta, hałda, sztolnia. Do słownictwa prawniczego zaliczyć można wyrazy: fant, hołd, koszt, warunek, czynsz. 5 Wraz z ustaniem procesu kolonizacji pod koniec XIV wieku kończy się również wielka fala przejmowania słów niemieckich do języka polskiego. Za czasów Kazimierza Wielkiego dochodzą do głosu sprzeciwy wobec dużego znaczenia języka niemieckiego w urzędzie. To samo odczuwa się w kościele. W roku 1537 traci sens przyjęte i prawdziwe przysłowie: siedzieć jak na niemieckim kazaniu, a w kościele Mariackim w Krakowie zaczynają się odbywać nabożeństwa w języku polskim. W tym miejscu warto przytoczyć rozporządzenie arcybiskupa Jakuba Świnki wydane na synodzie w Łęczycy: Postanawiamy dla zachowania i poparcia języka polskiego, by w kościołach katedralnych i klasztornych i innych jakichkolwiek miejscach nie mogli być mianowani rektorami szkół jak ci, którzy należycie znają język polski i potrafią chłopom wykładać autorów w języku polskim. Aby nikt nie dostał beneficjum połączonego z pasterstwem dusz, który by nie był urodzony w kraju i biegły w mowie tejże ziemi. 6 Muszę jednak dodać, że paradoksem zostaje fakt, iż właśnie drukarze pochodzenia niemieckiego w Krakowie zasłużyli się o rozwój piśmiennictwa narodowego. Muszę jednak dodać, że paradoksem zostaje fakt, iż właśnie drukarze pochodzenia niemieckiego w Krakowie zasłużyli się rozwojowi piśmiennictwa narodowego. Wiele słów pochodzenia niemieckiego, które weszły do polszczyzny w pierwszej fali, upodobniło się do wyrazów polskich. Dziś trudno rozpoznać wyrazy tej grupy. Należą tu wyrazy takie jak: kiermasz czy jarmark. Pierwszy składa się z wyrazów Kirche = kościół i Messe = msza, drugi zaś z wyrazów Jahr = rok i Markt = targ. Z biegiem czasu 5 Z Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Część I. Doba staropolska, Warszawa 1961, s Z. Klemensiewicz, W kręgu języka literackiego i artystycznego, Warszawa 1961, s

10 ich budowa się zatarła, uległy one przekształceniu fonetycznemu. Praktycznie te wyrazy są dziś odległe od pierwotnych i możemy uznać je za wyrazy spolszczone, a więc wchodzące w skład leksykalnego zasobu języka polskiego. W odróżnieniu od powyższych przykładów istnieje druga grupa słów pochodzenia niemieckiego, która tak samo weszła do polszczyzny w pierwszej fali. Z biegiem czasu jednak te wyrazy zupełnie wyszły z użycia i dziś zastąpione są rodzimymi odpowiednikami. Należą tu wyrazy: gasa = ulica, żump = studnia. Druga fala nasilenia wpływów czeskich przypada na wiek XIV i XV. Zabytki takie jak Psałterz floriański czy puławski, Biblii królowej Zofii i inne roją się wprost od czechizmów. Spotyka się w nich nie tylko pojedyncze wyrazy, ale całe zwroty i zdania przejęte niemal żywcem z pierwowzorów czeskich, którymi pomagali sobie w pracy nasi tłumacze 7. Do szerzenia się popularności wpływów czeskich w tym okresie przyczyniły się powiązania Czechów z dynastią Jagiellońską oraz szerzący się w Czechach religijny ruch narodowo-husycki. Przełom wieków XIV i XV niesie się pod znakiem silnych wpływów czeskich, gdyż w roku 1390 sprowadzono z Pragi do Krakowa benedyktynów słowiańskich, wielu Polaków studiuje w Pradze a język czeski odgrywa wielką rolę na dworze Jagiełły. Na końcu wieku XV a początku wieku XVI dochodzi do sytuacji, kiedy w Polsce spotkać możemy się z zagorzałymi zwolennikami zapożyczeń z języka czeskiego, a zarazem pierwszymi ich krytykami. Na przykład pisarz Łukasz Górnicki w swym Dworzaninie krytykuje ową sytuację i prognozuje, że w przyszłości Polak powie, iż zapomniał swój język ojczysty na skutek bohemizmów. Trzeba jednak powiedzieć, że krytyka Górnickiego była oczywiście zbyt ostra. Jak wiadomo, czechizmy nie były zagrożeniem dla języka mówionego, lecz stały się modnymi zwłaszcza 7 T. Lehr-Spławiński, Wzajemne wpływy językowe polsko-czeskie [w:] Szkice z dziejów rozwoju i kultury jazyka polskiego, Lwów 1938, s

11 w literaturze, a więc języku literackim. Najważniejszymi zapożyczeniami z języka czeskiego są takie wyrazy, jak: wesele, więzień, władać, własny, zwiastować. Wedug J. Reczka liczba bohemizmów w tekstach staropolskich zbliża się do tysiąca. Sytuacja dramatycznie zmienia się pod koniec XVI wieku, kiedy Czechy dostają się pod długotrwałe panowanie niemieckie. Z tym oczywiście koresponduje osłabienie wpływów czeskiej kultury i języka na język polski. Wpływy języków wschodnich, ruskich, w dzisiejszej terminologii wschodniosłowiańskich, też istniały w okresie staropolskim. Do głównych użytkowników rusizmów należał Mikołaj Rej, ojciec literatury polskiej. Znakiem charakterystycznym wyrazów zapożyczonych z języków ruskich było ujemne zabarwienie stylistyczne. Przełom następuje w wieku Odrodzenia. Wiek ten przynosi nową falę zapożyczeń, tym razem jest to wpływ języków klasycznych łaciny i języka greckiego. Łacina oczywiście miała swoją pozycję i w okresach wcześniejszych, teraz jednak wraz z humanizmem uzyskała nową, silną pozycję. Popularnymi stały się w owych czasach takie słowa, jak: foremny, honor, kolumna, efekt, respekt, kwestia, norma, porcja, ruina, inwazja itp. Do wyrazów najbardziej rozpowszechnionych w XVI wieku należały: akt, artykuł, ceremonia, dekret, egzekucja, figura, historia, komisarz. Może zbyt silnie będzie brzmiało, że łacina stała się prawie językiem rywalizującym z tworzącym się polskim językiem narodowym. Fakt ten przejawia się szczególnie w przekładach, gdzie wykonawcy czynności często pojawiają się w formie łacińskiej. 11

12 Wynikiem tej rywalizacji było używanie obu form. Najczęstszymi parami wyrazowymi były: persona i osoba, relacja i wzgląd, atrybut i własność. 8 Wulgata J. polski Źródło exactor nalegacz Biblia Leopolity 5/6 sator osiewacz Biblia Leopolity 50/60 cognitor poznawacz Biblia Leopolity 13/42 elevator wywyŝszacz Biblia Wujka 51/22 ventilator przewiewacz Biblia Leopolity 51/2 murmurator narzekacz Biblia Wujka 16 vastator rozchwytacz Biblia Wujka 39/10 Wg F. Pepłowskiego 9 Ważną rolę odgrywały również terminy wojskowe. Terminologia wojskowa nawet zaczęła używać zapożyczeń pryzjetych w innych dziedzinach, zaczęła więc nadawać słowom nowych znaczeń, tu mianowicie znaczeń wojskowych, oraz poszerzać znaczenia stare. Jako przykład mogą posłużyć następujące wyrazy: ekspedycja oprócz używanego znaczenia wysłanie i pisma urzędowego przybrała znaczenie wyprawy wojennej, impreza znaczenie zamysł, chęć poszerzyło się o imprezę wojenna 10. Terminologię tą możemy znaleźć również w Trylogii Henryka Sienkiewicza. 8 K. Górski, Zagadnienia słownictwa reformaci polskiej [w:] Odrodzenie w Polsce, t. III, cz. 2, Warszawa 1962, s F. Pepłowski, Odczasownikowe nazwy wykonawców czynności w polszczyźnie XVI w. Wrocław Cytat za: H. Rybicka, Losy wyrazów obcych w języku polski, Warszawa 1976, s H. Rybicka, zn. cytat, s

13 Kolejny okres barok, obejmujący drugą połowę XVII i początek XVIII wieku, odznacza się jeszcze większym boomem w szerzeniu się łaciny. Fakt ten nazywano upadkiem kultury języka literackiego. Używanie wyrazów łacińskich stało się modą, również szkoły szerzyły kult łaciny. Nie chodziło tylko o wplątanie latynizmów do polskich zdań, ale również używanie łacińskiej budowy składniowej. Tak więc w polskim zdaniu orzeczenie często pojawiło się na końcu, często również używano strony biernej. Makaronizowanie (to znaczy wplatanie do tekstu całych zwrotów i zdań łacińskich) i składnia łacińska są niewątpliwie cechami literatury barokowej. Przeprowadzone badania jednak pokazały, że ich liczba nie była wcale tak wysoka, jak wydawało się dawniejszym badaczom. Porównanie wieku XVI i XVII pod tym względem przez zbadanie zapożyczeń łacińskich w trzydziestu tekstach z każdego okresu wykazuje, że na ogólną liczbę 1356 badanych haseł występuje w wieku XVI 567 zapożyczeń z łaciny 11. Natomiast obliczenia Zenona Klemensiewicza dotyczące liczby latynizmów u poszczególnych pisarzy pokazały, że w wieku XVI przeciętnie co sześćsetny wyraz był latynizmem, w pierwszej połowie wieku XVII co sto piętnasty, w drugiej co sześćdziesiąty, a około połowy XVIII co trzydziesty trzeci 12. Liczby te jednak nie przedstawiają całkiem obiektywnego obrazu, gdyż np. w prozie Benedykta Chmielowskiego występuje aż 90% zapożyczeń łacińskich. Nadchodzi jednak okres Odrodzenia a z nim zmienia się i używanie zapożyczeń. Zapożyczenia łacińskie stają się nie mniej popularne, do głosu dostaje się jednak modny język włoski. Język włoski przedostał się szczególnie do takich dziedzin, jak architektura, sztuka, i jak zawsze, wojskowość. Jak wiadomo, język ten wprowadzony został przez włoską księżniczkę Bonę, która do Polski przyjechała z całym dworem a właśnie 11 H. Rybicka, Latynizmy siedemnastowieczne wobec zapoŝyczeń wcześniejszych, Prace Filozoficzne, t. XXIV (1973), s H. Rybicka, Losy wyrazów, s

14 w dziedzinach sztuki i architektury z chęcią korzystała z usług swych rodaków, Włochów. Myślę, że owe szerzenie się włoskich zapożyczeń w polszczyźnie XVI i XVII wieku zupełnie stanie się zrozumiałym, gdy wspomnę, że ówczesna młodzież (m. in. Jan Kochanowski) jeździła na studia do Włoch. Do dziś dnia przetrwało w języku polskim wiele wyrazów włoskiego pochodzenia, przede wszystkim w już wspomnianych dziedzinach nauki i sztuki, dołączyły zaś dziedziny bankowości i handlu. W wieku XVII toczono wiele wojen ze Wschodem, za pośrednictwem których nasiliły się wpływy orientalne. Polska, ze względu na swe położenie geograficzne, stała się pośrednikiem w szerzeniu języków zachodnich na Ruś, a jednocześnie przenosiła ze Wschodu elementy kultury orientalnej. Językami pośredniczącymi w przenoszeniu pożyczek były języki węgierski i ruski. Również w Polsce nie brakowało wpływów orientalnych, ponieważ mieszkali tam Ormianie, Tatarzy kresowi i Karaimowie. Tak więc języki wschodnie stały się poważnym konkurentem wspomnianych wcześniej języków europejskich w dostarczaniu nazw broni. Język turecki dostarczył do polszczyzny takie wyrazy, jak: buława, buzdygan, czekan, dzida. Z języka perskiego przyszły wyrazy: karabela, kord czy topór. Wpływy francuskie były w Polsce co prawda żywe już od wieku XVI, ale w wieku XVII przybierają na sile. Zakres tych wpływów jest wprost proporcjonalny do ówczesnej pozycji Francji w Europie. W odróżnieniu od wieku XVI, gdy wzorem życia dworskiego były Włochy, w wiekach następnych, począwszy pokojem westfalskim w roku 1648, centrum życia umysłowego stała się Francja. Jak można się łatwo domyślić, pierwsze pożyczki z francuskiego przyszły do Polski wraz z panowaniem króla Henryka Walezjusza. Do zapożyczeń tego okresu zaliczamy wyrazy takie, jak: bransoleta czy 14

15 rewanż, z dziedziny mody: falbany czy perfumy, również w życiu towarzyskim obowiązywała terminologia francuska: dama, maniery lub galanteria. Nasilenie wpływów francuskich zaobserwować możemy w drugiej połowie XVIII wieku, kiedy na tronie polskim zasiadł Stanisław August Poniatowski. Królowi Francja służyła za wzór, a więc nic dziwnego, że do Polski przedostała się filozofia Monteskiusza, myśli Woltera, J. J. Rousseau oraz Diderota. Polscy pisarze wzorowali się na dramaturgach francuskich, chcąc stworzyć w Polsce podobną do francuskich scenę. W roku 1765 przez St. Augusta założony został teatr publiczny w Warszawie, który początkowo opierał się na doświadczeniach teatru francuskiego. Tak więc oprócz używanych już zapożyczeń pojawia się też sporo modnych czasowników: balansować = hulać, bawić się, parlować = rozmawiać. języki łacina czeski niemiecki ukraiński włoski węgierski turecko-tat. francuski rosyjski angielski wiek X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX przykłady cela, msza hańba, obywatel wójt, cegła druh, bohater pomidor, opera rokosz, orszak janczar, bachmat fotel, salon kołchoz trener, trolejbus grecki elektron Na podstawie Gramatyki historycznej języka polskiego S. Rosponda, Warszawa Cytat za: H. Rybicka, Losy wyrazów obcych w języku polskim, Warszawa 1976, s

16 Francuskie wpływy w okresie Oświecenia przejawiły się również w rozwoju czasopiśmiennictwa. Dwa najpopularniejsze czasopisma Monitor oraz Zabawy przyjemne i pożyteczne na swych łamach zamieszczały liczne przekłady z języków obcych, zwłaszcza francuskiego i łaciny. Pod koniec wieku XVIII wychodzi wydawnictwo encyklopedyczne wzorowane na osiągnięciach encyklopedystów francuskich Zbiór potrzebniejszych wiadomości porządkiem abecadła zebranych 14. Wielka emigracja po roku 1830 stała się pośrednikiem pomiędzy europejską myślą polityczną a Polską. We Francji znalazło azyl wiele wybitnych polskich działaczy politycznych, ludzi nauki i literatów. Faktem jest, że na obfitość wyrazów pochodzenia francuskiego z XIX wieku polska emigracja miała niemały wpływ. To przejawiło się szczególnie w języku publicystyki, później też w dziedzinie techniki i handlu: amper, grawitacja czy elektroda, nazwy miar i wag pochodzenia francuskiego: gram, hektar, metr, tona. Jak wiadomo, w wieku XIX Polska podzielona była na trzy zabory: rosyjski, pruski i austriacki. Tak więc oprócz francuskiego i łaciny na polszczyznę oddziaływały języki urzędowe tych zaborów, niemiecki i rosyjski. Ślady odnaleźć możemy w literaturze tego okresu. Bolesław Prus używał wielu germanizmów, np.: banhof, bryftrygiel, pisarze kresowi, jak Eliza Orzeszkowa czy Józef Ignacy Kraszewski, ulegli zaś wpływom języka rosyjskiego. U Orzeszkowej spotykamy zdania: Jękliwa szarmantka zawiedzie pod jakimś oknem arię z Trubadura 15. Do regionalizmów kresowych, które występowały w tym okresie zaliczyć możemy: plita (płyta kuchenna), soska (smoczek), kisły (kwaśny), karabkać się (czołgać się). 14 Por. H. Rybicka, Losy wyrazów obcych w języku polskim, Warszawa 1976, s Przykłady zapoŝyczeń rosyjskich pochodzą z artykułu D. Buttler, Nowsze zapoŝyczenia rosyjskie w języku polskim, Zeszyty Naukowo-Dydaktyczne Filii UW w Białymstoku, Humanistyka, t. II, Białystok 1973, s

17 Sytuacja, która panowała w okresie zaborów sprawiła, że naród uświadamiał sobie szerzenie się wpływów niemieckich i rosyjskich i starał się im przeciwdziałać. Tak więc zaczęto tworzyć neologizmy polskie, np.: dworzec zamiast angielskiego z pochodzenia, lecz przyswojonego pod wpływem rosyjskim foksalu, lub niemieckiego banhofu. Wiek XX przyniósł wyraźne zmiany w słownictwie polszczyzny. Wcześniej tak modne i żywe zapożyczenia z języka francuskiego i niemieckiego zastąpiły teraz jednostki z języka rosyjskiego oraz angielskiego wraz z jego odmianą amerykańską. Wraz ze zmianami społeczno-gospodarczymi i wejściem Polski do tzw. bloku socjalistycznego w wieku XX zmienia się rodzaj zapożyczeń rosyjskich w języku polskim. W latach wojny przyjęto z rosyjskiego terminy wojskowe: katiusza, kukuruźnik, słownictwo związane ze zmianami zachodzącymi na wsi: kolektywizacja, kombajn oraz terminy techniczne: obróbka. Rozszerzanie kontaktów handlowych i politycznych z Anglią, a zwłaszcza rozbudowa marynarki i przemysłu morskiego, sprzyjają infiltracji wpływów angielskich, początkowo ograniczających się prawie wyłącznie do terminologii sportowej 16. W sferze nauk ścisłych, głównie technologii procesów produkcyjnych, dominowały wpływy amerykańskie. Oto kilka przykładów: radio, radar, laser w naukach technicznych, stres, frustracja, relaksacja w medycynie i psychologii, strukturalizm, holizm w językoznawstwie, longplay, western w dziedzinie kultury 17. W terminologii sportowej wpływy angielskie panują już tradycyjnie. Oprócz nazw sportów: golf, tenis, bobslej, do zapożyczeń angielskich 16 Por. H. Koneczna, Wyrazy angielskie w języku polskim, Poradnik językowy 1936/37, nr 4, s Por. I. Grabowska, Nowsze zapoŝyczenia angielskie w języku polskim, Prace Filologiczne, t. XXIII 1972, s

18 zaliczamy wyrazy terminologii specjalnej, takiej jak: doping, rekord, start czy trening 18. Tutaj trzeba jednak przyznać, że coraz częściej stosowane są polskie synonimy, które prowadzą do powstania par: bokser i pięściarz, futbol i piłka nożna, ping-pong i tenis stołowy. Takie zjawisko jest wynikiem tendencji do usuwania nadmiaru zapożyczeń przez zastępowanie ich rodzimymi odpowiednikami. Innym objawem obrony języka jest asymilacja, czyli przyswajanie wyrazów obcych. Warto jednak podkreślić, że choć polszczyzna z biegiem czasu była pod silnymi wpływami języków obcych, nigdy nie przestała być językiem polskim. Żaden język nie może bowiem być językiem zupełnie czystym. To stanowisko dobrze wyraził Zenon Klemensiewicz: Co do zapożyczeń, to z ich konieczną obecnością w języku polskim pogodziliśmy się od dawna. Są one skutkiem kulturalnych i cywilizacyjnych związków ze światem, szczególnie europejskim. Zwłaszcza neologizmy zbudowane z elementów łacińskiego i greckiego pochodzenia mają stałe powodzenie w terminologii i nomenklaturze naukowej, technicznej, nawet przemysłowej, bo są wygodne i przydatne dzięki przyporządkowanej im jednoznaczności, bo łatwiej znoszą różne zabiegi słowotwórcze jako wytwory sztucznie kombinujące składniki języków już martwych. Starymi związkami kulturalnymi tłumaczy się, dlaczego bez niechęci posługujemy się w niektórych dziedzinach zapożyczeniami francuskiego i włoskiego pochodzenia [ ]. Barbarzyzmy są tedy niezbędne i mogą być przydatne, ale tylko w granicach potrzeby, której nie można zaspokoić wyrazem rodzimym, bo albo go nie ma w ogóle, albo ma swoisty odcień znaczeniowy lub uczuciowy, a uciekanie się do takich rodzimym nowotworów, jak deszczochron zamiast parasol nie wydaje się zabiegiem naturalnym, poważnym i skutecznym. Wprowadzanie bowiem na siłę polskiego bliskoznacznika albo polszczenie gwałtem starego barbaryzmu stanowi 18 Por. J. OŜdŜyński, Polskie współczesne słownictwo sportowe, Wrocław

19 zubożenie wypowiedzi i nikt rozumiejący funkcję języka tego nie doradzi Z. Klemensiewicz, Ze studiów nad językiem i stylem, Warszawa 1969, s

20 3. ZAPOŻYCZENIA Z JĘZYKA NIEMIECKIEGO Zapożyczenia to, zgodnie z definicją podaną w Nowym słowniku poprawnej polszczyzny, obce w strukturze danego języka wyrazy, zwroty, typy derywatów, formy fleksyjne, konstrukcje składniowe, związki frazeologiczne. Powszechnie przyjęta klasyfikacja zapożyczeń jest oparta na trzech kryteriach: przedmiotu zapożyczenia, pochodzenia i stopnia przyswojenia 20. Ja w niniejszym rozdziale skoncentruję się na problematyce zapożyczeń z języka niemieckiego, a więc germanizmów. Germanizmy w języku polskim są jednymi z najliczniejszych zapożyczeń obok rusycyzmów, latynizmów, galicyzmów (zapożyczenia francuskie), mniej licznych bohemizmów (zapożyczenia czeskie), hungaryzmów (zapożyczenia węgierskie), turcyzmów, ukrainizmów, oraz coraz powszechniejszych współcześnie anglicyzmów. Zasięg zapożyczeń od sąsiadów zza Odry zmieniał się wraz z wydarzeniami politycznymi, gospodarczymi i kulturowymi. Ich ślad pozostał w różnorakiej formie: pojedynczych słów, związków frazeologicznych, a także wyrażeń gramatycznych. Dziś ślady te można tropić zarówno w ogólnej polszczyźnie, jak i w regionalnych gwarach i dialektach. Pierwszy ważny okres zapożyczania z języka niemieckiego przypada na okres XIII-XVI w., kiedy to miastom nadaje się oficjalne statusy prawne, oparte na tzw. prawie magdeburskim. (Prawo magdeburskie (prawo niemieckie; łac. Ius municipale magdeburgense, niem. Magdeburger Recht) prawo miejskie wzorowane na prawie miasta Magdeburga.) 21 Od drugiej połowy XIII wieku bowiem koloniści niemieccy zaczęli zaludniać polskie miasta i wsie. Za ten ogromny jak na tamte czasy ruch migracyjny 20 Nowy słownik poprawnej polszczyzny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa J. Podracki (red.). Polszczyzna płata nam figle. Poradnik językowy dla kaŝdego, Warszawa

21 odpowiedzialny był nie tylko ekspansywny Zakon Krzyżacki. Tak samo wielcy Piastowie, Władysław Łokietek i Kazimierz Wielki, wykreowani wyrost na pogromców niemczyzny, sprzyjali osadnictwu niemieckiemu na ziemiach polskich. Skalę imigracji niemieckiej ludności na ziemie polskie szacuje się na ok. 100 tysięcy na jednomilionową wówczas ludność kraju. Osadnicy niemieccy oprócz zakładania nowych wsi i miast wprowadzali nowe zasady zamiast już istniejących. Ich mowa przenikała do rozmaitych sfer życia społecznego. Starogermańskie pojęcia, początkowo przejmowane bez tłumaczenia, z nastaniem kolejnych pokoleń przeszły proces polonizacji i w efekcie dały nam jednostki po dziś dzień używane. Znaczenia niemieckich zapożyczeń tego okresu odnoszą się głównie do życia miejskiego, handlu i rzemiosła: życie miejskie: burmistrz, bruk, ratusz, rynek, gmina, wójt, celnik, sołtys, kanclerz budownictwo miejskie: dach, strych, cegła, plac, kielnia handel: jarmark, kram rzemiosło: murarz, kuśnierz, cech, bednarz, malarz, waga sprzęty domowe: kielich, szuflada, talerz sądownictwo: glejt, ortyl górnictwo: gwarek, berkmajster. 22 W życiu codziennym przez wieki używało się wyrazów pochodzenia niemieckiego alkierz, wykusz i tanec. Warto odnotować, że takie staropolskie nazwiska, jak Rej i Firlej, wywodzą się od nazw niemieckich tańców. Rodowody starogermańskie mają także słowa: szlachta, szacunek, odwaga, los (który zastąpił polską wróżę ). Popularne były w ten czas germanizujące czasowniki, jak: rachować i szanować, zamiast polskich: liczyć i czcić. Wiele z ówcześnie modnych pojęć, przejętych z niemczyzny, uległo całkowitemu lub częściowemu zapomnieniu, np.: landwójt (wójt 22 St. Kania, J. Tokarski, Zarys leksykologii i leksykografii polskiej, Warszawa, 1984, s

22 ziemski), burgrabia (urzędnik w zamkach i miastach królewskich i biskupich), litkup (zwyczaj zapijania dobitego targu, od starogerm. Litkouf), bantować (wyrywać ze snu), ortyl (pouczenie prawne), łaszt (jednostka objętości), blanki (element architektoniczny w postaci zwieńczenia murów). W dalszych latach zaczęto walczyć o język polski, a więc doszło do polonizacji. Polonizacja migracji niemieckiej pociągnęła za sobą zanikanie języka niemieckiego w życiu społecznym. Niech się uczy polskiego, kto chce mieszkać w Polsce! grzmiał wojewoda poznański Jan Ostroróg, oburzający się na głoszenie kazań po niemiecku. Zrodziło się wtenczas przysłowie siedzieć jak na niemieckim kazaniu, które zostało później przekłamane na tureckie. 23 Zamożniejąca Polska rosła w dumę (nierzadko w ksenofobię), a jednocześnie przyciągała zagranicznych artystów, naukowców, budowniczych. Ulegając jej urokowi, niejaki Veit Stoß (spolszczony potem na Wita Stwosza), wywołał wielowiekowe boje o swoją rzekomą polskość. W tym okresie prócz pióra i pędzla, drogę niemieckim wpływom torował również niemiecki miecz. Przez wiele lat raz po raz wybuchały konflikty polsko-krzyżackie. Te właśnie konflikty oraz ekspansywna polityka Zakonu, nie sprzyjały dobrosąsiedzkim stosunkom, ale jednocześnie nie osłabiały germańskich wpływów językowych. Zwłaszcza tereny pruskie, zamieszkałe zarówno przez Prusów, jak i Polaków, Litwinów oraz Rusinów, podlegały daleko idącej germanizacji. Jej efektem była nie tylko dwu- lub trójjęzyczność ówczesnych mieszkańców, ale liczne wzajemne zapożyczenia, tworzące regionalne dialekty pruskie, niemieckie i polskie. Zamierająca już dziś gwara mazurska, a także dialekt kaszubski, zawierają liczne germanizmy i prutenizmy (zapożyczenia z języka pruskiego). Niektóre z nich sięgają swoim rodowodem czasów krzyżackich, inne pochodzą z nowszych dziejów, tj. wieków XVI. XIX. W kaszubszczyźnie zapożyczenia niemieckie stanowią ok. 5%. Są to pojedyncze słowa, np. powiat kréz (niem. Kreis), starosta lãdrôt (niem. Landrat), zeszyt heft (niem. Heftt), armata 23 M. Zybura, Niemcy w Polsce, Wrocław,