JAK WDRA Ż AĆ KSZ TA ŁC E NI A Z AW O D O W E G O. Poradnik dla branży ekonomiczno-finansowo-biurowej

Transkrypt

1 JAK WDRA Ż AĆ MODUŁOWE PROGRAMY KSZ TA ŁC E NI A Z AW O D O W E G O Poradnik dla branży ekonomiczno-finansowo-biurowej

2 JAK WDRAŻAĆ MODUŁOWE PROGRAMY KSZTAŁCENIA ZAWODOWEGO Poradnik opracowany w ramach projektu S yste m wsparcia szkó ł i p laców e k oświa to wyc h wdrażającyc h moduło w e pr ogram y kształce nia za w odo w ego Anna Dudek-Janiszewska, Hanna Grządziel, Bogdan Kruszakin, Marek Olsza, Krzysztof Symela Grażyna Uhman Maria Michalak, Małgorzata Sienna Elżbieta Gonciarz, Elżbieta Goźlińska Katarzyna Majewska

3 1. Prezentacja projektu Słownik pojęć Zastosowanie podejścia modułowego w kształceniu zawodowym Prawne aspekty zawodowego kształcenia modułowego Kształcenie modułowe a przedmiotowe Oferta programowa w modułowym kształceniu zawodowym Organizacja pracy Nauczyciel w modułowym kształceniu zawodowym Nadzór pedagogiczny Wprowadzenie Kompetencje nauczyciela w modułowym kształceniu zawodowym w branży ekonomiczno-finansowo-biurowej Organizacja pracy Wdrażanie kształcenia modułowego Wsparcie programowo-metodyczne w kształceniu modułowym Ocenianie i dokumentowanie osiągnięć uczących się Promocja kształcenia modułowego Załączniki Bibliografia Spis schematów, tabel i załączników

4

5 5

6 DYREKTOR KRAJOWEGO OŚRODKA WSPIERANIA EDUKACJI ZAWODOWEJ I USTAWICZNEJ

7

8

9 Projekt jest odpowiedzią na zgłaszane trudności organizacyjne, merytoryczne i metodyczne, jakie napotykają szkoły zawodowe, centra kształcenia ustawicznego oraz centra kształcenia praktycznego decydujące się na realizację modułowej oferty programowej. Przekazujemy Państwu kompendium informacji o projekcie systemowym Ministerstwa Edukacji Narodowej, realizowanym przez Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, z intencją ich wykorzystania w fazie przygotowania szkoły/placówki kształcenia zawodowego do wdrożenia modułowej oferty programowej. Projekt realizowany jest od maja 2009 do grudnia 2013 roku i zachęca do powszechnego korzystania z programów modułowych opracowanych w ramach projektu Przygotowanie innowacyjnych programów do kształcenia zawodowego ( , SPO RZL, Działanie 2.2). Szerzej rezultaty tego projektu są opisane w rozdziale 7. Podstawowe cele do osiągnięcia w projekcie System wsparcia szkół i placówek oświatowych wdrażających modułowe programy kształcenia zawodowego przedstawia schemat 1. Cele ogólne projektu System wsparcia szkół i placówek oświatowych wdrażających modułowe programy kształcenia zawodowego Wypracowanie systemu wsparcia szkół zawodowych przygotowujących się do kształcenia zawodowego w oparciu o programy modułowe Utworzenie zintegrowanego systemu informatycznego ułatwiającego dostęp do bazy danych programów modułowych i pakietów edukacyjnych oraz informacji z zakresu kształcenia zawodowego Źródło: opracowanie własne Cele te wzajemnie się uzupełniają i są skierowane w szczególności do następujących grup docelowych: dyrektorów szkół zawodowych i placówek oświatowych (DSP), kierowników kształcenia praktycznego (KKP), przedstawicieli organów prowadzących (JST), przedstawicieli organów nadzorujących szkoły zawodowe (KO), 9

10 nauczycieli konsultantów i doradców metodycznych kształcenia zawodowego (NKD), członków Polskiej Sieci Kształcenia Modułowego (PSKM) oraz uczniów/słuchaczy uczestniczących w kształceniu zawodowym. Natomiast kluczowe zadania i rezultaty projektu przedstawia schemat 2. Koncentrują się one na rozwiązaniach przydatnych do praktycznego wykorzystania na etapie przygotowań do wdrażania modułowych programów kształcenia zawodowego w 256 szkołach/placówkach, które zostały zakwalifikowane do uczestnictwa w projekcie. Planowane zadania i rezultaty projektu 1. Przygotowanie ekspertów do wspierania organizacyjnego, merytorycznego i metodycznego szkół i placówek wdrażających programy modułowe 2. Przygotowanie poradników Jak wdrażać modułowe programy kształcenia zawodowego oraz produkcja 6 filmów 3. Organizacja konferencji wojewódzkich i regionalnych 4. Utworzenie i wdrożenie zintegrowanego systemu informatycznego wspierającego kształcenie zawodowe w oparciu o podejście modułowe Konsultacje ekspertów w szkołach i placówkach oświatowych Popularyzacja i wdrożenie poradników do praktyki szkolnej Organizacja 17 konferencji wojewódzkich otwierających projekt (1700 osób) Opracowanie koncepcji struktury i zawartości portalu 4 spotkania regionalne ekspertów i koordynatorów wojewódzkich Nagranie filmów służących jako przykłady dobrych praktyk wdrożenia kształcenia modułowego Organizacja 5 konferencji regionalnych podsumowujących projekt Stworzenie i instalacja portalu Źródło: opracowanie własne Oferowany w projekcie system wsparcia dla szkół i placówek kształcenia zawodowego przygotowujących się do wdrażania programów modułowych, zgodnie z nowymi kierunkami zmian w kształceniu zawodowym, uwzględnia następujące założenia: Wsparcie organizacyjne, metodyczne i merytoryczne uzyska łącznie 256 szkół/placówek w Polsce (średnio po 16 w każdym województwie), które zostaną zakwalifikowane do uczestnictwa w projekcie w charakterze beneficjenta ostatecznego. 10

11 Kwalifikacja szkół/placówek do projektu opiera się na przyjętych w każdym województwie kryteriach. Kryteria te są formułowane podczas prowadzonych przez KOWEZiU konferencji w 16 województwach z udziałem dyrektorów szkół, organów prowadzących, organów nadzorujących, kierowników kształcenia praktycznego, nauczycieli kształcenia zawodowego oraz nauczycieli konsultantów i doradców metodycznych. Decyzja o zakwalifikowaniu szkoły/placówki do projektu uwzględnia opinię właściwego organu prowadzącego i organu nadzorującego. Sposób realizacji wsparcia polega na przypisaniu do danej szkoły/placówki wyszkolonego w projekcie eksperta kształcenia modułowego, który po przeprowadzeniu diagnozy potrzeb określi program działań i przeprowadzi łącznie 12 spotkań konsultacyjno-doradczych. Spotkania te mają w efekcie prowadzić do dostosowania infrastruktury technodydaktycznej, dokumentacji szkolnej oraz procesu kształcenia w szkole/placówce do wdrożenia modułowej oferty programowej w trakcie realizacji projektu lub tuż po jego zakończeniu. Eksperci będą służyć pomocą w znajdowaniu optymalnych rozwiązań organizacyjnych przy wdrażaniu kształcenia modułowego, z wykorzystaniem 21 poradników opracowanych w projekcie oraz 6 filmów ilustrujących przykłady dobrych praktyk kształcenia modułowego w Polsce. Oprócz wsparcia realizowanego bezpośrednio w szkołach/placówkach zapewnione zostanie również wsparcie realizowane na odległość, poprzez zasoby udostępnione wraz z wdrożeniem zintegrowanego systemu informatycznego. Projekt oferuje 21 poradników, których zadaniem jest udzielanie wskazówek, porad i dostarczanie przykładowych rozwiązań z ukierunkowaniem na pomoc Do dyspozycji jest: 5 poradników kierowanych do środowisk kluczowych dla wdrażania modułowych programów kształcenia zawodowego, tj. dyrektorów szkół i placówek oświatowych, kierowników kształcenia praktycznego, przedstawicieli organu prowadzącego, przedstawicieli organu sprawującego nadzór pedagogiczny, nauczycieli konsultantów i doradców metodycznych, 16 poradników kierowanych do kadry dydaktycznej szkół i placówek oświatowych w branżach zawodowych, w których kształcenie modułowe dotychczas jest najbardziej spopularyzowane. Szkoły powinny korzystać z tych poradników branżowych, które są zgodne z zawodami przypisanymi do danej branży. Więcej informacji dostępnych jest w poradnikach branżowych, które stanowią oddzielne opracowanie. Wszystkie poradniki posiadają identyczną część wspólną (Część I), która koncentruje się na zagadnieniach fundamentalnych dla wdrażania kształcenia zawodowego w systemie szkolnym, oraz część specyficzną dla danego poradnika. Taki podział treści w poradnikach pozwala na samodzielne funkcjonowanie każdego z nich, jako niezależnego poradnika dla określonego beneficjenta. 11

12 Przygotowany w projekcie portal informatyczny integruje najważniejsze zasoby informacji, wiedzy i rozwiązań aplikacyjnych związanych z kształceniem modułowym w Polsce. Portal stanowi oryginalne rozwiązanie w skali kraju i UE pod względem funkcjonalności i struktury. System informatyczny ma strukturę modułową, w której przewiduje się następujące zasoby: Moduł 1 Strona główna, Moduł 2 Baza wiedzy o kształceniu modułowym, Moduł 3 Baza instytucji (wdrażających programy modułowe i uczestniczących w projekcie), Moduł 4 Baza ekspertów (trenerzy, eksperci kształcenia modułowego wyszkoleni w projekcie), Moduł 5 Baza modułowych programów kształcenia zawodowego, Moduł 6 Baza pakietów edukacyjnych, Moduł 7 Baza oferty szkoleniowej, Moduł 8 Baza promocji kształcenia modułowego, Moduł 9 Baza seminariów i konferencji, Moduł 10 Forum dyskusyjne Modułowe kształcenie zawodowe. Portal zostanie wdrożony w końcowym etapie realizacji i udostępniony wszystkim zainteresowanym. Efektywne komunikowanie się osób uczestniczących we wdrażaniu w szkołach i placówkach oświatowych modułowych programów nauczania wymaga posługiwania się wspólnym dla wszystkich zestawem pojęć. Dlatego też w słowniku umieszczone zostały definicje celowo dobranych pojęć powiązanych z modułowym kształceniem zawodowym (pojęcia od 1 do 7), które są stosowane w regulacjach prawnych i materiałach metodycznych przyjętych przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Dopełnieniem tego zestawu są podstawowe pojęcia zawodoznawcze (pojęcia od 8 do 11), które należy traktować jako robocze, z uwagi na trwające obecnie w Polsce działania związane z opracowaniem i wdrożeniem Krajowych Ramowych Kwalifikacji oraz Strategii uczenia się przez całe życie. Oficjalnie przyjęte w tych dokumentach definicje pojęć będą obligatoryjne również dla kształcenia zawodowego. W przytoczonych materiałach źródłowych mogą Państwo odnaleźć obszerniejszy kontekst interpretacyjny oraz rozszerzenie poniższego zestawu pojęć. Zbiór usystematyzowanych, celowych układów umiejętności i treści nauczania, ujętych w podstawie programowej kształcenia w zawodzie, określonych odpowiednio w przepisach w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach wraz ze wskazówkami dotyczącymi realizacji procesu kształcenia i oceniania osiągnięć edukacyjnych ucznia, poprawnych pod względem merytorycznym 1 (Dz. U. Nr 89, poz. 730). 12

13 i dydaktycznym. Program zawiera programy nauczania poszczególnych przedmiotów zawodowych, bloków tematycznych, lub innych układów treści, obejmujące: szczegółowe cele kształcenia określające wiadomości i umiejętności, które powinny być opanowane przez ucznia, treści kształcenia w formie haseł programowych, powiązane ze szczegółowymi celami kształcenia, wskazówki metodyczne dotyczące realizacji programu, propozycje kryteriów oceny i metod sprawdzania osiągnięć ucznia. Zestaw modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych, wyodrębnionych na podstawie określonych kryteriów, umożliwiających zdobywanie wiedzy oraz kształtowanie umiejętności i postaw właściwych dla zawodu. Wyodrębniony element programu nauczania, odnoszący się do określonej grupy treści programowych: ponadzawodowych, ogólnozawodowych, podstawowych dla zawodu, specjalizacyjnych, realizowanych w procesie kształcenia zawodowego w formie jednostek modułowych. Część modułu kształcenia w zawodzie, obejmująca logiczny i możliwy do wykonania wycinek pracy, o wyraźnie określonym początku i zakończeniu, który nie podlega zwykle dalszym podziałom, a jego rezultatem jest produkt, usługa lub istotna decyzja. Graficzny obraz korelacji między modułami i jednostkami modułowymi wyodrębnionymi w programie nauczania dla zawodu. Zbiór materiałów do nauczania i uczenia się, który stanowi obudowę dydaktyczną jednostki modułowej wyodrębnionej w programie nauczania. Treść pakietu edukacyjnego ściśle koreluje z programem modułu i jednostki modułowej, dla której został opracowany. Pakiet edukacyjny składa się z poradnika dla ucznia oraz poradnika dla nauczyciela. Sposób organizacji procesu dydaktycznego nakierowany na osiąganie mierzalnych efektów uczenia się, oparty na modułowym programie nauczania dla zawodu integrującym teorię z praktyką i treści kształcenia z różnych dziedzin wiedzy. 2 MENiS-DKZiU, Warszawa 24 kwietnia Ibidem. 4 Ibidem. 5, praca pod kierunkiem K. Symeli, KOWEZ, Warszawa , KOWEZiU, Warszawa Na podstawie: T. W. Nowacki,, Instytut Technologii Eksploatacji, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP, Radom 2004 oraz K. Symela (red.),, ITeE, Radom

14 Zbiór zadań zawodowych wyodrębnionych w wyniku społecznego podziału pracy, wymagających od pracownika odpowiednich kwalifikacji zawodowych. Logiczny wycinek lub etap pracy w ramach zawodu, o wyraźnie określonym początku i końcu, wyodrębniony ze względu na rodzaj lub sposób wykonywania czynności zawodowych powiązanych jednym celem, kończący się produktem, usługą lub decyzją. Układ umiejętności, wiadomości i cech psychofizycznych niezbędnych do wykonywania zadań zawodowych wchodzących w skład zawodu. Zgodnie z ideą uczenia się przez całe życie kwalifikacja rozumiana jest jako dyplom, świadectwo, certyfikat lub inny dokument, wydany przez uprawnioną instytucję, stwierdzający, że dana osoba osiągnęła efekty uczenia się zgodnie z odpowiednimi wymaganiami 11. Uprawnienia do działania w określonym obszarze zawodowym na podstawie uzyskanych kwalifikacji, pozwalających na właściwe wykonywanie zadań zawodowych. Uprawnienia te są stwierdzone w odpowiednim dokumencie kwalifikacyjnym, określającym ewentualnie tytuł i stopień zawodowy. W pojęciu tym mieści się również zdolność do stosowania umiejętności i wiedzy w nowych sytuacjach w ramach obszaru zawodowego i poza zasadniczymi zajęciami. Jest to zatem posiadanie i rozwijanie odpowiednich umiejętności, wiedzy, właściwych postaw i doświadczeń w celu pomyślnego wypełniania funkcji zawodowych. W dokumencie Perspektywa uczenia się przez całe życie kompetencja oznacza wszystko to, co dana osoba wie, rozumie i potrafi wykonać odpowiednio do sytuacji. 8 S. M. Kwiatkowski, K. Symela,, IBE, Warszawa Ibidem. 10 Ibidem. 11, Warszawa 4 lutego 2011 r. Projekt dokumentu strategicznego opracowany przez Międzyresortowy Zespół do spraw uczenia się przez całe życie, w tym Krajowych Ram Kwalifikacji, działający na podstawie Zarządzenia Prezesa Rady Ministrów nr 13 z dnia 17 lutego 2010 r. 12 T. W. Nowacki, K. Korabiewska-Nowacka, B. Baraniak,, WSP TWP, Warszawa

15 Kształcenie modułowe w większości krajów Unii Europejskiej jest powszechną praktyką, a jego korzenie datuje się na początek XX wieku. Do systemu kształcenia i szkolenia zawodowego w Polsce zawitało dopiero w końcu XX wieku. Oferujemy Państwu kompendium wiedzy o genezie, rozwoju i doświadczeniach wdrażania koncepcji kształcenia modułowego, które pomoże w podejmowaniu merytorycznej dyskusji i wskazaniu realnych przykładów praktycznej użyteczności tego podejścia w usługach kształcenia i szkolenia zawodowego. Zachęcamy również do skorzystania z materiałów źródłowych (będą dostępne na portalu internetowym), aby uczyć się na doświadczeniach tych krajów i instytucji, które są liderami we wdrażaniu koncepcji kształcenia modułowego. Termin moduł wywodzi się z produkcji technologicznej, a modularyzacja jest pojęciem używanym do opisania procesu, który pozwala na łatwiejsze i bardziej efektywne kosztowo wytworzenie produktów finalnych. Na teren edukacji idea modularyzacji została przeniesiona ponad sto lat temu w Stanach Zjednoczonych przez Johna Deweya, twórcę koncepcji Szkoły pracy i zwolennika uczenia się przez działanie. Te cechy nadal posiada współcześnie postrzegane modułowe kształcenie zawodowe. Początki zmodularyzowanego układu treści kształcenia odnaleźć możemy w koncepcji edukacyjnej Uniwersytetu Harwardzkiego, zmieniającej jednolity, sztywny program kształcenia na swobodę wyboru indywidualnego programu kursu, szkolenia. Były to początki filozofii edukacji zorientowanej na ucznia. W latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku system kształcenia modułowego stosowano w szkoleniu pilotów amerykańskich, a następnie znalazł on szerokie wykorzystanie w edukacji zawodowej, poszukującej nowych możliwości skutecznego przystosowania kwalifikacji do zmian w środowisku pracy 13. Koncepcję kształcenia modułowego wdrażają, począwszy od lat siedemdziesiątych XX wieku, kraje, w których system przygotowania kwalifikowanych robotników opierał się na nowocześnie pojętym terminatorstwie ( w Niemczech, Szwajcarii, Holandii, Danii, praktyka w USA i Wielkiej Brytanii). Kształcenie modułowe wzbudziło zainteresowanie również w krajach, w których głównym nurtem przygotowania zawodowego jest szkolnictwo. Przykładem może tu być Szwecja i Francja. Koncepcje modułowe zostały wprowadzone w Słowenii, na Węgrzech oraz w dwóch krajach bałtyckich w Estonii i na Litwie. Z powodu swojej silnej orientacji gospodarczej Estonia skoncentrowała się na relatywnie wąskich modułach, bardzo dobrze dopasowanych do obecnych potrzeb przedsiębiorstw. Z kolei Republika Czeska widzi w podejściu modułowym szansę na spełnienie określonych, specjalistycznych wymagań lokalnych i oczekiwań przedsiębiorstw poprzez zdefiniowanie i oferowanie różnych modułów w sposób zdecentralizowany, obok obowiązkowego podstawowego programu nauczania G. Rogala,, [w:], ZG ZZDZ, Warszawa K. Symela, L. Łopacińska, N. Lloyd, M. Jacyniuk-Lloyd (edit.),, Institute for Sustainable Technologies National Research Institute, Poland, Radom

16 Znaczący wkład w rozwój modułowej koncepcji kształcenia zawodowego wniosła Międzynarodowa Organizacja Pracy (ang. ILO) w wyniku badań o zasięgu światowym, prowadzonych na początku lat siedemdziesiątych XX wieku. W efekcie ILO zaproponowała koncepcję przygotowania zawodowego nazwaną Moduły umiejętności zawodowych (ang. MES). W koncepcji tej podstawę wyodrębniania modułów stanowi analiza pracy i zadań zawodowych oraz umiejętności wymaganych do ich realizacji. Dotychczasowe doświadczenia ILO wskazują, że procesowi kształcenia prowadzonemu w oparciu o koncepcję MES przypisuje się wysoką efektywność i przydatność. Znajduje ona zastosowanie zwłaszcza tam, gdzie istnieje potrzeba indywidualizacji, wyboru i różnicowania treści szkoleniowych, gdzie niezbędna jest elastyczność i szybka, efektywna technika zmiany kwalifikacji 15. Warto podkreślić, że koncepcja MES ma walory uniwersalności, dlatego też została wykorzystana w tworzeniu systemowych rozwiązań kształcenia modułowego w wielu krajach, w tym również i w Polsce. Aktualnie ILO rozwija w szkoleniach modułowych dla rynku pracy nowe podejście oparte na kompetencjach, w ramach koncepcji nazwanej CBT (ang. ). Podstawa teoretyczna tej koncepcji osadzona jest w modelu brytyjskim. Model brytyjski (Anglia, Walia, Szkocja, Irlandia) wykorzystuje analizę funkcjonalną do wyodrębniania modułów w ramach usankcjonowanych prawnie Krajowych Kwalifikacji Zawodowych (ang. NVQ). Kwalifikacje te oparte są na Krajowych Standardach Zawodowych (ang. NOS). Stanowią one definicję tego, co dana osoba kompetentna w określonej dziedzinie powinna potrafić wykonać. Kursy modułowe obejmują krótkie wycinki procesu uczenia się, które są oddzielnie oceniane i certyfikowane, i mogą być, po pewnym czasie, łączone w większe kursy lub całe (pełne) kwalifikacje. Obecnie system NVQ jest najważniejszym motorem ruchu w kierunku modularyzacji kształcenia i szkolenia zawodowego. W Polsce pierwsze próby (początek lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku) eksperymentowania z wdrażaniem koncepcji kształcenia modułowego były dziełem uczelni wyższych Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie i Uniwersytetu Warszawskiego. Próby te jednak nie zostały na tyle spopularyzowane, aby można było przenieść te doświadczenia na grunt szkolnictwa zawodowego. Dopiero za sprawą projektu realizowanego w latach przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (projekt TOR#9 Szkolenie dorosłych ) została zaadaptowana i wdrożona polska metodologia szkoleń modułowych dla rynku pracy oparta na fundamencie koncepcji MES. Opracowano także programy szkolenia dla 21 obszarów zawodowych, obejmujących łącznie prawie 1000 jednostek modułowych 16. Druga faza (lata ) rozwoju modułowych szkoleń zawodowych prowadzona była przez MPiPS w projekcie Phare 2000 Krajowy system szkolenia zawodowego, w którym opracowano 90 modułowych programów szkoleniowych oraz przeszkolono 600 specjalistów do wdrażania tych programów. Powstała również informatyczna baza danych o modułowych szkoleniach zawodowych, która jest systematycznie rozwijana E. Chrosciel, W. Plumbridge,, MPiPS, MOP, Warszawa Genewa A. Brejnak,, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa K. Symela,, Projekt Phare 2000 Krajowy System Szkolenia Zawodowego, ITeE-PIB, Radom

17 Ministerstwo Edukacji Narodowej podjęło również działania, aby w systemie szkolnym rozwijać modułowe programy kształcenia zawodowego stanowiące alternatywę dla programów o strukturze przedmiotowej powszechnie stosowanej. W latach prowadzony był eksperyment pedagogiczny MEN polegający na wdrażaniu w szkołach 27 programów nauczania o budowie modułowej, które opracowane zostały w programie Phare UPET/IMPROVE 18. Kluczowym wsparciem dla wprowadzenia do systemu szkolnictwa zawodowego programów nauczania o strukturze modułowej była realizacja w latach , w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich, projektu współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego SPO RZL Przygotowanie innowacyjnych programów nauczania do kształcenia zawodowego. Projekt koordynowany był przez KOWEZiU i bezpośrednio realizowany przez Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy (ITeE-PIB) w Radomiu w kooperacji z wiodącymi szkołami i placówkami kształcenia zawodowego. W ramach projektu prowadzona była promocja kształcenia modułowego, powstało 131 programów modułowych i około 3500 pakietów edukacyjnych, które aktualnie są powszechnie dostępne dla szkół i placówek decydujących się na podjęcie kształcenia modułowego 19. Punktem zwrotnym dla rozwoju modułowego kształcenia zawodowego w Polsce było zharmonizowanie koncepcji szkolenia modułowego rekomendowanego przez MPiPS z koncepcją kształcenia modułowego zalecaną dla systemu szkolnego przez MEN. Harmonizacja ta osadzona została na wspólnej definicji jednostki modułowej. Zaowocowało to przygotowaniem oryginalnej metodyki opracowania modułowego programu nauczania dla zawodu oraz pakietów edukacyjnych 20. Podział treści kształcenia na moduły i jednostki modułowe występuje zarówno w programach modułowych rekomendowanych do użytku szkolnego przez MEN (zgodnie z klasyfikacją zawodów szkolnictwa zawodowego), jak i w programach szkoleniowych rekomendowanych przez MPiPS (zgodnie z klasyfikacją zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy). Różnice występują w sposobie ich opisywania, co wynika z przyjętej metodologii opracowywania programów dla kształcenia i szkolenia zawodowego. W przypadku modułowych programów szkoleniowych występuje trzeci poziom podziału treści kształcenia na jednostki szkoleniowe, które stanowią kompleksową technologię nauczania i uczenia się. Natomiast w modułowych programach kształcenia zawodowego funkcję jednostek szkoleniowych przejmują pakiety edukacyjne (odnoszące się do jednostek modułowych), które przygotowywane są w formie poradników dla ucznia i dla nauczyciela. Należy jednak mieć na uwadze fakt, że modułowy program kształcenia zawodowego dotyczy całego zawodu szkolnego, gdy tymczasem modułowy program szkolenia zawodowego może odnosić się do fragmentu tego zawodu (określonego wycinka pracy czy też wyodrębnionej kwalifikacji) lub zadań zawodowych należących do różnych zawodów. 18 J. Figurski, K. Symela, 19 K. Symela, 20, MEN ITeE, Radom 2001., KOWEZiU, Warszawa

18 Na podkreślenie zasługuje również fakt, że zarówno w systemie szkolnym, jak i pozaszkolnym, programy modułowe stanowią alternatywną ofertę kształcenia/szkolenia zawodowego dla tradycyjnych programów. Aktualnie dostępna (bez ponoszenia kosztów) oferta modułowych programów kształcenia i szkolenia zawodowego, wzajemnie się uzupełnia i może być wymiennie wykorzystywana przez kadrę dydaktyczną w systemie szkolnym i pozaszkolnym. Więcej informacji zawiera podrozdział 7. Na funkcjonowanie programów modułowych w kształceniu zawodowym można spojrzeć przez pryzmat typu szkół, które podjęły się ich wdrażania. Najbardziej aktywne w tym zakresie są szkoły policealne i technika, a mniej szkoły zasadnicze, CKU i CKP. Praktyka pokazuje, że wdrażanie programów modułowych sprawia najmniej problemów pod względem organizacyjnym w szkołach policealnych. Proces kształcenia może tam przybrać formę kursów, na wzór szkoleń modułowych dla rynku pracy. Realizacja kształcenia zawodowego musi być zgodna z regulacjami prawnymi obowiązującymi (ustawy i akty wykonawcze do nich) w Polsce. W tej części poradnika przedstawiono kompendium informacji z tego zakresu ze szczególnym uwypukleniem tego, co należy wiedzieć o uregulowaniach prawnych z zakresu kształcenia zawodowego z uwzględnieniem kształcenia modułowego. Dopełnienie stanowi wykaz obowiązujących aktów prawnych załączony w załączniku nr 1. W polskim systemie oświatowym kształcenie zawodowe zajmuje ważne miejsce, o czym świadczą krajowe uregulowania prawne wpisane w przepisy unijne. Podstawowym aktem prawnym regulującym funkcjonowanie oświaty w Polsce jest Ustawa z dnia 7 września 1991 r. (tekst jednolity, Dz. U. z 2004 r. Nr 257, poz z późniejszymi zmianami) [1]. Schemat 3 przedstawia katalog zagadnień, które powinny być zagwarantowane przez nasz system oświaty. Ustawa o systemie oświaty określa również typy szkół publicznych i niepublicznych w polskim systemie oświaty. W art. 9 ust. 1 znajduje się katalog obowiązujących w chwili obecnej typów szkół. Z kolei art. 2 ust. 3a cytowanej ustawy wymienia również placówki kształcenia ustawicznego, placówki kształcenia praktycznego oraz ośrodki dokształcania i doskonalenia zawodowego. 18

19 Aktem wykonawczym do tego artykułu jest Rozporządzenie MEN z dnia 15 czerwca 2009 r. w sprawie publicznych placówek kształcenia ustawicznego, publicznych placówek kształcenia praktycznego oraz publicznych ośrodków dokształcania i doskonalenia zawodowego (Dz. U. Nr 99, poz. 828) [11]. Zgodnie z 13 ust. 3 pkt 1 do zadań centrum kształcenia praktycznego należy: 1) prowadzenie zajęć praktycznych dla uczniów szkół prowadzących kształcenie zawodowe, w zakresie całego lub części programu nauczania dla danego zawodu, w tym modułowego programu nauczania dla danego zawodu. Art. 64 ust. 1 ustawy określa, że Podstawowymi formami działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły są: 1) obowiązkowe zajęcia edukacyjne, 2) dodatkowe zajęcia edukacyjne, 3) zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze i specjalizacyjne organizowane dla uczniów mających trudności w nauce [...], 5) w szkołach prowadzących kształcenie zawodowe praktyczna nauka zawodu. Wybrane zapisy z Ustawy o systemie oświaty 1. Przepisy ogólne; 2. Wychowanie przedszkolne, obowiązek szkolny i obowiązek nauki; 3. Zarządzanie szkołami i placówkami publicznymi; 4. Społeczne organy w systemie oświaty; 5. Organizacja kształcenia, wychowania w szkołach i placówkach publicznych; 6. Zakłady kształcenia i placówki doskonalenia nauczycieli; 7. Finansowanie szkół i placówek publicznych; 8. Szkoły i placówki niepubliczne; 8a. Pomoc materialna dla uczniów; 9. Przepisy szczególne; 10. Zmiany w przepisach obowiązujących; 11. Przepisy przejściowe i końcowe 11) upowszechnianie wśród dzieci i młodzieży wiedzy o zasobach zrównoważonego rozwoju oraz kształtowanie postaw sprzyjających jego wdrażaniu w skali: X X X 13) dostosowanie warunków i treści kształcenia do wymogów rynku pracy, 13a) kształtowanie u uczniów postaw przedsiębiorczości sprzyjających aktywnemu uczestnictwu w życiu gospodarczym, 14) przygotowanie uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia X, X trzyletnie licea ogólnokształcące, X dwuletnie uzupełniające licea ogólnokształcące, X trzyletnie licea profilowane, X X X trzyletnie szkoły specjalne przysposabiające do pracy, X X ramowe plany nauczania, X podstawy programowe, X warunki i sposób oceniania, klasyfikowania i promowania oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów, X rodzaj i sposób prowadzenia przez szkoły i placówki dokumentacji przebiegu nauczania, X warunki prowadzenia działalności innowacyjnej i eksperymentalnej przez szkoły i placówki, X organizację roku szkolnego, X organizację oraz sposób przeprowadzania konkursów, turniejów i olimpiad, X standardy wymagań będące podstawą przeprowadzania egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe, X zasady udzielania i organizacji pomocy psychologiczno- -pedagogicznej, X klasyfikację zawodów szkolnictwa zawodowego, z uwzględnieniem klasyfikacji zawodów i specjalności występujących w gospodarce narodowej, X szczegółowe warunki i tryb przyznawania i cofania akredytacji X skład i kompetencje stanowiące rady pedagogicznej X organizację kształcenia, wychowania i opieki w szkołach i placówkach publicznych, X dyrektor szkoły prowadzącej kształcenie zawodowe, w porozumieniu z organem prowadzącym szkołę i po zasięgnięciu opinii odpowiednio wojewódzkiej lub powiatowej rady zatrudnienia, ustala zawody, w których kształci szkoła X ogólne zasady odbywania praktycznej nauki zawodu, X ogólne zasady zatrudniania przez dyrektora w szkołach nauczycieli i osób niebędących nauczycielami, posiadających przygotowanie uznane przez dyrektora za odpowiednie do prowadzenia zajęć X Centralnej i Okręgowej Komisji Egzaminacyjnej X organu nadzorującego, X organu prowadzącego, X organów szkół i placówek Źródło: opracowanie własne 19

20 Ustawa o systemie oświaty przewiduje możliwość zatrudniania przez dyrektorów szkół na podstawie Kodeksu pracy za zgodą organu prowadzącego osób niebędących nauczycielami posiadających przygotowanie zawodowe odpowiednie do prowadzenia zajęć z zakresu kształcenia zawodowego, (art. 7 ust. 1b) [1]. Istotą jest to, że dyrektor szkoły oraz może ustalić wynagrodzenie nie wyższe niż jak dla nauczyciela dyplomowanego (dotychczas mógł ustalić wynagrodzenie na poziomie nauczyciela kontraktowego). Powstaje problem zatrudnionych nauczycieli realizujących kształcenie zawodowe w formie modułowej, przy realizacji art. 42c Ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o zmianie ustawy Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2009 r. Nr 1, poz. 1) [2]. Przepis precyzuje, że nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze godzin obowiązuje pięciodniowy tydzień pracy. Propozycje rozwiązań tego problemu znajdujemy w art. 42 ust. 5b i 7 KN. Ust. 5b mówi, że Nauczyciel, który realizuje tygodniowy obowiązkowy wymiar zajęć zgodnie z ust. 3 i dla którego ustalony plan zajęć w pewnych okresach roku szkolnego nie wyczerpuje obowiązującego tego nauczyciela tygodniowego wymiaru godzin zajęć edukacyjnych, powinien nauczać odpowiednio większą liczbę godzin w innych okresach danego roku szkolnego. Praca wykonywana zgodnie Ust. 7 KN określa, że to 1) zasady rozliczenia tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć nauczycielskich, dla których ustalony plan zajęć jest różny w poszczególnych okresach roku szkolnego..., 3) tygodniowy obowiązkowy wymiar godzin zajęć nauczycieli... realizujących w ramach stosunku pracy obowiązki określone dla stanowisk o różnym tygodniowym wymiarze godzin. Szczegółowe zasady funkcjonowania systemu oświaty regulują wykonawcze akty prawne rozporządzenia wydane na podstawie delegacji wynikającej z obowiązujących ustaw. Na schemacie 4 zostały przedstawione podstawowe akty prawne związane z kształceniem zawodowym regulujące kształcenie modułowe. Warunki i zasady dopuszczania programu nauczania dla zawodu oraz programu nauczania dla profilu określa Rozporządzenie MEN z dnia 8 czerwca 2009 r. w sprawie dopuszczania do użytku w szkole programów wychowania przedszkolnego i programów nauczania oraz dopuszczania do użytku szkolnego podręczników (Dz. U. Nr 89, poz. 730) [8] (schemat 5). Wiele kontrowersji budzi rozbieżność między klasyfikacją zawodów szkolnictwa zawodowego a klasyfikacją zawodów i specjalności występujących w gospodarce narodowej określoną w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 kwietnia 2010 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz jej stosowania (Dz. U. z 2010 r. Nr 82, poz. 537) [4]. W chwili obecnej trwają prace nad ujednoliceniem klasyfikacji, ale nadal obowiązuje Rozporządzenie MEN w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego (Dz. U. z 2007 r. Nr 124, poz. 860; wraz z rozporządzeniami zmieniającymi z 2008 roku oraz ostatnią zmianą z 2010 roku Dz. U. Nr 60, poz. 374) [3]. Powyższą klasyfikację należy powiązać z podstawami programowymi kształcenia w poszczególnych zawodach [5] określonych na podstawie art. 22 ust. 2 pkt 2 lit. d ustawy [1] wraz z rozporządzeniami dotyczącymi poszczególnych zawodów. 20

21 z dnia 8 czerwca 2009 r. Podstawowe akty wykonawcze powiązane z modułowym kształceniem zawodowym Źródło: opracowanie własne nauczania Podstawowe regulacje prawne związane z dopuszczaniem do użytku w danej szkole programu Określa: X szczegółowe warunki i tryb dopuszczania do użytku w danej szkole programów wychowania... oraz nauczania... X warunki, jakie musi spełnić program nauczania dla zawodu oraz program nauczania dla profilu, by móc być dopuszczony do użytku w szkole X warunki, jakie muszą spełniać dopuszczane do użytku szkolnego podręczniki Daje nauczycielowi możliwość proponowania programu wychowania przedszkolnego, programu nauczania ogólnego, programu nauczania dla zawodu albo programu nauczania dla profilu. Programy te mogą być opracowane: X samodzielnie lub we współpracy z innymi nauczycielami, X przez innego autora (autorów), X przez innego autora (autorów) wraz z dokonanymi zmianami, który przedstawia dyrektorowi szkoły program wychowania przedszkolnego lub program nauczania Przekazuje dyrektorowi szkoły uprawnienia do dopuszczania programów do użytku w danej szkole oraz odpowiedzialność za realizację podstaw programowych. Program nauczania z zakresu kształcenia ogólnego, [...] program nauczania dla zawodu oraz program nauczania dla profilu dopuszcza do użytku w danej szkole dyrektor szkoły, na wniosek nauczyciela lub nauczycieli. Daje możliwość dyrektorowi (przed dopuszczeniem programu...) do zasięgnięcia opinii: X zespołu nauczycieli przedmiotów zawodowych właściwych dla danego zawodu lub profilu kształcenia, X konsultanta lub doradcy metodycznego lub X specjalistów z zakresu danego zawodu. Źródło: opracowanie własne 21

22 Każdemu nauczycielowi szkoły zawodowej powinno być znane Rozporządzenie MEN z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz. U. z 2007 r. Nr 83, poz. 562 oraz Nr 130, poz. 906, Dz. U. z 2009 r. Nr 141, poz. 1150, Dz. U. z 2010 r. Nr 156, poz oraz Nr 228, poz. 1491, Dz. U. z 2011 r. Nr 35, poz. 178) [9]. Rozporządzenie to i jego późniejsze zmiany wprowadziły regulacje prawne w zakresie oceniania i klasyfikowania w nauczaniu z wykorzystaniem modułowego programu nauczania dla zawodu. Dały też możliwość określenia ich szczegółowych warunków przez szkołę. Te nowe rozwiązania pokazuje schemat 6. Umożliwia to (w ramach zwiększającej się autonomii szkół) dostosowanie systemu oceniania do lokalnych warunków organizacyjnych (np. wynikających ze zmiany miejsca nauczania) oraz wymagań związanych ze zmieniającą się sytuacją na rynku pracy. Ocenianie w systemie modułowym odbywa się zgodnie z zaleceniami zawartymi w programie nauczania dla zawodu: powinno mieć charakter wewnętrznych cząstkowych egzaminów praktycznych ćwiczeń sprawdzających poziom opanowania wiadomości i umiejętności niezbędnych do wykonania jednego zadania zawodowego. Podstawy regulacji prawnych w sprawie oceniania i promowania uczniów i słuchaczy Określa, że w szkole prowadzącej kształcenie zawodowe na podstawie modułowego programu nauczania dla zawodu śródroczną i roczną (semestralną) ocenę klasyfikacyjną z danego modułu 14 ust. l ustala się według skali z 13 ust. 2. Określa zasadę wystawiania śródrocznej i rocznej (semestralnej) oceny klasyfikacyjnej z danego modułu poprzez uwzględnienie oceny uzyskanej przez ucznia ze wszystkich w pełni zrealizowanych w danym semestrze jednostek modułowych przynależnych do tego modułu 14 ust. 2. Reguluje w szkołach dla dorosłych zasady: X zdawania egzaminów ze wszystkich w pełni zrealizowanych modułów 25 ust. 5, X zwolnienia słuchacza z obowiązku odbycia praktyki 30 ust. 2, X oceniania i klasyfikowania 25 ust. 6. Przekazuje uprawnienia szkole w zakresie określenia szczegółowych warunków i sposobu ustalenia śródrocznej i rocznej (semestralnej) oceny klasyfikacyjnej z danego modułu poprzez możliwość uregulowania tych warunków w statucie szkolnym ( 13 ust. 3 i 25 ust. 7). Źródło: opracowanie własne Należy wskazać na kolejne uregulowania prawne z zakresu kształcenia zawodowego z uwzględnieniem kształcenia modułowego: Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 marca 2010 r. w sprawie standardów wymagań będących podstawą przeprowadzania egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe (Dz. U. z 2010 r. Nr 103, poz. 652) [10]; 22 Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 3 lutego 2006 r. w sprawie uzyskiwania i uzupełniania przez osoby dorosłe wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 31, poz. 216) [22], które wskazuje, że dyrektor szkoły dla dorosłych prowadzącej kształcenie zawodowe zalicza wyniki kursu

23 na podstawie zaświadczenia ukończenia kursu zawodowego w zakresie odpowiadającym całości lub części zajęć edukacyjnych wynikających z realizowanego przez szkołę programu nauczania dla danego zawodu. Dyrektor szkoły zwalnia osobę, której zaliczył wyniki kursu zawodowego, z zajęć edukacyjnych odpowiednio w całości lub w części; Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. z 2001 r. Nr 61, poz. 624 z późniejszymi zmianami) [12] precyzuje obowiązujące elementy, które powinny być umieszczone w statucie szkoły lub placówki. I tak Statut szkoły określa w szczególności: 4) szczegółowe zasady wewnątrzszkolnego oceniania uczniów Szczegółową organizację nauczania, wychowania i opieki w danym roku szkolnym określa arkusz organizacji szkoły opracowany przez dyrektora szkoły z uwzględnieniem szkolnego planu nauczania, o którym mowa w przepisach o ramowych planach nauczania Nauczyciele prowadzący zajęcia w danym oddziale tworzą zespół, którego zadaniem jest w szczególności ustalenie zestawu programów nauczania dla danego oddziału oraz jego modyfikowanie w miarę potrzeb... 2) Dyrektor szkoły może tworzyć zespoły wychowawcze, zespoły przedmiotowe lub inne zespoły problemowo-zadaniowe...; Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych (Dz. U. Nr 137, poz z późniejszymi zmianami) [7] określa m.in. podział na grupy na obowiązkowych zajęciach edukacyjnych z informatyki, elementów informatyki i technologii informacyjnej, języka obcego, zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego, dla których treści programu nauczania wynikają z konieczności prowadzenia ćwiczeń, w tym laboratoryjnych, zajęć edukacyjnych Rozporządzenie o ramowych planach nauczania Ramowy plan nauczania określa tygodniowy wymiar godzin zajęć edukacyjnych dla odpowiednich okresów nauczania o wyróżnionych celach stanowiących całość dydaktyczną, zwaną dalej etapami edukacyjnymi w [...] zasadniczej szkole zawodowej, trzyletnim liceum, liceum profilowanym, czteroletnim technikum, szkole policealnej [...] : 1) obowiązkowych zajęć edukacyjnych o charakterze dydaktyczno-wychowawczym, w toku których odbywa się nauczanie przedmiotów, bloków przedmiotowych, o których mowa w 3 ust. 10, realizacja modułów, kształcenie zintegrowane [...], 6 ust. l i 2 pkt 5 podział na grupy jest obowiązkowy: w przypadku realizacji w kształceniu zawodowym modułów, zgodnie z wymogami określonymi w modułowym programie nauczania dla zawodu. W klasach [...], zasadniczej szkole zawodowej, [...], trzyletnim liceum profilowanym, czteroletnim technikum, dwuletnim uzupełniającym liceum ogólnokształcącym dla absolwentów zasadniczej szkoły zawodowej, trzyletnim technikum uzupełniającym dla absolwentów zasadniczej szkoły zawodowej i szkole policealnej o okresie nauczania nie dłuższym niż 2,5 roku podział na grupy jest obowiązkowy w przypadku realizacji w kształceniu zawodowym modułów, zgodnie z wymogami określonymi w modułowym programie nauczania dla zawodu Zgodnie z 3 ust. l ww. rozporządzenia dyrektorzy ponadgimuazjalnych szkół, prowadzących kształcenie zawodowe ustalają szkolne plany nauczania dla typów szkół, w których będzie realizowane kształcenie w danym zawodzie. Liczba godzin, przewidziana na kształcenie zawodowe w danym typie szkoły, powinna być zgodna z ramowym planem nauczania dla danego typu szkoły, w tym przyjętą formą z organizacyjną kształcenia. Źródło: opracowanie własne 23

24 z zakresu kształcenia w zawodzie lub z profilu kształcenia ogólnozawodowego, dla których treści programu nauczania wynikają z konieczności prowadzenia ćwiczeń, w tym laboratoryjnych, w przypadku realizacji w kształceniu zawodowym modułów zgodnie z wymogami określonymi w modułowym programie nauczania dla zawodu, na zajęciach praktycznej nauki zawodu (zgodnie z odrębnymi przepisami) i na zajęciach wychowania do życia w rodzinie. Ramowy plan nauczania zawiera tygodniowy wymiar godzin zajęć edukacyjnych dla odpowiednich okresów nauczania o wyróżnionych celach stanowiących całość dydaktyczną w szkole. Ramowe plany nauczania określa w drodze rozporządzenia minister właściwy do spraw oświaty i wychowania. Zgodnie z 3 ust. 1 ww. rozporządzenia dyrektorzy ponadgimnazjalnych szkół prowadzących kształcenie zawodowe ustalają szkolne plany nauczania dla typów szkół, w których będzie realizowane kształcenie w danym zawodzie. Liczba godzin, przewidziana na kształcenie zawodowe w danym typie szkoły, powinna być zgodna z ramowym planem nauczania dla danego typu szkoły, w tym przyjętą formą organizacyjną kształcenia. Na szkolnym planie nauczania oraz w programach nauczania należy zamieścić nazwę i symbol cyfrowy zawodu. W grupie przedmiotów (modułów) w planie nauczania wymienić trzeba nazwy wszystkich przedmiotów (modułów) zawodowych ujętych w programie nauczania dla zawodu. Ustalając wymiary godzin na realizację poszczególnych przedmiotów (modułów) zawodowych, dla każdej klasy-semestru, należy kierować się wymaganiami programowymi tych przedmiotów (modułów) w całym okresie kształcenia i korelacją międzyprzedmiotową, lub w przypadku programów o strukturze modułowej dydaktyczną mapą modułów. Praktyka zawodowa powinna być określona w wymiarze podanym w programie nauczania. Wprowadzenie i realizacja programów nauczania o strukturze modułowej pociąga za sobą konieczność dostosowania prawa wewnątrzszkolnego do nowych uwarunkowań dydaktycznych i organizacyjnych. Należy więc przeprowadzić analizę statutu szkolnego i innych dokumentów normujących funkcjonowanie szkoły. W statucie szkolnym ulegną zmianie zapisy dotyczące: organizacji funkcjonowania pracowni i laboratoriów, szczegółowych zasad wewnątrzszkolnego oceniania, zasad podziału na grupy podczas zajęć dydaktyczno-wychowawczych, zapewnienia bezpieczeństwa związanego ze zmianą organizacji zajęć i pracowni po wprowadzeniu kształcenia modułowego. Dodatkowo należy wprowadzić nowe regulacje dotyczące zasad pracy i oceny nauczycieli. Projekt Rozporządzenia 21 MEN z dnia 24 czerwca 2010 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół pozwoli na doprecyzowanie zapisów. Wprowadzenie rozporządzenia wpłynie na dostosowanie statutów do nowych podstaw programowych oraz ułatwi wprowadzenie zapisów, które uregulują stronę organizacyjną i dydaktyczną realizacji programów o strukturze modułowej. Pełen wykaz aktów prawnych, które wymagają analizy, znajduje się w załączniku nr projekty-aktow-prawnych&itemid=52. BiP MEN ( ). 24

25 Dokonując porównania kształcenia modułowego i przedmiotowego, określono elementy genezy programów modułowych nauczania dla zawodu, ich cechy charakterystyczne oraz przydatność w kształtowaniu oferty edukacyjnej współczesnych placówek oświatowych. Cechy charakterystyczne modułowych programów kształcenia zawodowego Powstały w wyniku analizy pracy w danym zawodzie, proces dydaktyczny ukierunkowany jest na przygotowanie uczących się do realizacji typowych zadań zawodowych Modułowe programy kształcenia zawodowego wraz ze standardami kwalifikacji zawodowych stanowią elementy kształtowania oferty edukacyjnej zarówno w systemie szkolnym, jak i pozaszkolnym Integrują zawodowe kształcenie teoretyczne z kształceniem praktycznym zgodnie z zasadą: tyle teorii, ile jest niezbędne do wykonania zadań praktycznych Są: łatwe do aktualizacji, przejrzyste, przydatne do realizacji idei uczenia się przez całe życie, stymulują rozwój kwalifikacji i kompetencji poprzez stopniowe zdobywanie kolejnych umiejętności, zapewniają większą efektywność procesu kształcenia Źródło: opracowanie własne Różnice między kształceniem przedmiotowym i modułowym przedstawiono, porównując: podstawowe założenia procesu dydaktycznego, strukturę programu, organizację procesu dydaktycznego, stosowane metody nauczania oraz podstawowe aspekty oceniania. Wyniki porównania ujęto w tabeli 1. 25

26 Porównanie modułowego i przedmiotowego kształcenia zawodowego Integracja kształcenia praktycznego i teoretycznego. Dominujące jest kształcenie praktyczne teoria i praktyka razem według zasady tyle teorii, ile jest niezbędne do wykonania zadań praktycznych (prymat umiejętności). Niezależne nauczanie teorii i praktyki. Dominujące jest nauczanie teoretyczne najpierw teoria, potem praktyka (prymat wiedzy). Podstawowe informacje na temat struktury programu prezentuje mapa dydaktyczna modułowego programu nauczania dla zawodu, przedstawiająca kolejność i powiązania pomiędzy podstawowymi elementami tego programu, tzn. modułami i jednostkami modułowymi, pokazując jednocześnie drogi dojścia do zdobycia określonych kwalifikacji zawodowych. Podział na moduły części programu doprowadzające uczących się do osiągnięcia kwalifikacji i kompetencji. Moduł zawodowy przygotowuje do wykonywania zadania zawodowego typowego dla danego zawodu. Moduły podzielone są na jednostki modułowe. Podstawowe informacje na temat struktury programu prezentuje zaproponowany w postaci tabeli plan nauczania, przedstawiającypropozycjękolejnościrealizacjiprzedmiotów oraz przeznaczoną na nie tygodniową liczbę godzin. Brak przejrzystej informacji na temat sposobu dojścia do uzyskania określonych kwalifikacji dla danego zawodu. Podział na przedmioty teoretyczne i praktyczne. Przedmioty teoretyczne wyprzedzają w czasie realizację przedmiotów praktycznych. W przedmiotach wydzielone są działy tematyczne. Wzwiązkuzcałkowitąintegracjąkształceniateoretycznego i praktycznego co do miejsca i czasu zajęcia odbywają się z podziałem klasy na grupy ćwiczeniowe i realizowane są w pracowniach zawodowych. Ze względu na integrację miejsca i czasu kształcenia teoretycznego i praktycznego uczniowie mogą w naturalny sposób od razu zastosować w praktyce poznaną wiedzę. Ponieważ ten sam nauczyciel prowadzi ucznia poprzez zdobywanie wiedzy i zastosowanie jej w praktycznym działaniu, może skutecznie unikać niepotrzebnych powtórzeń. W planie lekcji godziny przeznaczone na kształcenie zawodowe są zblokowane w poszczególnych dniach. Kształcenie teoretyczne odbywa się w ramach przedmiotów teoretycznych i dotyczy całej klasy. Kształcenie praktyczne realizowane jest w pracowniach zawodowych z podziałem na grupy ćwiczeniowe. Przedmioty teoretyczne zwykle realizowane są wcześniej, aby zapewnić przygotowanie do kształcenia umiejętności praktycznych. Czas, który upływa od poznania wiedzy do jej praktycznego zastosowania, często wynosi kilka miesięcy, a nawet cały rok. Często inny nauczyciel uczy przedmiotu teoretycznego, który stanowi przygotowanie do ćwiczeń realizowanych w ramach przedmiotu praktycznego powoduje to konieczność przed ćwiczeniem przypomnienia lub wyegzekwowania wcześniej zdobytej wiedzy. W planie lekcji godziny przeznaczone na przedmioty zawodowe są umieszczane dość dowolnie, często poprzedzielane przedmiotami ogólnokształcącymi. W planowaniu kształcenia modułowego uwzględnia się dłuższe jednostki metodyczne, co znacznie ułatwia stosowanie aktywnych metod nauczania/uczenia się. Stosowanie niektórych metod aktywnych jest utrudnione ze względu na rozbicie godzinowe zajęć w planie lekcyjnym. 26

27 Ocena wiedzy i umiejętności jej praktycznego wykorzystania wzajemnie się przenikają, dając uczniowi pełniejszą informację na temat jego przygotowania do zawodu i do sprostania wymaganiom egzaminu zewnętrznego. Ocenianie jest ukierunkowane na sprawdzanie umiejętności praktycznych poprzez zastosowanie różnych form testów (sprawdzianów) praktycznych. Informacja zawarta na świadectwie szkolnym (ocena modułu, np. Instalacja urządzeń elektronicznych) informuje o stopniu opanowania zadania zawodowego i jest bardziej czytelna dla potencjalnego pracodawcy. Oceniana jest wiedza (przedmioty teoretyczne) i umiejętności zawodowe (przedmioty praktyczne). Ze względu na większą liczbę przedmiotów teoretycznych dominującą wagę w procesie oceniania wewnątrzszkolnego ma ocena wiedzy. W ocenianiu dominują metody i formy sprawdzające wiedzę. Informacja na świadectwie szkolnym dotyczy przedmiotów formułowanych najczęściej w kategorii dziedzin wiedzy, np. Urządzenia elektroniczne. Źródło: opracowanie własne Odpowiedź na pytanie czy warto wdrażać modułowe programy kształcenia zawodowego zaprezentowano na poniższym schemacie. Powody, dla których warto wdrażać modułowe programy kształcenia zawodowego Dysponujemy bogatą ofertą modułowych programów nauczania dla zawodów zapewniających pełną korelację wiedzy i umiejętności praktycznych oraz wskazujących drogę dochodzenia do wybranych kwalifikacji zawodowych. Wraz z programem mamy do dyspozycji pełną obudowę dydaktyczną w postaci pakietów edukacyjnych składających się z poradników dla ucznia i dla nauczyciela. Szczególnie dla zawodów niszowych brak jest na rynku wydawniczym aktualnej oferty wspomagającej kształcenie zawodowe. Modułowe programy nauczania dla zawodu są elastyczne, łatwo zastosować je w kształceniu pozaszkolnym i dokształcaniu poprzez wydzielenie pewnych części programu zapewniających pożądany efekt końcowy w postaci kwalifikacji zawodowych. Pozwalają na indywidualizację procesu nauczania/uczenia się. Stwarzają środowisko dydaktyczne zbliżone do warunków wykonywania pracy w tym zawodzie. Ocena modułu zawodowego informuje o stopniu przygotowania do wykonywania zadania zawodowego typowego dla danego zawodu. Ułatwiona jest certyfikacja opanowanych umiejętności. Świadectwo ukończenia szkoły zawiera oceny modułów, informuje o przygotowaniu do wykonywania zawodu. Źródło: opracowanie własne 27

28 W kształceniu zawodowym programy nauczania są elementem, który ma decydujący wpływ na jakość i efekty pracy dydaktycznej. W szkole zawodowej coraz częściej, jako alternatywne dla programów nauczania o budowie przedmiotowej, stosowane są programy nauczania o strukturze modułowej, bowiem szybciej można je dopasować do dynamicznych zmian w gospodarce na rynku pracy. W tej części poradnika dowiecie się Państwo, w jaki sposób dotrzeć do rekomendowanych programów modułowych i pakietów edukacyjnych, jakie są potencjalne możliwości wykorzystania modułowej oferty programowej w kształceniu zawodowym i ustawicznym oraz z jakich źródeł informacji o kształceniu modułowym będzie można skorzystać na odległość poprzez łącza internetowe. Zachęcamy zatem do surfowania i sięgnięcia po materiały, za które nie trzeba płacić. Programy nauczania dla zawodów ujęte są w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego. Mogą one być stosowane we wszystkich typach szkół wskazanych w tej klasyfikacji. Od kilku lat, w corocznie publikowanym przez MEN wykazie programów nauczania dopuszczonych do użytku szkolnego w szkołach prowadzących kształcenie zawodowe, oprócz programów nauczania o tradycyjnej strukturze przedmiotowej, są zamieszczane alternatywne programy nauczania zaprojektowane w konwencji modułowej. Wykaz programów nauczania dopuszczonych do użytku szkolnego w 2009/2010 zawiera, w tym. Programy modułowe na tej liście są oznakowane literą, np.: Zgodnie z obowiązującą sytuacją prawną wykaz programów dla zawodów dopuszczonych przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania do użytku szkolnego na rok szkolny 2009/2010 posiada, do dnia 31 grudnia 2013 roku, status programu rekomendowanego przez Ministra Edukacji Narodowej (wykaz programów w załączniku). Na stronie internetowej KOWEZiU została zamieszczona elektroniczna (pliki w formacie pdf), nieodpłatna wersja modułowych programów nauczania i pakietów edukacyjnych opracowanych w ramach projektu Przygotowanie innowacyjnych programów nauczania do kształcenia zawodowego. Wszystkie zamieszczone programy zostały dopuszczone przez MEN do użytku szkolnego. Pozostałe programy opracowane w ramach projektu, po zatwierdzeniu przez Ministra Edukacji Narodowej, będą sukcesywnie zamieszczane na stronie KOWEZiU. Aktualnie udostępnionych jest 3438 pakietów edukacyjnych do 185 zawodów. Pakiety edukacyjne stanowią obudowę dydaktyczną programów jednostek modułowych wyodrębnionych 28

29 w modułowych programach nauczania. Każdy pakiet składa się z poradnika dla ucznia i poradnika dla nauczyciela. Stanowią one cenny materiał dydaktyczny przydatny w planowaniu i realizacji modułowej oferty programowej. Zgodnie z aktualną sytuacją prawną (patrz: Ustawa o systemie oświaty rozdział 5) nauczyciele szkół zawodowych mogą opracowywać i wdrażać własne modułowe programy nauczania, w oparciu o zatwierdzone przez MEN podstawy programowe kształcenia w zawodzie. Część szkół i placówek już takie programy przygotowuje i wdraża, ale dla większości jest to nowe wyzwanie, które musi być poprzedzone zgłębieniem zasad i procedur opracowania programów nauczania o modułowej strukturze treści kształcenia. Ta swoboda programowa jest bardzo pożądana, zwłaszcza w kształceniu zawodowym, w którym obserwujemy najbardziej dynamiczne zmiany w zakresie treści kształcenia. Konstrukcja modułowego programu znacząco ułatwia i przyspiesza proces dopasowania celów kształcenia i materiału nauczania do potrzeb rynku pracy. Jak pokazuje praktyka, większość szkół korzysta z programów o strukturze modułowej, które uzyskały status programu dopuszczonego do użytku szkolnego przez MEN. Jednakże celowe jest, aby szkoła (dyrektor, nauczyciel) dokonała analizy krytycznej programu, jakim jest zainteresowana, nim podejmie się jego wdrożenia. Bez uwzględnienia w programie regionalnych, lokalnych i indywidualnych uwarunkowań oraz oczekiwań i predyspozycji uczniów, bez sprawdzenia, czy zawarte treści spełniają wymagania podstawy programowej kształcenia w zawodzie, nie jest możliwe kształcenie na potrzeby rynku pracy. Podsumowując, szkoły i placówki kształcenia zawodowego mają kilka możliwości wykorzystania modułowej oferty programowej. Mogą: wybrać z ogólnodostępnych zbiorów i wdrażać bez wprowadzania zmian modułowe programy nauczania rekomendowane przez MEN, jeśli zidentyfikowane potrzeby kształcenia zawodowego są tożsame z celami i treściami kształcenia tych programów, zmodyfikować wybrane do wdrożenia programy o strukturze modułowej i dopasować je do własnych potrzeb, oczekiwań pracodawców i wymagań podstawy programowej kształcenia w zawodzie, opracowywać nowe, autorskie modułowe programy nauczania, zachowując obowiązującą strukturę tych dokumentów, wykorzystując jednostki modułowe z różnych zawodów, w zgodzie z wymaganiami podstawy programowej kształcenia w zawodzie, wykorzystać jednostki modułowe i pakiety edukacyjne z różnych zawodów do tworzenia własnej oferty szkoleniowej lub na zamówienie, pamiętając o zachowaniu praw autorskich do tych dokumentów. 29

30 Ponadto oferta modułowych programów kształcenia może być wykorzystywana przez dyrektorów i nauczycieli realizujących programy nauczania o strukturze przedmiotowej dla zawodów, żeby: dokonać aktualizacji treści kształcenia zawodowego, gdyż programy modułowe mają młodszy rodowód od programów o strukturze przedmiotowej, zaproponować realizację specjalizacji zawodowej na bazie specjalizacji oferowanych w programach modułowych, doskonalić kompetencje merytoryczne i dydaktyczne, korzystając z pakietów edukacyjnych i traktując je jako materiały do samokształcenia. strona: ww w.k o w eziu.edu.p l zakładka: Pr ogram y nauczania zakładka: Pr ogram y moduło w e i pakiety edukacyjne Nieodpłatne pobieranie wersji elektronicznych (pliki w formacie pdf) modułowych programów nauczania i pakietów edukacyjnych jest możliwe wyłącznie po wcześniejszej rejestracji. Rejestracja jest bezpłatna i polega na założeniu konta oraz wypełnieniu ankiety PEFS pod adresem Instytucje i osoby zainteresowane uzyskaniem wersji drukowanej programu modułowego powinny zajrzeć do sklepu internetowego dostępnego pod adresem Szkoły i placówki kształcenia zawodowego mogą korzystać bezpłatnie, po wcześniejszej rejestracji, z modułowych programów szkolenia zawodowego umieszczonych w bazie danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej pod adresem Zakładka: Baza danych o szkoleniach modułowych zawiera informacje dotyczące programów szkoleń modułowych opartych na koncepcji Międzynarodowej Organizacji Pracy, przeznaczonych do realizacji szkoleń dla 257 zakresów pracy, opracowanych w ramach projektów: Banku Światowego TOR#9 Szkolenie dorosłych, Phare 2000 Krajowy system szkolenia zawodowego, SPO RZL Opracowanie programów szkoleń modułowych dla kadr publicznych służb zatrudnienia, Programu Wieloletniego PW-004 pn. Doskonalenie systemów rozwoju innowacyjności w produkcji i eksploatacji w latach realizowanego przez ITeE-PIB. 30

31 PSKM funkcjonuje od 2002 roku jako rezultat projektu Leonardo da Vinci. Stanowi ona dobrowolne porozumienie instytucji działających na rzecz promocji i rozwoju modułowej koncepcji kształcenia zawodowego dla krajowego i europejskiego rynku pracy. PSKM zapewnia pomoc metodyczną, doradczą, informacyjną, jak również świadczy usługi tzw. środowiskowej akredytacji modułowych programów kształcenia i szkolenia zawodowego, akredytacji instytucji i personelu. Szczegółowe informacje są dostępne pod adresem 31

32

33

34

35 Wdrożenie kształcenia modułowego wiąże się ze zmianami organizacyjnymi w szkole. Dotyczą one między innymi rytmiczności pracy nauczycieli, ich zadań, obowiązków uczniów. Zatem może powodować nierównomierną rytmikę obciążenia nauczycieli zajęciami dydaktycznymi w skali okresu i roku szkolnego. Może się tak stać, gdy przydzieli się zajęcia danego modułu różnym nauczycielom. Trzeba bowiem wiedzieć, że każdą jednostkę modułową w obrębie modułu może realizować inny nauczyciel, a ponadto jedną jednostkę modułową może prowadzić więcej niż jeden nauczyciel. Czas trwania jednostek modułowych nie zawsze jest dostosowany do czasu trwania okresu czy roku szkolnego. Spora część jednostek modułowych kończy się, nim upłynie okres czy rok szkolny. Nie jest to trudność nie do rozwiązania, a już z pewnością nie należy traktować tego zjawiska jako niekorzystnego dla nauczycieli, zwłaszcza pod względem finansowym. Dziś w szkołach kończących się maturą stosuje się rozwiązanie średniego wynagrodzenia, które obliczane jest bez problemów. Można też uniknąć braku rytmiczności w obciążeniu nauczycieli zajęciami w ciągu roku. Doświadczenie pokazuje, że jest to możliwe, a nierytmiczność może być wyjątkiem dotyczącym pojedynczych osób. Prawo do modyfikacji programów modułowych daje możliwość zakończenia dużej liczby jednostek modułowych wraz z końcem okresu lub roku szkolnego. Należy przy tym pamiętać, że modyfikacji nie można podporządkować tylko temu celowi. Ponadto dobry podział treści na jednostki modułowe sprawia, że ich charakter jest wewnętrznie spójny pod względem rodzaju zadań i można przydzielić realizację danej jednostki modułowej, a nawet kilku kolejnych jednemu nauczycielowi. Taki przydział powinien zostać dokonany zgodnie z kwalifikacjami nauczyciela. Ponieważ w kształceniu modułowym zakłada się, że uczeń powinien opanować treści wszystkich jednostek modułowych i modułów, niezbędne jest zaplanowanie terminów odrobienia nieobecności i innych zaległości. To wymaga od nauczyciela wygospodarowania czasu na ten cel i dostosowania pracowni, a także zagospodarowania pozostałych uczniów. Czas na uzupełnienie zaległości jest wliczony do czasu realizacji jednostki modułowej. Terminy wyznaczone na odrabianie skracają czas przeznaczony na realizację treści jednostek modułowych (przyjmuje się na realizację treści 32 tygodnie rocznie). Odrabianie nie musi wystąpić natychmiast po realizacji każdej jednostki modułowej, można takie terminy ustalić dwa lub trzy razy w okresie/semestrze i to powinno wynikać z analizy programu. Wolno bowiem, mimo niezaliczenia przez uczniów jednostki modułowej, warunkowo dopuścić do realizacji następnej jednostki, by dotrwać do terminu odrabiania. Można taką decyzję podjąć, jeśli opanowanie poprzedniej jednostki modułowej nie warunkuje bezwzględnie możliwości realizacji następnej, a ponadto do terminu odrabiania jest już niedaleko. Z opisu tego problemu wynika, że takie zadania dotyczyły dotychczas tylko nauczycieli prowadzących zajęcia typu pracownia, a w kształceniu modułowym to dotyczyć może wszystkich. Wdrożenie kształcenia modułowego powoduje również zmianę stojących przed nauczycielami zadań lub ich zakresów. Wspomniana modyfikacja programu nauczania (jeśli korzysta się z gotowego programu) powinna być dokonana przez zespół nauczycieli, którzy będą go realizować. Może to być nowe zadanie dla tych, którzy nie znają programów modułowych. Modyfikacja programów skutkuje często potrzebą zmiany pakietów edukacyjnych. Niezależnie od konieczności modyfikacji występuje 35

36 potrzeba uzupełniania i unowocześniania pakietów. Częściej niż do tej pory trzeba będzie sporządzać instrukcje do ćwiczeń, gdyż każda jednostka metodyczna wymaga realizacji przynajmniej dwóch ćwiczeń (zdarza się, że mniej, gdy ćwiczenie jest czasochłonne). Trzeba będzie przygotowywać także nowoczesne narzędzia pomiaru dydaktycznego. Kształcenie modułowe może być realizowane w pracowniach pozostających w dyspozycji placówki lub poza nią. Problemy występujące podczas realizacji zajęć w macierzystej placówce zostały zasygnalizowane w poprzednim rozdziale. Realizacja zajęć z wykorzystaniem bazy zewnętrznej może odbywać się w innej szkole, w CKP lub u pracodawcy, możliwe jest także wykorzystanie wycieczek. Wszystkie te możliwości wiążą się z wyjściem uczniów z macierzystej placówki. Z wyjątkiem praktyki, w czasie realizacji zajęć u pracodawcy uczniom powinien towarzyszyć nauczyciel. Może mieć miejsce i taki przypadek, że powierza się pracodawcy samodzielną realizację części lub całości zajęć jednostki modułowej, gdyż ma on pełne uprawnienia pedagogiczne lub został zatrudniony przez szkołę jako specjalista. Takie zjawisko występuje jednak rzadko. Rozpowszechnienie kształcenia modułowego może te proporcje zmienić. Inaczej może być, gdy zajęcia realizowane są w innej szkole lub w CKP. Tam z reguły są prowadzone przez nauczyciela danej placówki, w której znajduje się pracownia, i nauczyciel macierzystej szkoły w nich nie uczestniczy, ale i w tym przypadku nie musi tak być zawsze. Można bowiem wynajmować pracownie. Trzeba się przy tym zgodzić, że taki wariant jest mało prawdopodobny, bo placówki niechętnie wynajmują pracownie o dobrym specjalistycznym wyposażeniu, rezygnując z udziału w zajęciach swojego pracownika. Ale są przecież wyjątki, jak długotrwała absencja opiekuna pracowni czy dobra współpraca, a co za tym idzie umowa między placówkami. Pozwoli to na realizację zajęć własnymi siłami pedagogicznymi. Możliwość zrealizowania części zajęć poza szkołą jest świetnym rozwiązaniem dla uczniów i jednym z wariantów poprawnej realizacji treści programowych, ale tworzy problem organizacyjny dla nauczycieli. Chodzi nie tylko o zmniejszenie liczby godzin do przeprowadzenia przez nauczycieli placówki prowadzącej kształcenie w danym zawodzie. Wyjście poza szkołę to również czas na dojście do nowego miejsca nauki. Nie jest to problem trudny do rozwiązania i niejedna szkoła, korzystając z różnej bazy, świetnie sobie z tym radzi. Zważywszy, że jednostka metodyczna w kształceniu modułowym trwa minimum cztery godziny lekcyjne, powinno udać się wygospodarowanie potrzebnego czasu na dojście i ewentualny powrót. Z powyższego można wnioskować, że najlepszym wariantem organizacyjnym jest dbanie, by zajęcia prowadzone były w całości lub w zdecydowanej większości przez nauczycieli danej szkoły, w której nauczany jest zawód. I z pewnością w wielu przypadkach tak jest. Ale równie korzystne, zwłaszcza dla ucznia i jego edukacji, może być dokonanie zmiany nauczyciela. Nauczyciele są różni, także z racji różnych miejsc pracy, i dobrze jest, jeśli uczeń z taką różnorodnością ma do czynienia. Oczywiście z zachowaniem umiaru. Poza tym nie zawsze nauczyciel w pełni potrafi obsłużyć maszynę lub urządzenie tak, jak to robi ktoś, kto pracuje na tym sprzęcie prawie codziennie i z tego też powodu sprawniej poprowadzi edukację uczniów. A dobra edukacja to także lepsze wyniki na egzaminie zewnętrznym. To jest przecież najważniejszy czynnik podnoszenia zarówno ilościowego, jak i jakościowego wskaźnika rekrutacji. W najbliższych latach będzie to niezwykle istotne dla każdej szkoły 36

37 zawodowej ze względu na niż demograficzny wchodzący właśnie do szkół ponadgimnazjalnych. Jest to ważne również ze względu na uczciwość edukacyjną, w ramach której należy wykorzystać wszelkie możliwości skutecznego nauczania, by absolwent miał jak najlepsze szanse na rynku pracy. W tej kategorii mieści się także dbałość o zadowolenie pracodawcy z poziomu wykształcenia nowych pracowników. Jak napisano wcześniej, kształcenie modułowe może być realizowane również we współpracy z pracodawcami. Dotyczy to nie tylko modułu praktyka, ale też innych modułów i jednostek modułowych. Jest dziś rzeczą oczywistą, że aby kształcić w zawodzie na wysokim poziomie, trzeba posiadać sprzęt wysokiej klasy o nowoczesnej technologii lub organizacji. Jest także oczywiste, że placówki kształcenia zawodowego nie będą dysponowały kompletem takiego sprzętu i informacji. Może z wyjątkiem placówek będących pod patronatem dużej firmy lub stowarzyszenia pracodawców. W naszej gospodarczo-edukacyjnej rzeczywistości stanowi to jeszcze rzadkość w odróżnieniu od naszego sąsiada Niemców, gdzie taka praktyka jest powszechna. Istnieje takie powiedzenie, że jeśli ktoś chce napić się piwa, nie musi kupować browaru. I z tej myśli można wyprowadzić uogólnienie. Nie należy całej nowoczesnej techniki, technologii czy organizacji sprowadzać do placówki kształcenia zawodowego, bo nie jest to możliwe technicznie i finansowo. Trzeba skierować się tam, gdzie ta nowoczesność jest i funkcjonuje w warunkach rzeczywistych. A zatem wyjść do firm, zakładów, warsztatów. To wymaga oczywiście nawiązania dobrych relacji i dalej współpracy z właścicielami odpowiednich podmiotów gospodarczych. Doświadczenie pokazuje, że taką współpracę zawiera się z dobrym skutkiem, jeśli kierownictwo placówki kształcenia zawodowego, ale też nauczyciele, wychodzą do pracodawców, nawiązują z nimi kontakty, proponują formy współpracy. Niestety, znane są również takie przykłady, że dyrektorzy i nauczyciele szkół zawodowychprawienieznajązapleczatechnicznegoiorganizacyjnegozakładówifirmfunkcjonujących na ich terenie. Pracodawcy z racji swych obowiązków często nie mają czasu, ale i wiedzy o tym, jak nawiązać współpracę ze szkołami i innymi placówkami kształcenia zawodowego i na czym ona może polegać (z wyjątkiem tych podmiotów, które prowadzą praktyki uczniowskie i praktyczną naukę zawodu). Warto zatem podjąć się zadania nawiązania kontaktów z pracodawcami. Wspomniane wcześniej doświadczenie pokazuje także, że pracodawcy coraz częściej pozytywnie odpowiadają na propozycje współpracy ze strony placówek kształcenia zawodowego i nie tylko zawodowego. Czynią to nie zawsze dlatego, że widzą w tym dobrze rozumiany własny interes, ale również dlatego, że dostrzegają potrzebę inwestowania w środowisko, w którym funkcjonują, i wspierania młodego pokolenia w budowaniu jego przyszłości. Tak nowocześnie myślących pracodawców jest coraz więcej i doświadczenia z lat minionych, które dowodziły braku zainteresowania pracodawców wspieraniem kształcenia zawodowego lub wykorzystywania go w sposób nierzetelny, mogą być już nieaktualne. U pracodawcy najlepiej realizować te moduły i jednostki modułowe, które wymagają sprzętu, maszyn, najnowocześniejszych narzędzi, ale także nowoczesnych rozwiązań organizacyjnych czy biurokratycznych. Wydaje się, że najlepiej, jeśli byłyby to jednostki modułowe z modułów zawodowych, a w szczególności z modułu typu specjalizacja. Nie jest powiedziane, że należy u pracodawcy realizować całe jednostki modułowe. Równie dobrze mogą być realizowane ich fragmenty, odpowiednio przeanalizowane i wybrane. Trzeba bowiem pamiętać, że czas pracodawcy, ale i nasz, jest cenny i wyjście poza szkołę powinno być bardzo starannie przemyślane i przygotowane, 37

38 by w pełni je wykorzystać. Nauczyciel musi znać uwarunkowania techniczne i organizacyjne pracodawców, u których uczeń odbywać będzie zajęcia czy praktykę. Pozwoli to lepiej przygotować go do takich wizyt i trafnie opracować ich scenariusz. Należy zatem wcześniej odwiedzić pracodawców i dobrze poznać ich możliwości zrealizowania zamierzeń edukacyjnych. Można nawet odbyć u pracodawców staż. O takiej formie aktywności coraz częściej mówi się w kontekście doskonalenia nauczycieli kształcenia zawodowego. Wdrożenie kształcenia modułowego w placówce to rzeczywiście spore przedsięwzięcie. Dlatego trzeba wiedzieć, co świadczy o tym, że działania przygotowujące do wdrożenia zostały przeprowadzone właściwie, oraz jakimi posłużyć się kryteriami, by dokonać takiej oceny stanu przygotowań. Kryteria te powinny dotyczyć: związku placówki kształcenia zawodowego ze środowiskiem, stanu kadry dydaktycznej, infrastruktury technodydaktycznej, projektowania i modyfikacji modułowych programów kształcenia i pakietów edukacyjnych, dokumentacji szkolnej, organizacji procesu kształcenia/szkolenia modułowego, kondycji finansowej placówki. Szczegółowe kryteria można znaleźć w części III w rozdziale 4.3. poradnika branży mechanicznej. I rzecz najważniejsza, bez której spełnienie powyższych kryteriów na nic się zda. Tą sprawą jest nastawienie do przedsięwzięcia całej społeczności szkolnej. Entuzjazm przenosi góry i wyzwala powstawanie dobrych pomysłów i rozwiązań. Krótko mówiąc, kto chce, szuka rozwiązań (i znajdzie, nawet jeśli to nie jest łatwe), kto zaś nie chce szuka powodów (i też znajdzie, będą nawet trudne do obalenia). Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 marca 2009 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli (Dz. U. z 2009 r. Nr 50, poz. 400), do realizacji kształcenia w systemie modułowym przygotowani są nauczyciele z wykształceniem kierunkowym wyższym minimum licencjackim i przygotowaniem pedagogicznym, a także nauczyciele specjaliści, którzy legitymują się wykształceniem wyższym kierunkowym. Nauczyciele ci posiadają kwalifikacje 38

39 do nauczania zarówno teoretycznych przedmiotów zawodowych, jak i praktycznej nauki zawodu. W kształceniu modułowym konieczność łączenia teorii z praktyką wymaga od nauczycieli kwalifikacji i umiejętności w obu zakresach. Zatem takie kwalifikacje nie budzą wątpliwości w sytuacji powierzenia im prowadzenia zajęć w systemie modułowym. Inaczej jest w przypadku nauczycieli praktycznej nauki zawodu i instruktorów kształcenia zawodowego. Tu fakt występowania kształcenia teoretycznego w procesie realizacji jednostki modułowej prawnie wyklucza możliwość zatrudniania tej grupy nauczycieli. Warto byłoby taką trudność prawną usunąć. Zwłaszcza, że struktura jednostki metodycznej praktycznej nauki zawodu z systemu przedmiotowego i struktura jednostki metodycznej praktycznej nauki zawodu z systemu modułowego są do siebie podobne i nauczyciele praktycznej nauki zawodu, przede wszystkim w modułach zawodowych, mogą być cennymi realizatorami jednostek modułowych. Ponadto w rezultacie rozpowszechnienia się kształcenia modułowego, dotrze ono kiedyś do pracodawców, rzemieślników, a zatem do instruktorów kształcenia zawodowego i niepotrzebnie stanie się barierą jego wdrożenia. Należy zaproponować krótką formę doskonalenia lub dokształcania umożliwiającą tym nauczycielom udział w kształceniu w systemie modułowym. Analiza kwalifikacji i umiejętności kadry poprowadzona w ramach kryterialnej oceny stanu przygotowania szkoły do wdrożenia kształcenia modułowego otwiera obszar dla dokształcania i doskonalenia nauczycieli. Dotyczy to zarówno nauczycieli teoretycznych przedmiotów zawodowych, jak i praktycznej nauki zawodu. Nauczycielom teoretycznych przedmiotów zawodowych zapewne przydałaby się druga specjalność. Zwiększyłoby to elastyczność oferty edukacyjnej placówki, a także ich zatrudnienia. Kwalifikacje te można zdobyć jedynie, podejmując studia podyplomowe oferowane przez uczelnie. Doświadczenie ostatnich lat pokazuje, że uczelnie mają trudności z uruchomieniem takich studiów na niektórych kierunkach ze względu na brak odpowiedniej liczby chętnych. Wyjściem byłoby zamawianie na uczelniach odpowiedniej formy dokształcania, ale wymagałoby to porozumienia między różnymi organami prowadzącymi lub porozumienia z placówką doskonalenia nauczycieli, która ułatwiłaby kontakt między zainteresowanymi nauczycielami a uczelniami. Znaczącą rolę mogłyby odegrać kuratoria oświaty ze swymi możliwościami badania potrzeb edukacyjnych nauczycieli i docierania do nich. Nauczyciele teoretycznych przedmiotów zawodowych będą prawdopodobnie potrzebować wsparcia w zakresie realizacji praktycznej części kształcenia modułowego. Prowadząc przez lata teoretyczne przedmioty zawodowe, mogli już zapomnieć, na czym polega uczenie praktyczne, nawet jeśli kiedyś pracowali poza szkołą, nabywając doświadczenia w zastosowaniu wiedzy w rzeczywistych warunkach pracy. W tej sytuacji formą doskonalenia dla tej grupy zawodowej mogłyby być staże i praktyki u pracodawców. Wydaje się, że ta forma doskonalenia stanie się dość powszechna w świetle zamierzeń MEN dotyczących reformy edukacji zawodowej. Nic nie stoi na przeszkodzie, by podejmować tę formę doskonalenia już dziś, nie czekając na reformy. Z pewnością podniesie to znacznie jakość kształcenia zawodowego w każdej placówce i niewątpliwie autorytet nauczyciela. Nauczyciele praktycznej nauki zawodu i instruktorzy legitymujący się maturą, jeśli mają realizować kształcenie modułowe, muszą uzupełnić wykształcenie, podejmując studia. Problemy, jakie mogą się pojawić, są porównywalne do tych związanych ze studiami podyplomowymi dla nauczycieli 39

40 teoretycznych przedmiotów zawodowych i podobne są ich rozwiązania. Dla nauczycieli praktycznej nauki zawodu, pracujących w warsztatach szkolnych, dobrą formą byłyby również staże i praktyki u pracodawców. Wiedza o rzeczywistych warunkach pracy, nowoczesnych technologiach i rozwiązaniach organizacyjnych dostępna jest bowiem tylko tam. Wszystkim zaś nauczycielom z pewnością przyniosą korzyść formy doskonalenia związane z aktualizacją wiedzy merytorycznej, metodycznej, doskonaleniem znajomości języka obcego, a także z nowoczesnymi technologiami informacyjnymi. Można tu wykorzystać różne formy doskonalenia, w tym wycieczki. Plan takiego doskonalenia zawarty jest w załączniku nr 1. Wydaje się, że kształcenie modułowe nie powinno nastręczać trudności w planowaniu i realizacji wewnętrznego nadzoru pedagogicznego, bez względu na jego postać, która regulowana jest przez rozporządzenie wydane przez ministra edukacji narodowej. Dyrektor i kadra kierownicza realizująca nadzór będzie miała w odniesieniu do kształcenia modułowego te same zadania uzależnione jedynie od etapu realizacji kształcenia modułowego w placówce. Nadzór wewnętrzny obejmie każdy etap realizacji kształcenia modułowego. Przebiegać będzie od decyzji o wdrożeniu, podjętej przez społeczność szkolną, przez etap planowania działań i realizację, po badanie efektów. 1) Najpierw nadzór powinien przynieść pewność, że podjęcie decyzji o wdrożeniu w placówce kształcenia modułowego zostało przeprowadzone zgodnie z prawem i zasadami społecznymi. 2) Następnie, że zostało ono opisane w dokumentach dotyczących prawa wewnątrzszkolnego przede wszystkim w statucie, szkolnych planach nauczania, ale też może być potrzebne dokonanie zmian w programie wychowawczym (jeśli w placówce obowiązuje), regulaminie szkoły, procedurach regulujących różne obszary pracy szkoły i także trzeba to objąć nadzorem. 3) Kolejnym działaniem w ramach nadzoru będzie badanie stanu dokumentacji pedagogicznej, zwłaszcza po modyfikacjach programów (czy zachowana została zgodność programu nauczania z podstawą programową i czy nie utracił on cech programu nauczania?). Ponadto weryfikowane będzie, czy modyfikacje zostały opisane, by pozostawać w zgodzie z prawem autorskim? Podobne badania obowiązują w sytuacji opracowywania nowego programu. W tym przypadku nie trzeba opisywać modyfikacji, bo ich nie było. 4) Kolejnym działaniem w ramach nadzoru jest analiza projektu wdrożenia i sprawdzenie, czy zapewnia on prawidłową realizację nowego systemu kształcenia. Czy należycie opisano w nim działania, czy są w nim odpowiednie analizy i wynikające z nich wnioski (na przykład dotyczące kwalifikacji i umiejętności kadry, stanu wyposażenia placówki)? Czy ustalono, jaka będzie postać dokumentacji pedagogicznej nauczyciela (co z planem wynikowym, wymaganiami, przedmiotowym systemem oceniania)? Czy przypisano osoby odpowiedzialne i podano terminy realizacji, czy są one realne? 40

41 5) Nadzór nad realizacją kształcenia modułowego będzie dotyczył między innymi poprawności przebiegu jednostek metodycznych, w których zachowanie właściwej struktury jest ważne z punktu widzenia efektów kształcenia. Niezbędne jest zatem użycie obserwacji zajęć jako metody badania. Będzie to trudne wyzwanie dla nadzoru ze względu na konieczność częstego hospitowania zajęć w pierwszej fazie wdrożenia kształcenia modułowego i długość trwania jednostki metodycznej minimum 4 godziny lekcyjne oraz konieczność przygotowania odpowiedniego arkusza obserwacji. 6) W tym etapie nie mniej ważny będzie nadzór nad sporządzaniem dokumentacji przebiegu nauczania; warto przy motywowaniu i wspomaganiu nauczycieli pomyśleć o odpowiedniej procedurze i instrukcji. 7) W procesie monitorowania i ewaluacji przebiegu kształcenia warto rozważyć organizowanie regularnych spotkań analitycznych z udziałem wszystkich realizatorów kształcenia modułowego. Jest to też dobra okazja do doskonalenia wewnątrzszkolnego w tym zakresie. Godne polecenia są także wywiady i ankiety wśród uczniów, rodziców i nauczycieli dotyczące postrzegania przez nich nowej formy kształcenia i analizowanie ich między innymi na wspomnianych spotkaniach. 8) W każdym planie nadzoru ważnym elementem jest badanie efektów edukacyjnych. I wydaje się zasadne, by nie czekać tylko na wyniki klasyfikacji i egzaminów zewnętrznych, a opracować lub dostosować już opracowane plany badania wyników kształcenia do faktu realizacji kształcenia modułowego. Można tu wykorzystać również obserwację, zwłaszcza w jednostkach modułowych kończących się próbą pracy, projektem lub symulacją egzaminu zewnętrznego. Można także rozważać publiczną realizację niektórych tego typu sprawdzianów z udziałem pracodawców, przedstawicieli organu prowadzącego, a przede wszystkim innych uczniów i rodziców. Zgodnie z obecnie obowiązującym Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 października 2009 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz. U. Nr 168, poz. 1324) dyrektor szkoły lub placówki publicznej opracowuje na każdy rok szkolny plan nadzoru pedagogicznego, który przedstawia radzie pedagogicznej w terminie do dnia 15 września roku szkolnego, którego dotyczy plan. Plan nadzoru, o którym mowa, zawiera w szczególności: cele, przedmiot ewaluacji wewnętrznej oraz jej harmonogram, tematykę i terminy przeprowadzania kontroli przestrzegania przez nauczycieli przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkół i placówek, tematykę szkoleń i narad dla nauczycieli. Przez ewaluację wewnętrzną rozumie się praktyczne badanie oceniające prowadzone przez dyrektora szkoły lub placówki, a kontrola dotyczy oceny stanu przestrzegania przepisów prawa w placówce. Do dnia 31 sierpnia każdego roku dyrektor szkoły lub placówki publicznej przedstawia radzie pedagogicznej wyniki i wnioski ze sprawowanego nadzoru pedagogicznego. Stanowią one jedną z ważniejszych podstaw budowania następnego planu nadzoru. Jest bezdyskusyjne, że za nadzór odpowiada dyrektor szkoły, ale nie jest w stanie go sprawować bez udziału nauczycieli i innych pracowników pedagogicznych. Z tego powodu każdy pracownik pedagogiczny w placówce powinien czuć się zobowiązany pomóc dyrektorowi w sprawowaniu nadzoru pedagogicznego. A zatem dokumentacja, którą sporządza, powinna być w stanie i postaci umożliwiającej rozumienie i ocenę przez dyrektora, obojętnie, jaką specjalność kierunkową on reprezentuje. Każda obserwacja zapowiedziana powinna być przygotowana także w zakresie stosownej dokumentacji (powinna być zgodna z obowiązującym zwyczajem lub procedurą), 41

42 a jej zawartość czytelna dla dyrektora. Dobrą praktyką jest informowanie dyrektora o wynikach, sukcesach, wydarzeniach, efektach wyjazdów itp., bo nie jest on w stanie ogarnąć wszystkiego, co się w szkole dzieje, a wiedzę mieć powinien. Wszyscy w szkole pracują na jej sukces i fakt współpracy nauczycieli z dyrektorem i innymi osobami realizującymi nadzór w jego sprawowaniu także do tej filozofii należy. Sprawowanie nadzoru zewnętrznego w obszarze kształcenia modułowego wymaga od wizytatora wiedzy o tym systemie i dysponowania narzędziami zarówno kontroli, jak i ewaluacji zewnętrznej, odpowiednimi do tej specyfiki. Nadzór pedagogiczny, jak już wspomniano, reguluje Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie nadzoru pedagogicznego. Zgodnie z tym rozporządzeniem formami nadzoru pedagogicznego są: ewaluacja, kontrola, wspomaganie. Ewaluacja to praktyczne badanie oceniające przeprowadzane w szkole lub placówce. Ewaluacja zewnętrzna to ewaluacja przeprowadzana przez organ sprawujący nadzór pedagogiczny, a ewaluacja wewnętrzna przez dyrektora szkoły lub placówki. Ewaluacja całościowa to ewaluacja zewnętrzna przeprowadzana w zakresie wszystkich obszarów, a ewaluacja problemowa to ewaluacja zewnętrzna w zakresie wybranych problemów z obszarów. Kontrola z kolei to działania organu sprawującego nadzór pedagogiczny prowadzone w szkole lub placówce w celu oceny stanu przestrzegania przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkół i placówek. Wspomaganie to działania organu sprawującego nadzór pedagogiczny mające na celu inspirowanie i intensyfikowanie w szkołach i placówkach procesów służących poprawie i doskonaleniu ich pracy, ukierunkowanych na rozwój uczniów i wychowanków. Więcej na ten temat można znaleźć we wspomnianym rozporządzeniu i jego załącznikach. Interesująca, z punktu widzenia współpracy placówki z zewnętrznym nadzorem pedagogicznym, jest funkcja wspomagania, dzięki której można tak prowadzić planowanie i realizację wdrażania kształcenia modułowego, by kontrola czy ewaluacja wypadły pozytywnie. Zatem od początku działań związanych z wdrożeniem kształcenia modułowego warto nawiązać współpracę z wizytatorem i uzgadniać zarówno zapisy w dokumentacji, sposób sporządzania dokumentacji, jak i sposób sprawowania wewnętrznego nadzoru pedagogicznego. Warto współuczestniczyć w wypełnianiu arkuszy, ankiet ewaluacyjnych i kontrolnych wizytatora i spożytkować je (w postaci próby) do monitorowania działań związanych z wdrażaniem nowego systemu kształcenia. Wydaje się, że taka współpraca może przynieść obopólne korzyści. 42

43

44

45 We wprowadzeniu zamieszczono informacje o specyfice branży ekonomiczno-finansowo-biurowej, potrzebach rynku pracy w zakresie przygotowania zawodowego absolwentów szkół zawodowych, miejscach pracy, uwarunkowaniach rynku pracy, źródłach informacji o rynku pracy w branży. W każdym przedsiębiorstwie funkcjonują komórki organizacyjne związane z zaopatrzeniem, sprzedażą, rozliczeniami finansowymi, marketingiem. Każda firma dokumentuje zawierane transakcje, prowadzi sekretariat, archiwizuje dokumenty, obsługuje klientów. W zależności od rozmiarów przedsiębiorstwa tymi zadaniami zajmuje się jedna osoba (np. samozatrudnienie) albo zespół ludzi (małe, średnie i duże przedsiębiorstwo). Absolwenci szkół zawodowych branży ekonomiczno-finansowo-biurowej mogą znaleźć zatrudnienie w bardzo wielu przedsiębiorstwach. Potrzeby kadrowe zależą od specyfiki lokalnego rynku pracy, w niektórych regionach dominują średnie i duże przedsiębiorstwa, w innych funkcjonuje wiele mikro i małych przedsiębiorstw. Konkurencja na rynku pracy powoduje, że zatrudnienie mogą znaleźć i utrzymać osoby, które są przygotowane do wykonywania zadań zawodowych na stanowiskach pracy zgodnie z oczekiwaniami pracodawców. Wykaz wymaganych przez pracodawców umiejętności, których brakuje absolwentom 22 : doświadczenie, samodzielność, odpowiedzialność, logiczne myślenie, dążenie do celu, systematyczność, obsługa sprzętu, obsługa kas fiskalnych, prowadzenie rozliczeń finansowych, wypisywanie faktur, przygotowanie i umiejętności praktyczne, znajomość języków obcych w stopniu zaawansowanym, znajomość najnowszych maszyn (np. szwalniczych), obsługa nowoczesnych maszyn, znajomość nowoczesnych technologii, radzenie sobie w sytuacjach konfliktowych, umiejętność podejmowania decyzji, dobre przygotowanie teoretyczne, kreatywność, mobilność, szybkie przystosowanie się do zmian elastyczność, komunikacja z klientem. Modułowe podejście do kształcenia zawodowego umożliwia kształtowanie u uczących się postaw aktywności zawodowej, posługiwania się nowoczesnymi technikami, gotowości do edukacji ustawicznej (czyli umiejętności, które są oczekiwane przez pracodawców), gdyż kształcenie w tym podejściu odbywa się poprzez wykonywanie zadań zawodowych. Modułowe programy kształcenia dostępne są na stronie Krajowego Ośrodka Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej. Więcej na ten temat w rozdziale 6 części I Oferta programowa w modułowym kształceniu zawodowym. Dla branży ekonomiczno-finansowo-biurowej zostały opracowane poniżej wymienione programy dla zawodów: sprzedawca 522[01], technik rachunkowości 412[01], 22 Potrzeby kadrowe pracodawców województwa łódzkiego, wstępne wyniki badań, ŁCDNiKP

46 technik organizacji reklamy 342[01], technik usług pocztowych i finansowych 421[01], technik administracji 522[01], technik archiwista 348[02], technik ekonomista 341[02], technik handlowiec 341[04], technik księgarstwa 522[02], technik informacji naukowej 348[03], technik prac biurowych 419[01]. W tabeli 2 zamieszczono przykłady stanowisk zidentyfikowanych przez rynek pracy, na których mogą znaleźć zatrudnienie absolwenci szkół zawodowych kształcących w zawodach branży ekonomiczno-finansowo-biurowej. Wykaz typowych stanowisk zidentyfikowanych przez rynek pracy w wybranych zawodach Stanowiska pracy typowe dla zawodu Merchandiser Referent/asystent ds. zaopatrzenia Referent/asystent ds. sprzedaży Referent/asystent ds. obsługi klienta Akwizytor Specjalista ds. zaopatrzenia Specjalista ds. sprzedaży Specjalista ds. obsługi klienta Zastępca kierownika działu handlowego Kierownik działu handlowego Referent Specjalista Kierownik Referent w administracji rządowej, samorządowej Referent administracyjny w zakładzie pracy Referent w zakładzie działalności gospodarczej Kancelista Inspektor ds. administracji Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji zawartych w ( Kształcenie w zawodach branży ekonomiczno-finansowo-biurowej cieszy się dużym zainteresowaniem ze strony uczących się. Dotyczy między innymi takich zawodów, jak: sprzedawca, technik ekonomista, technik prac biurowych, technik administracji. W planowaniu oferty edukacyjnej szkoły powinny korzystać z informacji płynących z rynku pracy o jego potrzebach kadrowych, prognozach zatrudnienia oraz umiejętnościach oczekiwanych przez pracodawców. Jednym ze źródeł informacji o rynku pracy mogą być obserwatoria rynku pracy funkcjonujące przy wojewódzkich urzędach pracy lub tak jak w przypadku Łodzi powołane przy Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Zawodowego Obserwatorium rynku pracy dla potrzeb edukacji. Ostatnie badania potrzeb kadrowych województwa łódzkiego wykazały zapotrzebowanie na pracowników branży ekonomiczno-finansowo-biurowej w latach (tabela 3), tendencja ta utrzymuje się w prognozach na lata (tabela 4). 46

47 Równie ważne są działania szkoły promujące kształcenie zawodowe, gdyż znaczne zmniejszenie zainteresowania tym systemem kształcenia, jakie nastąpiło w latach 90. ubiegłego wieku, utrzymuje się i jest coraz bardziej odczuwane przez szkoły zawodowe. W promocji kształcenia zawodowego konieczne jest wsparcie szkoły ze strony organów prowadzących i regionalnych pracodawców. Plany zatrudnienia pracowników (podstawowe kierunki zapotrzebowania na lata ) 1. konstruktor odzieży, krojczy, operator maszyn szyjących, szwaczka, prasowacz, hafciarka, moda (fryzjer, stylista, technik usług kosmetycznych) nauczyciel dietetyk, kelner, kucharz, piekarz, pizzerman informatyk (technik informatyk, programista) 8. lekarz, ratownik medyczny, farmaceuta, masażysta, pracownik odnowy biologicznej 9. monter i elektromonter, mechanik (maszyn, pojazdów, technik mechanik), elektryk 10. pracownik budowlany, ślusarz, pracownik produkcji (różne specjalności) Źródło:, wstępne wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w lutym 2010 roku (materiał roboczy), Obserwatorium rynku pracy dla edukacji, ŁCDNiKP 2010 Wstępne prognozy zatrudnienia pracowników na lata szwaczka, szwacz maszynowy (do obsługi nowoczesnych maszyn), dziewiarz, hafciarz, konstruktor odzieży, krojczy, mechanik maszyn szwalniczych, operator maszyn szyjących nauczyciel kierowca, doradca żywieniowy, kucharz, piekarz-technolog, pizzerman operator maszyn i urządzeń, operator maszyn i pojazdów pracownik budowlany, architekt, stolarz, ślusarz informatyk, elektromonter, elektronik mechanik samochodowy, mechanik pojazdów, lakiernik samochodowy, ogrodnik, inżynier farmaceuta, masażysta, rehabilitant Źródło:, wstępne wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w lutym 2010 roku (materiał roboczy), Obserwatorium rynku pracy dla edukacji, ŁCDNiKP 2010 Inne źródła informacji o obecnych potrzebach rynku pracy oraz prognozach to między innymi: strony internetowe urzędów pracy (wojewódzkie i powiatowe), centra informacji i planowania kariery zawodowej funkcjonujące przy wojewódzkich urzędach pracy, 47

48 portale internetowe zajmujące się pośrednictwem pracy, raporty o stanie gospodarki na stronie Ministerstwa Gospodarki, stowarzyszenia pracodawców i pracodawcy z swojego regionu. Dla przypomnienia: programy modułowe dla zawodów są udostępnione na stronie internetowej jak wykazują źródła, istnieje zapotrzebowanie na pracowników branży ekonomiczno- -finansowo-biurowej przygotowanych zgodnie z oczekiwaniami rynku pracy. W tym rozdziale informacje dotyczą: kwalifikacji zawodowych nauczycieli uczestniczących w procesie kształcenia modułowego w branży wykształcenie, umiejętności niezbędne do prowadzenia zajęć edukacyjnych w przykładowym zawodzie branży, roli nauczyciela w kształceniu modułowym, doskonalenia zawodowego nauczycieli głównie w zakresie kształtowania umiejętności praktycznych, aktualizowania umiejętności zawodowych oczekiwanych przez rynek pracy, planu doskonalenia nauczycieli kształcenia modułowego opracowanego na podstawie diagnozy potrzeb oraz analizy kwalifikacji kadry pedagogicznej zatrudnionej w szkole. Zgodnie z Rozporządzeniem MEN z dnia 12 marca 2009 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudniać nauczycieli nieposiadających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli (Dz. U. z 2009 r. Nr 50, poz. 400), nauczyciel kształcenia zawodowego branży ekonomiczno-finansowobiurowej musi mieć wykształcenie wyższe zawodowe zgodnie z kierunkiem prowadzonych zajęć oraz posiadać przygotowanie pedagogiczne. Specyfiką kształcenia modułowego jest łączenie teorii z praktyką, kwalifikacje nauczyciela muszą zatem być odpowiednie do tych wymogów. Proces kształcenia prowadzony jest w toku od zadania zawodowego do teorii. Uczący się wykonują ćwiczenia, które mają ukształtować ich umiejętności zawodowe, dlatego też nauczyciel ekspert powinien sprawnie wykonywać wszystkie ćwiczenia przewidziane w jednostkach modułowych. Wykaz umiejętności, jakie powinien ukształtować uczący się, jest jednocześnie wykazem umiejętności, jakie powinien posiadać nauczyciel prowadzący zajęcia 48

49 dydaktyczne. Przykładowo zamieszczono wykaz umiejętności dla zawodu technik ekonomista 341[02], moduł Z : zdefiniować pojęcie aktywa jednostki, rozróżnić aktywa trwałe i aktywa obrotowe, rozróżnić postać składników aktywów, wskazać przykłady aktywów trwałych i obrotowych w różnych jednostkach gospodarczych, ustalić i zinterpretować strukturę majątku jednostki, wycenić składniki aktywów trwałych, rozróżnić amortyzację dla celów bilansowych i podatkowych, obliczyć amortyzację dla celów bilansowych i podatkowych różnymi metodami, sporządzić tabele amortyzacyjne różnymi metodami, rozróżnić leasing finansowy i operacyjny, ustalić harmonogram napraw środków trwałych, wyjaśnić funkcję gospodarki naprawczej, posłużyć się dokumentacją dotyczącą środków trwałych, wycenić składniki aktywów obrotowych, określić rolę gospodarki materiałowej, ustalić zapotrzebowanie na materiały, obliczyć wskaźniki rotacji materiałów, ustalić strukturę zapasów, rozliczyć transakcje zakupu materiałów i towarów, wycenić zapasy na poziomie rzeczywistych i stałych cen ewidencyjnych, posłużyć się dokumentacją gospodarki zapasami, sklasyfikować należności długoterminowe i krótkoterminowe według różnych kryteriów, rozróżnić formy rozliczeń pieniężnych, wypełnić weksel, wypełnić polecenie przelewu, scharakteryzować działalność inwestycyjną jednostek gospodarczych, rozróżnić inwestycje długoterminowe i krótkoterminowe, określić fazy w transakcjach handlu zagranicznego, posłużyć się podstawowymi dokumentami obowiązującymi w handlu zagranicznym, rozróżnić formy rozliczeń w handlu zagranicznym, przeliczyć kursy walut, współpracować w grupie, poszukać specjalistycznych informacji w ogólnodostępnych źródłach informacji. Odrębnym zagadnieniem jest odpowiednie przygotowanie metodyczne i merytoryczne konieczne do prowadzenia kształcenia z wykorzystaniem programu modułowego obejmujące między innymi: umiejętność opracowywania narzędzi pomiaru, ćwiczeń, tekstów przewodnich, analiz przypadków, stosowanie podczas zajęć edukacyjnych głównie aktywizujących metod kształcenia, w tym metody projektów, metody tekstu przewodniego, analizy przypadków itp. wykorzystywanie nowoczesnych technologii, aktualizowanie wiedzy i umiejętności w odniesieniu do rynku pracy. Ważne jest również zrozumienie i pełna akceptacja idei kształcenia modułowego

50 W kształceniu modułowym nauczyciel występuje w innej niż dotychczas roli. Z przekazującego wiedzę staje się przewodnikiem uczącego się, steruje jego czynnościami poznawczymi na różnych poziomach poznawania. Jednym z warunków takiego podejścia jest ustalenie zasad współpracy z uczącymi się, np. zawarcie kontraktu edukacyjnego określającego sposoby pracy na zajęciach edukacyjnych w jednostkach modułowych. Rolą nauczyciela jest także wspieranie uczących się w osiąganiu założonych w programie celów kształcenia. Uczenie się poprzez wykonywanie zadań zawodowych powoduje, że podczas zajęć edukacyjnych nauczyciel pełni rolę eksperta, tutora. Taki system pracy jest wyzwaniem dla nauczyciela, wymaga bardzo dobrego organizacyjnego przygotowania zajęć, opracowania ćwiczeń i instrukcji, tekstów przewodnich, analiz przypadków, dobrania odpowiednich środków dydaktycznych umożliwiających prowadzenie zajęć edukacyjnych, podczas których uczący się samodzielnie poszukują informacji, analizują, syntetyzują, wnioskują. Nauczyciel kształcenia modułowego powinien umieć wzbudzić zainteresowanie i motywować do aktywnego wykonywania ćwiczeń. Ważne jest również budowanie na zajęciach atmosfery wzajemnego zaufania, która sprzyja osiągnięciu założonych celów, przygotowuje uczących się do samodzielnego wykonywania zadań zawodowych, do samokształcenia i kształcenia ustawicznego. W praktyce edukacyjnej w branży ekonomiczno-finansowo-biurowej nie zaobserwowano większych problemów związanych z zatrudnieniem i kwalifikacjami nauczycieli wynikających z programu kształcenia modułowego. Jeśli już jakieś występują, to są wynikiem obawy przed zmianą, konieczności uzupełniania oraz aktualizowania wiadomości i umiejętności w nowych, obcych dla nauczyciela w dotychczasowej praktyce obszarach kształcenia. Na pewne trudności organizacyjne napotykają dyrektorzy i nauczyciele wówczas, gdy w ramach danej jednostki modułowej zajęcia odbywają się zarówno w szkole, jak i u pracodawcy czy w centrum kształcenia praktycznego. W szkole zajęcia edukacyjne prowadzi nauczyciel, w przedsiębiorstwie przedstawiciel firmy, w centrum kształcenia praktycznego osoba tam zatrudniona. Porozumienie pomiędzy organizacjami powinno uwzględniać takie rozwiązanie, by nauczyciel uczestniczył w procesie kształcenia odbywającym się poza szkołą. Kształcenie zawodowe z wykorzystaniem programu modułowego wymaga od nauczycieli nowych umiejętności. Szczególnie istotne jest uświadomienie im istoty kształcenia modułowego i jego związku z treścią pracy zawodowej. Doskonalenie umiejętności zawodowych nauczycieli w zakresie organizacji kształcenia zadaniowego powinno być zgodne z procesem wdrażania kształcenia modułowego do praktyki szkoły zawodowej. W szkole zawodowej szczególnie ważne jest doskonalenie umiejętności praktycznych, aktualizowanie wiadomości i umiejętności zawodowych. Jest to uwarunkowane zmieniającymi się technologiami, 50

51 technikami pracy i wymaganiami zmieniającego się rynku pracy. Punktem wyjścia do opracowania planu doskonalenia nauczycieli jest diagnoza potrzeb. Pierwszy etap przygotowania nauczycieli do zmiany powinien obejmować całą radę pedagogiczną. Warto zorganizować spotkania rady pedagogicznej między innymi o następującej tematyce: istota i organizacja kształcenia modułowego, rola nauczyciela w kształceniu modułowym, procedura wdrażania modułowego programu kształcenia. Wdrożenie modułowego programu kształcenia zawodowego przez szkołę powinno być poprzedzone konsultacjami z ekspertem kształcenia modułowego w celu wypracowania koncepcji wdrażania, w tym między innymi następujących dokumentów: algorytm wdrożenia kształcenia modułowego we własnej placówce, najlepiej w formie schematu i opisu, kosztorys wdrożenia, lista problemów wymagających rozwiązania z propozycją ich rozwiązania, wykaz zmian w statucie i wewnątrzszkolnym systemie oceniania związany z wdrożeniem systemu kształcenia modułowego, plan przygotowania nauczycieli do kształcenia w systemie modułowym, plan wewnątrzszkolnego doskonalenia nauczycieli (na podstawie diagnozy potrzeb) w zakresie wdrażanego programu modułowego, plan strategii promocji kształcenia modułowego, projekt ewaluacji procesu kształcenia modułowego propozycja narzędzi. Ważnym zadaniem nauczyciela kształcenia modułowego jest takie działanie, by umiejętności ukształtowane przez uczących się zapewniały określony standard wykonania pracy zawodowej. Ich kształtowanie odbywa się między innymi poprzez: wykonywanie zadań zawodowych określonych w jednostkach modułowych, podejmowanie decyzji reagowanie na nowe sytuacje, twórcze rozwiązywanie problemów, przyjmowanie odpowiedzialności, również w odniesieniu do wymagań środowiska pracy. Zasadne jest zatem ciągłe doskonalenie warsztatu pracy nauczyciela kształcenia modułowego, nie tylko w obszarze metodyki, ale i zawodu, np. poprzez organizowanie szkoleń, staży zawodowych u pracodawców. Ze względu na specyfikę omawianej branży organizowanie staży zawodowych u pracodawców może napotykać na pewne problemy wynikające z organizacji pracy komórek ekonomiczno-finansowobiurowych w przedsiębiorstwach. Rynek oferuje jednak wiele profesjonalnych szkoleń w tym zakresie, najczęściej płatnych. Aby nauczyciele mogli z nich korzystać, szkoła może przeznaczyć środki z puli na doskonalenie zawodowe lub organizować współpracę z przedsiębiorstwami. Unia Europejska otworzyła dodatkowe możliwości pozyskania środków finansowych, także na doskonalenie nauczycieli w ramach EFS, POKL. Skorzystanie z nich jest możliwe, jeśli szkoła napisze projekt i wygra konkurs lub poprzez uczestniczenie w kursach, warsztatach oferowanych przez instytucje, które takie szkolenia w ramach dofinansowania z UE realizują. 51

52 Różnorodne formy doskonalenia warsztatu pracy nauczycieli kształcenia zadaniowego/modułowego zapewniają często placówki doskonalenia nauczycieli funkcjonujące w regionie. Ponadto sami nauczyciele kształcenia zawodowego w szkole, która wdraża program modułowy, w ramach komisji (zespołu) kształcenia zawodowego (w kształceniu modułowym nazwa Komisja Przedmiotów Zawodowych nie odpowiada idei kształcenia modułowego) mogą doskonalić swoje umiejętności poprzez dzielenie się wiedzą, opracowywanie narzędzi potrzebnych do diagnozy umiejętności uczących się, ćwiczeń stanowiących uzupełnienie pakietów edukacyjnych dla poszczególnych jednostek modułowych, tekstów przewodnich, analizy przypadków do ćwiczeń, narzędzi pomiaru dydaktycznego sprawdzających osiągnięte cele w jednostce modułowej (testy wielokrotnego wyboru, próby pracy, zadania wysoko i nisko symulowane). W odniesieniu do wyżej wymienionych działań plan doskonalenia warsztatu pracy nauczyciela kształcenia modułowego powinien uwzględniać między innymi kształtowanie (doskonalenie) umiejętności: 1) planowania pracy w kształceniu modułowym, 2) analizowania, modyfikowania, opracowywania programu kształcenia o strukturze modułowej, 3) formułowania operacyjnych celów kształcenia, dobierania do nich treści, środków, metod i form pracy uczących się, 4) opracowywania narzędzi pomiaru dydaktycznego dla celów diagnozy, bieżącej kontroli oraz sprawdzenia osiągnięć uczących się w ramach jednostek modułowych i modułów, 5) opracowania scenariuszy zajęć edukacyjnych jednostek dydaktycznych w ramach jednostek modułowych, 6) stosowania różnorodnych metod aktywizujących w procesie kształcenia modułowego, 7) analizowania standardów kwalifikacji zawodowych, 8) prowadzenia zajęć edukacyjnych w sposób uwzględniający zadania nauczyciela kształcenia modułowego, 9) tworzenia partnerstwa na rzecz rozwoju kształcenia modułowego, 10) promowania kształcenia modułowego w środowisku, 11) dokonywania ewaluacji programów modułowych pod kątem: a) zgodności celów i treści z podstawą programową, b) zgodności celów i treści z aktualnymi wymaganiami rynku pracy, c) logiki wyodrębnienia modułów i jednostek modułowych, d) prawidłowości formułowania celów kształcenia, e) zgodności celów szczegółowych z materiałem kształcenia, f) dopasowania wskazówek metodycznych do założonych celów kształcenia, g) dopasowania propozycji metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych do założonych celów i specyfiki zawodu, 12) stosowania aktualnej, specjalistycznej wiedzy w praktyce edukacyjnej, 13) obsługiwania funkcjonujących aktualnie w przedsiębiorstwach branży ekonomicznofinansowo-biurowej programów komputerowych, 14) obsługiwania kas fiskalnych (w zawodach handlowych). 52

53 Dokonanie wyboru zawodu lub zawodów, w których szkoła wdroży program modułowy. Przeprowadzenie cyklu szkoleń rady pedagogicznej na temat systemu kształcenia modułowego. Ustalenie potrzeb w zakresie kadry dydaktycznej do prowadzenia zajęć edukacyjnych kształcenia zawodowego. Dokonanie przeglądu kwalifikacji nauczycieli do prowadzenia zajęć edukacyjnych (łączenie teorii z praktyką) w poszczególnych jednostkach modułowych. Opracowanie harmonogramu szkoleń (kursów i warsztatów metodycznych) dotyczących kształcenia modułowego prowadzonych przez ekspertów (doradców, konsultantów i nauczycieli) z doświadczeniem w prowadzeniu kształcenia modułowego. Ustalenie zapisów dotyczących zmian w dokumentach szkoły. Ustalenie sposobu oceniania osiągnięć uczniów w jednostkach modułowych i modułach. Dla przypomnienia: Nauczyciel kształcenia modułowego pełni rolę eksperta, mentora, trenera, jest przewodnikiem, partnerem, opiekunem uczącego się. Ważnym zadaniem nauczyciela kształcenia modułowego jest takie działanie, by umiejętności ukształtowane przez uczących się zapewniały określony standard wykonania pracy zawodowej. W tym rozdziale zawarto informacje na temat: zmian w organizacji pracy wynikających z wdrożenia kształcenia modułowego, wprowadzenia zmian w dokumentach wewnątrzszkolnych, analizowania i modyfikacji modułowych programów kształcenia dla zawodu, analizowania i uzupełniania pakietów edukacyjnych obudowy dydaktycznej programu modułowego dla zawodu. Decyzja o wdrożeniu programu modułowego, podjęta po dokładnej analizie możliwości i stanu przygotowania placówki, powoduje konieczność wprowadzenia zmian w organizacji pracy. Do skonkretyzowania koniecznych działań w tym zakresie warto zastosować procedurę U. Wnioski po jej przeprowadzeniu będą przydatne przy opracowaniu zmian w wewnątrzszkolnym prawie zapisach w dokumentach szkolnych. 53

54 Zastosowanie procedury U do zaprojektowania organizacji pracy w kształceniu modułowym Źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem publikacji pod red. J. Moos, A. Koludo,, ŁCDNiKP 2006 Przykład zastosowania procedury U Organizacja pracy w modelu kształcenia modułowego Uczenie się przedmiotowe, system lekcyjny. Uczenie się w jednostkach modułowych poprzez wykonywanie zadań zawodowych (duża indywidualizacja procesu kształcenia), proces edukacji zbliżony do procesu pracy. Lekcja trwa 45 minut. Zajęcia odbywają się w różnych pracowniach, rozdzielone zajęcia teoretyczne i praktyczne. Wyposażenie pracowni umożliwiające poprowadzenie lekcji. Dokumenty szkolne przystosowane do systemu przedmiotowego (arkusze ocen, dzienniki lekcyjne, świadectwa). Wyraźny podział na semestry, w każdym przedmiocie nauczyciel wystawia ocenę semestralną i roczną. Oceniane są umiejętności ukształtowane w ramach przedmiotu. Czas trwania zajęć edukacyjnych w jednostce modułowej dostosowany do wykonania określonego zadania. Zajęcia odbywają się w systemie laboratoryjnym, połączona teoria z praktyką. Wyposażenie pracowni umożliwiające wykonywanie zadań zawodowych przez uczących się. Dokumenty szkolne zmodyfikowane, dostosowane do pracy w modułach i jednostkach modułowych (zmiany zapisów). Zróżnicowana długość jednostek modułowych i modułów. Oceniane są umiejętności wykonywania zadań zawodowych w jednostkach modułowych. Ocena z modułu stanowi sumę umiejętności uczących się wykonywania tylu zadań zawodowych, ile jest jednostek modułowych w module. Uczący się może otrzymać pozytywną ocenę z modułu, jeżeli ukształtuje umiejętności i otrzyma pozytywną ocenę z wszystkich jednostek modułowych w module. 54

55 Zarówno w kształceniu ogólnym, jak i zawodowym realizowane są programy przedmiotowe. W kształceniu zawodowym nauczyciel przypisany do przedmiotu. Przedmioty zawodowe prowadzone przez nauczycieli teoretycznych przedmiotów zawodowych, zajęcia praktyczne, praktyki zawodowe także przez instruktorów praktycznej nauki zawodu (niewymagane wykształcenie wyższe). Kształcenie w ramach zawodowych przedmiotów teoretycznych realizowane jest w pracowniach szkolnych. W systemie przedmiotowym nie ma podziału na grupy w zawodowych przedmiotach teoretycznych. Kształcenie ogólne realizowane jest według programów przedmiotowych, kształcenie zawodowe według programu modułowego. W kształceniu zawodowym nauczyciel prowadzi zajęcia w jednostce modułowej, która często jest zbiorem wiedzy i umiejętności z różnych przedmiotów zawodowych. W kształceniu modułowym połączona teoria z praktyką, nauczyciele muszą być odpowiednio do tego przygotowani, muszą posiadać odpowiednie kwalifikacje. Kształcenie w jednostkach modułowych i modułach może odbywać się w odpowiednio wyposażonej pracowni, u pracodawcy, w centrum kształcenia praktycznego. Program kształcenia modułowego określa liczbę uczących się w jednostkach modułowych (najczęściej program przewiduje zajęcia w grupach po 15 osób). Konieczne są zmiany w organizacji pracy szkoły odpowiednie rozdzielenie kształcenia ogólnego i zawodowego, np. kształcenie zawodowe dwa razy w tygodniu cały dzień. Kształcenie zawodowe musi odbywać się w odpowiednio wyposażonych pracowniach/laboratoriach, u pracodawcy lub w centrum kształcenia praktycznego konieczny przegląd wyposażenia pracowni, sporządzenie kosztorysu doposażenia modernizacji pracowni. Należy dostosować dokumenty szkolne dla potrzeb kształcenia modułowego ze względu na ważność ocen z poszczególnych jednostek modułowych, zapisy w arkuszu ocen dotyczące ocen uzyskanych w jednostce modułowej (np. wkładka) oraz modułów. Konieczne są zmiany w statucie szkoły. Zmiany w wewnątrzszkolnym systemie oceniania powinny dać odpowiedź na pytania: W jaki sposób będą sprawdzane umiejętności wykonywania zadań zawodowych w jednostkach modułowych? W jaki sposób będą wystawiane oceny z modułu? Kiedy i w jaki sposób uczący się może uzupełnić wiadomości i umiejętności z powodu usprawiedliwionej nieobecności w jednostce modułowej? W jaki sposób uczący się może poprawić negatywną ocenę z jednostki modułowej? Należy zmienić regulaminy pracowni. Należy określić potrzeby kadrowe. Należy określić potrzeby w zakresie wyposażenia pracowni. Nowe zadania dla Komisji Kształcenia Zawodowego. Należy opracować plan doskonalenia nauczycieli uczestniczących w procesie kształcenia modułowego na podstawie diagnozy potrzeb. 55

56 Wdrożenie modułowego programu kształcenia dla zawodu niesie za sobą zmiany w organizacji pracy szkoły oraz konieczność dokonania zmian w wewnątrzszkolnych dokumentach. Zmiany dotyczą: wprowadzenia zapisów w statucie o wdrożeniu modułowego programu kształcenia zawodowego, uzupełnienia zapisów w wewnątrzszkolnym systemie oceniania (zapisy powinny być zgodne z ustalonymi zasadami), uzupełnienia zapisów w regulaminie szkoły (powinny tu być uregulowane sprawy związane z usprawiedliwianiem i informowaniem o nieobecności na zajęciach, z ich odrabianiem, warunkową realizacją kolejnych jednostek modułowych, mimo niezaliczenia poprzednich, spóźnieniami na zajęcia modułowe i konsekwencji tego faktu ze sposobem zorganizowania zajęć edukacyjnych modułowych, procedurą organizacji wycieczek i wyjść na zajęcia poza szkołę), wprowadzenia zapisu o kształceniu modułowym w regulaminach pracowni, uzupełnienia zapisów w Regulaminie Pracy (organizacja pracy nauczyciela modułowego kształcenia zawodowego), Regulaminie Wynagradzania (sposób obliczania wynagrodzenia nauczycieli kształcenia modułowego), modyfikacji dokumentacji przebiegu kształcenia: dzienniki (moduły zamiast przedmiotów, oceniane są także jednostki modułowe), arkusze ocen (wpisuje się nazwy modułów oraz oceny z modułu, warto dodatkowo jako wkładkę do arkusza ocen założyć kartę z nazwami jednostek modułowych, gdzie wpisywane będą także oceny uzyskane za każdą jednostkę modułową), inne dokumenty osiągnięć ucznia np. certyfikaty (jeśli takie są wystawiane np. w formie wykazu umiejętności ukształtowanych w module). Sposób wypełniania dokumentów powinien być opisany w tzw. procedurze lub instrukcji wypełniania dokumentacji przebiegu kształcenia (oraz w statucie), która kompleksowo reguluje wypełnianie: dzienników, arkuszy ocen, protokołów egzaminów, świadectw. W dokumentach organizacyjnych szkoły, takich jak: arkusz organizacyjny, plan nadzoru pedagogicznego, procedury (na przykład: procedura tworzenia szkolnego zestawu programów nauczania i podręczników, obiegu dokumentów itp.), należy także uwzględnić wdrożenie programu modułowego. Przy opracowywaniu zmian w wewnątrzszkolnym systemie oceniania przydatne mogą być następujące pytania pomocnicze: Kiedy stosujemy badania diagnozujące? Kiedy stosujemy testy pisemne, a kiedy praktyczne, w tym próby pracy? Czy stosujemy sprawdziany z całego modułu czy wewnętrzne egzaminy? W których modułach zastosujemy metodę projektów, jak będziemy oceniać projekty? Kiedy uczący się może uzupełnić brakujące wiadomości i nieopanowane umiejętności? Kiedy i w jakim trybie uczący się może poprawiać ocenę negatywną z poszczególnych jednostek lub całego modułu? Poniżej zamieszczono fragmenty przykładowych zapisów w aneksie do statutu szkolnego. częstotliwość sprawdzania wiadomości i umiejętności w zakresie każdej jednostki modułowej ma swój wymiar liczbowy. Aby ustalić ocenę z jednostki modułowej, uczeń musi uzyskać proporcjonalną ilość ocen do liczby godzin jednostki modułowej: do 30 godzin min. 3 oceny, od 31 do 80 min. 5 ocen, powyżej 81 min. 7 ocen. 56

57 Końcowa ocena klasyfikacyjna z danego modułu uwzględnia oceny uzyskane przez ucznia ze wszystkich w pełni zrealizowanych w danym semestrze jednostek modułowych przynależnych do tego modułu. Jeżeli moduł nie kończy się w danym roku szkolnym, nie wystawia się oceny z modułu. Przy klasyfikacji modułowej oblicza się średnią ważoną zakończonych jednostek modułowych. Wagę ocen ustala się w zależności od liczby godzin w jednostce modułowej: do 30 godzin waga 2, od 31 do 60 waga 3, od 60 do 90 waga 4, powyżej 90 waga 5... p... Śródroczna i roczna (semestralna) ocena klasyfikacyjna z danego modułu uwzględnia oceny uzyskane przez ucznia ze wszystkich w pełni zrealizowanych w danym semestrze jednostek modułowych przynależnych do tego modułu. ( )... p... Szczególne warunki i sposób ustalenia śródrocznej i rocznej (semestralnej) oceny klasyfikacyjnej z danego modułu określa statut szkoły. Program modułowy znacząco różni się od programu przedmiotowego, jednostki modułowe zawierają treści kształcenia z różnych przedmiotów zawodowych (schemat 11). Przenikanie treści przedmiotów do jednostek modułowych Źródło: K. Symela, Inną istotną różnicą między programem przedmiotowym a modułowym jest połączenie teorii praktyki na zajęciach edukacyjnych (schemat 12). Więcej na ten temat w części I w rozdziale 5. Kształcenie modułowe a przedmiotowe. 57

58 Program nauczania Standard kwalifikacji zawodowych Różnice w programach kształcenia: przedmiotowym i modułowym Przedmioty Działy tematyczne Moduły Jednostki modułowe Teoria Praktyka Teoria + praktyka Źródło: opracowanie własne Wskazane przykłady różnic między programami powinny być brane pod uwagę przy podejmowaniu decyzji o wdrażaniu modułowego programu kształcenia zawodowego. Wybrany program modułowy powinien być poddany analizie, która pozwoli ustalić, czy zachodzi potrzeba modyfikacji programu oraz określić jej zakres. Analizując program kształcenia modułowego, należy wziąć pod uwagę między innymi: zgodność celów i treści kształcenia z podstawą programową i innymi dokumentami obowiązującymi w kształceniu zawodowym, przedstawionymi poniżej (schemat 13), zgodność celów i treści kształcenia z aktualnymi wymaganiami rynku pracy, logikę wyodrębnienia modułów i jednostek modułowych, poprawność metodyczną formułowanych celów kształcenia, zgodność celów kształcenia z materiałem nauczania, dopasowanie wskazówek metodycznych do założonych celów kształcenia, dopasowanie propozycji metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych do założonych celów i specyfiki zawodu. sprzedawca Dokumenty obowiązujące w kształceniu zawodowym podlegające analizie, przykład dla zawodu Podstawa programowa Standard wymagań egzaminacyjnych Źródło: opracowanie własne 58

59 Analizie powinny podlegać następujące części programu modułowego: założenia programowo-organizacyjne kształcenia w zawodzie, zalecenia dotyczące organizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego, wykaz modułów i jednostek modułowych oraz sposób ich kodowania, dydaktyczna mapa programu, plan nauczania dla danego typu szkoły, cele i treści kształcenia w modułach i jednostkach modułowych, ćwiczenia i środki dydaktyczne niezbędne do osiągania szczegółowych celów kształcenia, sposób realizacji programu jednostki modułowej: aktywizujące metody kształcenia, wyposażenie pracowni, formy pracy, sposób sprawdzania i oceny osiąganych celów kształcenia. Modyfikacja programu modułowego nie powinna naruszać praw autorskich, a jej opracowanie wraz z uzasadnieniem należy dołączyć do dokumentacji programowej. Zbadanie zgodności celów i treści wdrażanego programu modułowego z aktualnymi wymaganiami rynku pracy ułatwią konsultacje z pracodawcami oraz analiza standardu kwalifikacji dla zawodu. Standardy kwalifikacji zawodowych są dostępne w wersji elektronicznej na stronie internetowej Standardy są nieocenionym źródłem wiedzy dla nauczycieli, gdyż w swojej strukturze zawierają: syntetyczny opis zawodu, podstawy prawne wykonywania zawodu, wykaz stanowisk pracy, składowe kwalifikacji, wykaz zadań zawodowych, kwalifikacje ponadzawodowe, specyfikację kwalifikacji ogólnozawodowych, podstawowych i specjalistycznych dla zawodu. Standardy kwalifikacji zawodowych zostały opracowane na bazie badań przeprowadzonych w przedsiębiorstwach, po konsultacjach m.in. z ekspertami zawodu, stowarzyszeniami pracodawców. Zaktualizowany w wyniku konsultacji z pracodawcami funkcjonującymi w regionie standard może być przydatny dla celów modyfikacji programu kształcenia, może być także doskonałą inspiracją do wdrożenia specjalizacji zawodowej. Poniżej została zaprezentowana lista opracowanych standardów w zawodach branży ekonomiczno-finansowo-biurowej i dostępnych na stronie internetowej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Są to zawody: 1) kierownik małego przedsiębiorstwa, 2) kierownik małego przedsiębiorstwa w handlu hurtowym i detalicznym, 3) specjalista bankowości, 4) specjalista ds. finansów (analityk finansowy), 5) specjalista ds. rachunkowości, 6) specjalista ds. ubezpieczeń majątkowych i osobowych, 7) doradca personalny, 8) specjalista ds. rekrutacji pracowników, 9) doradca podatkowy, 10) specjalista analizy rynku, 11) specjalista ds. marketingu i handlu, 12) specjalista ds. organizacji usług gastronomicznych i hotelarskich, 13) specjalista ds. reklamy, 14) broker ubezpieczeniowy, 15) organizator obsługi turystycznej, 16) handlowiec (zawód szkolny technik handlowiec), 17) przedstawiciel handlowy (przedstawiciel regionalny), 18) telemarketer, 19) pracownik komórek finansowo-księgowych, 20) technik logistyk, 59

60 Poziom kwalifikacji 21) pośrednik pracy, 22) agent reklamowy (zawód szkolny technik organizacji reklamy), 23) pracownik administracyjny (zawód szkolny technik administracji), 24) księgowy (samodzielny), 25) specjalista ds. świadczeń dla bezrobotnych i poszukujących pracy, 26) sekretarka, 27) asystent rachunkowości (zawód szkolny technik rachunkowości), 28) magazynier, 29) pracownik punktu skupu, 30) pracownik biurowy (zawód szkolny technik prac biurowych), 31) kasjer handlowy, 32) sprzedawca. Porównanie umiejętności, wiadomości ze standardów kwalifikacji zawodowych dla danego zawodu z umiejętnościami i treściami programu kształcenia w danym typie szkoły (poziomy kwalifikacji) oraz standardem wymagań egzaminacyjnych pozwoli na zidentyfikowanie różnic. Poniżej przedstawiona została propozycję tabeli do porównania umiejętności dla każdego poziomu kwalifikacji w danym zawodzie (tabela 6). Wzór tabeli do porównania, dla każdego poziomu kwalifikacji Umiejętności Wiadomości Umiejętności Wiadomości Umiejętności Źródło: opracowanie własne W wyniku analizy można sporządzić wykaz treści i umiejętności nieujętych w programie kształcenia, a zawartych w standardzie kwalifikacji zawodowych istotnych z punktu widzenia rynku pracy. Sporządzony wykaz może stanowić bazę do opracowania modernizacji oferty edukacyjnej. 60

61 Dydaktyczna mapa programu modułowego jest sporządzana na podstawie wykazu układów jednostek modułowych w poszczególnych modułach, stanowi ona schemat powiązań między modułami i jednostkami modułowymi, określa również kolejność ich realizacji. Dydaktyczna mapa powinna ułatwić realizację programu nauczania oraz planowanie zajęć dydaktycznych. Można ją modyfikować, by dostosowywać do potrzeb szkoły. Schemat 14 przedstawia mapę dydaktyczną zawartą w programie modułowym dla zawodu technik handlowiec. Dydaktyczna mapa programu modułowego dla zawodu technik handlowiec 341[04] Źródło: 61

62 W szkole można wdrożyć modułowy program dla zawodu oferowany przez KOWEZiU lub program autorski. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 8 czerwca 2009 r. w sprawie dopuszczania do użytku w szkole programów wychowania przedszkolnego i programów nauczania oraz dopuszczania do użytku szkolnego podręczników 24 : 5.1. Program nauczania oraz program nauczania dla profilu może być dopuszczony do użytku w danej szkole, jeżeli: 1) stanowi zbiór usystematyzowanych, celowych układów umiejętności i treści nauczania, ujętych w podstawie programowej kształcenia w zawodzie albo w podstawie programowej kształcenia w profilu kształcenia ogólnozawodowego, określonych odpowiednio w przepisach w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach oraz w przepisach w sprawie podstawy programowej kształcenia w profilach kształcenia ogólnozawodowego, wraz ze wskazówkami dotyczącymi realizacji procesu kształcenia i oceniania osiągnięć edukacyjnych ucznia; 2) zawiera: a) programy nauczania poszczególnych przedmiotów zawodowych, bloków tematycznych, modułów lub innych układów treści, obejmujące: szczegółowe cele kształcenia określające wiadomości i umiejętności, które powinny być opanowane przez ucznia, treści kształcenia w formie haseł programowych, powiązane ze szczegółowymi celami kształcenia, wskazówki metodyczne dotyczące realizacji programu, propozycje kryteriów oceny i metod sprawdzania osiągnięć ucznia, b) propozycje planu lub planów nauczania dla zawodu albo profilu kształcenia ogólnozawodowego opracowane na podstawie ramowych planów nauczania, określonych w przepisach w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych; 3) jest poprawny pod względem merytorycznym i dydaktycznym. Program nauczania dla zawodu może uwzględniać umiejętności i treści specjalizacji w zawodzie, jeżeli podstawa programowa kształcenia w zawodzie przewiduje możliwość wprowadzenia specjalizacji

63 Przykład modernizacji mapy dydaktycznej programu modułowego po dokładnej analizie programu pokazano na schemacie 15. Przykład zmodyfikowanej dydaktycznej mapy programu modułowego w zawodzie technik handlowiec 341[04] Źródło: Dokumentacja Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych Nr 5 w Łodzi Modernizacja programów uwzględniająca innowacje rynku pracy może obejmować projektowanie zmian w celach i treściach kształcenia w jednostkach modułowych lub opracowanie programu specjalizacji przygotowującej potencjalnych pracowników o umiejętnościach oczekiwanych na rynku pracy. wybór specjalizacji poprzez analizę rynku pracy obecnego i perspektywicznego oraz analizę możliwości szkoły. określenie zadań zawodowych, jakie będzie wykonywał absolwent pracujący na stanowisku pracy związanym ze specjalizacją. podjęcie decyzji dotyczącej struktury programu i jego opracowanie. Struktura modułu specjalizacji powinna być zgodna ze strukturą programu modułowego i zawierać: tytuł modułu, cele kształcenia w module, wykaz jednostek modułowych (orientacyjna liczba godzin), schemat układu jednostek modułowych, literaturę. 63

64 Struktura jednostki modułowej specjalizacji powinna być zgodna ze strukturą programu modułowego i zawierać: tytuł jednostki modułowej, szczegółowe cele kształcenia, materiał nauczania, ćwiczenia, środki dydaktyczne, wskazania metodyczne do realizacji programu jednostki, propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych uczniów. Proponowane przykłady specjalizacji w programach modułowych branży ekonomiczno-finansowo- -biurowej: rachunkowość budżetowa, przedstawicielstwo handlowe, prowadzenie sprzedaży przez Internet. Każdy nauczyciel kształcenia zawodowego powinien umieć opracować program specjalizacji zawodowej o strukturze modułowej. Modernizacja oferty edukacyjnej szkoły zawodowej nie jest możliwa bez ewaluacji dotychczasowych działań i bez ewaluacji wdrożonego programu kształcenia. W edukacji najważniejsze są efekty kształcenia i stopień osiągniętych założeń wynikający z celów kształcenia. Monitorowanie pozwala ocenić prawidłowość przebiegu procesu kształcenia, dostarcza informacji na temat osiągniętych celów i rezultatów w stosunku do poniesionych nakładów, ma charakter systematyczny, trwa równolegle przez cały okres kształcenia. Ewaluacja to zbieranie, analiza oraz interpretacja danych na temat znaczenia i wartości tego, co podlega badaniu, przy zwróceniu uwagi na zagadnienia istotne dla zainteresowanych. To także opisywanie przebiegu oraz wyników badanych działań ze strony pozytywnej i negatywnej, wyjaśnienie związków pomiędzy nakładami i rezultatami, porównywanie rezultatów ze wstępnymi założeniami. Monitorowanie i ewaluacja realizacji programu modułowego dla zawodu umożliwia reagowanie w sytuacjach nieprawidłowości oraz dokonanie modernizacji procesu kształcenia. Monitorowaniem powinien zajmować się każdy nauczyciel, który wdraża program, dyrektor szkoły oraz zespół nauczycieli kształcenia zawodowego. Warto opracować narzędzia przydatne do monitorowania procesu kształcenia z wykorzystaniem programów modułowych oraz sporządzić raport ewaluacyjny. Wydawać się może, że takie działania są praco- i czasochłonne, ale dokumenty te stanowią podstawę do zaprojektowania rzetelnych zmian w celach, treściach oraz przyczynią się do podniesienia jakości i efektywności kształcenia. W procesie monitorowania i ewaluacji warto uwzględnić między innymi: pracę (sposób działania) uczących się i nauczycieli w poszczególnych jednostkach modułowych, dydaktyczną mapę programu, zgodność celów i treści z podstawą programową, zgodność celów i treści z aktualnymi wymaganiami rynku pracy, 64

65 logikę wyodrębnienia modułów i jednostek modułowych, prawidłowość formułowania celów kształcenia, zgodność celów i materiału nauczania, wykorzystywane metody kształcenia (np. czy są aktywizujące, czy uczący się wykonują ćwiczenia), przebieg indywidualizacji kształcenia, prawidłowość doboru czasu trwania poszczególnych jednostek modułowych, diagnozę i przyrost umiejętności, poziom satysfakcji i osiągnięcia edukacyjne uczących się (poziom umiejętności zawodowych, przygotowanie do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe), dobór narzędzi ewaluacyjnych wykorzystywanych w procesie kształcenia, dopasowanie propozycji metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych do założonych celów i specyfiki zawodu. Raport ewaluacyjny powinien zawierać wnioski i rekomendacje, a wyniki ewaluacji stanowią podstawę do podnoszenia jakości kształcenia w przyszłości. W strukturze raportu końcowego powinno się znaleźć: streszczenie, spis treści, wprowadzenie, opis zastosowanej metodologii, wyniki ewaluacji, wnioski, rekomendacje. Warto wiedzieć, że ewaluacja prowadzona pobieżnie nie da rzetelnych odpowiedzi na postawione pytania, a kluczowym elementem ewaluacji jest zbieranie danych oraz dokonanie ich analizy. Ewaluację prowadzi się po to, by doskonalić realizowane przedsięwzięcie. 1) Etapy ewaluacji i ich cele. 2) Analiza programu: a) Zastosowana metodologia sposoby i formy pracy, materiały, sposób dokumentowania, b) Wyniki. 3) Monitorowanie realizacji programu: a) Obszary monitorowania (proces edukacyjny, cząstkowe osiągnięcia uczniów), b) Zastosowana metodologia sposoby i formy pracy, materiały, sposób dokumentowania, c) Wyniki. (Tę strukturę można zastosować do każdego obszaru oddzielnie.) 4) Efekty kształcenia: a) Zastosowana metodologia sposoby analizy, formy pracy, materiały, sposób dokumentowania, b) Analizy, zestawienia i wnioski z nich wynikające. 5) Wnioski i rekomendacje dotyczące zmian i rozwiązań do wprowadzenia w programie. 25 G. Ulman, 65

66 Do wszystkich opracowanych modułowych programów kształcenia przygotowana jest obudowa dydaktyczna w postaci pakietów edukacyjnych. Są one doskonałą pomocą do projektowania i prowadzenia zajęć dydaktycznych ukierunkowanych na samokształcenie. Nauczyciele powinni dokonać analizy pakietów przed rozpoczęciem procesu kształcenia ( oraz ), w szczególności zwrócić uwagę na dobór ćwiczeń i treści do szczegółowych celów kształcenia, metody pracy i zaproponowaną literaturę. Po analizie programu i pakietów edukacyjnych należy sporządzić listę potrzebnych środków dydaktycznych, opracować karty pracy, analizy przypadków, teksty przewodnie, wykaz (propozycje) projektów do wykonania przez uczniów. Analiza pakietów pod kątem ich aktualności oraz poprawności metodycznej i merytorycznej pozwala na to, by dobrze przygotować się do pracy z uczącymi się, która wymaga między innymi: zaprezentowania możliwości i sposobu pracy uczącego się z poradnikiem, zapoznania uczących się z kryteriami wymagań w jednostce modułowej, zdiagnozowania umiejętności uczących się na wejściu, obserwacji czynności w trakcie wykonywania zadań, zbadania umiejętności uczących się na wyjściu, stosowania indywidualizacji pracy opartej na samokształceniu kierowanym, organizowania pracy uczących się i ich zaktywizowaniu, przedstawienia celów kształcenia w taki sposób, aby uczący się mieli świadomość przydatności osiągniętych umiejętności, odpowiedniego doboru metod pracy, środków dydaktycznych oraz form organizacyjnych do celów kształcenia, sprawdzania na bieżąco postępów uczących się i w zależności od nich ustalanie tempa dalszej pracy, umożliwienia uczącym się kontrolowania własnych postępów. Pakiety edukacyjne opracowane w ramach realizacji projektu prowadzonego przez Departament Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej są powszechnie udostępnione. Programy modułowe i pakiety w postaci zapisu na płytach CD i DVD zostały przesłane również do 400 placówek edukacyjnych w Polsce: kuratoriów oświaty, centrów kształcenia praktycznego, centrów kształcenia ustawicznego, ochotniczych hufców pracy, ośrodków dokształcania i doskonalenia zawodowego. (opracowany dla każdej jednostki modułowej) jest zbiorem materiałów wspomagających proces kształcenia. Na ostateczną zawartość pakietu edukacyjnego miały wpływ takie elementy, jak: program jednostki modułowej, literatura merytoryczna, literatura metodyczna oraz standard wymagań egzaminacyjnych (schemat 16). 66

67 Elementy wpływające na opracowane pakiety edukacyjne Literatura merytoryczna Literatura metodyczna Standard wymagań egzaminacyjnych Źródło: opracowanie własne Każdy pakiet składa się dwóch poradników: i. Ich strukturę przedstawia schemat 17. Struktura pakietu edukacyjnego 1. Wprowadzenie 1. Wprowadzenie 2. Wymagania wstępne 2. Wymagania wstępne 3. Cele kształcenia 3. Cele kształcenia 4. Materiał nauczania Informacje niezbędne do osiągania zaplanowanych w jednostce modułowej celów kształcenia obejmujące: fakty, pojęcia, prawa, symbole, definicje, schematy, opisy, rysunki Pytania sprawdzające Ćwiczenia, tematy, sposób wykonania, wyposażenie stanowiska pracy Sprawdzian postępów 5. Sprawdzian osiągnięć Test zawierający: instrukcję dla ucznia i zestaw zadań testowych Karta odpowiedzi 4. Przykładowe scenariusze zajęć 5. Ćwiczenia z opisami zawierającymi: Wskazówki do realizacji Zalecane metody nauczania uczenia się Środki dydaktyczne 6. Ewaluacja osiągnięć ucznia (dwa narzędzia pomiaru osiągnięć edukacyjnych ucznia): Plan testu w formie tabelarycznej Punktacja zadań Propozycje norm wymagań Instrukcja dla nauczyciela Klucz odpowiedzi Zestaw zadań testowych 7. Literatura Źródło: opracowanie własne na podstawie struktury pakietu edukacyjnego 67

68 w materiale nauczania zawarto informacje niezbędne do realizacji zaplanowanych w jednostce modułowej celów kształcenia. Zaproponowane zestawy ćwiczeń wymagają od ucznia samodzielnego analizowania i syntetyzowania wiadomości oraz formułowania wniosków. Przed przystąpieniem do wykonywania ćwiczeń uczeń może dokonać samooceny, odpowiadając na, a po ich wykonaniu ma możliwość sprawdzenia przyrostu wiedzy po udzieleniu odpowiedzi na pytania zawarte w Poniżej został zaprezentowany przykład fragmentu pakietu edukacyjnego. Przykład wybranych fragmentów z handlowiec 341[03], moduł jednostka modułowa obszarów powiązanych tematycznie. z pakietu edukacyjnego dla zawodu technik 341[03].Z4, 341[03].Z4.01, w której wyodrębniono osiem Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1) Jak są definiowane aktywa? 2) Jakie są podstawowe grupy aktywów? 3) Jaka jest struktura aktywów trwałych? 4) Jaka jest struktura aktywów obrotowych? 5) Jakie są podstawowe grupy pasywów? 6) Jaka jest struktura kapitałów (funduszy) własnych? 7) Jaka jest struktura zobowiązań i rezerw na zobowiązania? Zidentyfikuj, a następnie zaklasyfikuj poszczególne składniki, którymi dysponuje jednostka gospodarcza do odpowiedniej grupy aktywów lub pasywów, następnie ustal wartość poszczególnych grup rodzajowych. środki pieniężne w banku ,- kredyt bankowy okres spłaty 4 lata ,- niewypłacone wynagrodzenia pracowników 8 100,- towary w magazynie ,- niezapłacony podatek dochodowy 2 500,- budynki produkcyjne ,- kapitał podstawowy ,- czeki obce 2 000,- 68

69 weksle obce ,- maszyny produkcyjne ,- kapitał rezerwowy ,- wartość zakupionej licencji ,- udziały w innych jednostkach ,- zestawy komputerowe (10 szt.) ,- Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się ze strukturą aktywów i pasywów rys. 1, 2, 3, 4, 5, 2) zidentyfikować składniki aktywów, 3) zidentyfikować składniki pasywów, 4) zakwalifikować składniki aktywów do odpowiedniej grupy rodzajowej, 5) zakwalifikować składniki pasywów do odpowiedniej grupy rodzajowej, 6) zapisać sklasyfikowane składniki aktywów i pasywów w formie tabelarycznej, 7) ustalić wartość poszczególnych grup rodzajowych, 8) zaprezentować wyniki swojej pracy. Wyposażenie stanowiska pracy: zeszyt przedmiotowy lub komputer wyposażony w program do prezentacji PowerPoint, projektor podłączony do komputera i ekran, kalkulator, przybory do pisania, literatura z rozdziału 6. Po wykonaniu ćwiczeń Sprawdzian postępów. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować pojęcie aktywów trwałych i obrotowych? 2) zdefiniować pojęcie kapitałów własnych? 3) zdefiniować pojęcie zobowiązań i rezerw na zobowiązania? 4) zidentyfikować i sklasyfikować składniki aktywów? 5) zidentyfikować i sklasyfikować składniki pasywów? Sposób organizacji pracy uczących się z wykorzystaniem programów modułowych i pakietów edukacyjnych umożliwia: ukształtowanie umiejętności organizowania własnego procesu uczenia się, efektywnego zarządzania czasem i informacjami, przetwarzania nowej wiedzy i umiejętności oraz poszukiwania i korzystania ze wskazówek i instrukcji. 69

70 zawiera dwa przykładowe scenariusze zajęć, ćwiczenia są opatrzone wskazówkami metodycznymi. W pakiecie znajdują się dwa narzędzia pomiaru osiągnięć dydaktycznych ucznia, tj. test wielokrotnego wyboru oraz zadanie typu próba pracy (nie w każdym pakiecie). Sprawdziany oprócz zadań testowych zawierają: plan testu, punktację zadań, propozycję norm wymagań, klucz odpowiedzi. Pakiet edukacyjny może, a nawet powinien stanowić bazę wyjściową do organizowania procesu kształcenia, którą nauczyciel modyfikuje i dostosowuje do aktualnych potrzeb. Efektem procesu kształcenia jest ukształtowane umiejętności zawodowych uczących się. Temu celowi mają służyć ćwiczenia zaproponowane w pakietach edukacyjnych. Nauczyciel powinien dokonać analizy pakietów pod kątem zgodności celów i treści kształcenia przykład w tabeli 8. Analiza pakietu edukacyjnego Obliczyć i zaewidencjonować VAT naliczony i należny, Sporządzić deklarację VAT 7 na podstawie rejestrów VAT. Źródło: opracowanie własne Ogólne zasady ewidencji towarów. Rozliczenie zakupu towarów. Wycena obrotu towarowego. Ewidencja zakupu towarów w hurcie i detalu. Ewidencja sprzedaży towarów. Ewidencja sprzedaży w jednostkach handlu hurtowego i detalicznego. Rejestr zakupu i rejestr sprzedaży. Sporządź rejestr zakupów VAT i rejestr sprzedaży VAT oraz deklarację VAT 7 za miesiąc kwiecień 200x r. Dokonana analiza pozwoli sporządzić raport uwzględniający treści kształcenia i ćwiczenia, które trzeba uzupełnić lub uaktualnić. Należy także dokonać analizy ćwiczeń pod kątem zgodności wyposażenia placówki i wyposażenia zaproponowanego w ćwiczeniach. Ważne jest również zgromadzenie odpowiedniej literatury potrzebnej do realizacji zajęć edukacyjnych. Wewnątrzszkolny system oceniania (WSO) określa ogólne ramy oceniania, nauczyciel opracowuje zasady oceniania w jednostce modułowej lub module, spójne z WSO. Do opracowania zasad oceniania można wykorzystać elementy zawarte w pakiecie: ćwiczenia, sprawdziany pomiaru dydaktycznego test wielokrotnego wyboru, test typu próba pracy (jeśli został zawarty w pakiecie). Ocenianie uczniów w kształceniu modułowym powinno odbywać się w trakcie realizacji zajęć, do tego można wykorzystać ćwiczenia, dla których nauczyciel może wskazać elementy odpowiadające poziomowi wymagań. Do oceniania po module można wykorzystać zaproponowane w pakietach 70

71 edukacyjnych narzędzia pomiaru, w których oprócz planu testu zawarto propozycje norm wymagań (podstawowe P, ponadpodstawowe PP). Propozycje norm wymagań uczeń otrzyma następujące oceny szkolne: dopuszczający za rozwiązanie co najmniej 8 zadań z poziomu podstawowego, dostateczny za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego, dobry za rozwiązanie 14 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego, bardzo dobry za rozwiązanie 18 zadań, w tym co najmniej 3 z poziomu ponadpodstawowego. Fragment planu testu opracowanego dla jednostki modułowej Sporządzanie dokumentów finansowych 1. Rozróżnić dokumenty związane ze sprzedażą b p a 2. Zidentyfikować elementy faktury VAT b p a 3. Określić termin wystawienia faktury VAT b p b 4. Dobrać sposób obliczenia kwoty podatku VAT w handlu detalicznym c p c Źródło: 5. Dobrać rodzaj dokumentu korygującego c pp d 6. Wskazać odbiorcę Oryginału faktury a p b Po dokładnej analizie można dostosować zamieszczone propozycje narzędzi pomiaru do szkolnego i modułowego systemu oceniania. Elementem oceny jednostki modułowej może być portfolio prowadzone przez ucznia, na które będą składać się m.in. wykonane ćwiczenia, testy osiągnięć, sprawozdania z wykonanych projektów itp. W branży ekonomiczno-finansowo-biurowej analiza i ewaluacja są szczególnie ważne, gdyż wiele zapisów zawartych w pakietach edukacyjnych wymaga aktualizacji ze względu na częste zmiany zachodzące w przepisach prawa. Konieczność modyfikacji pakietu edukacyjnego można wykazać na przykładzie pakietu dla ucznia w jednostce modułowej 522[01].Z3.06 dla zawodu sprzedawca. 1) Na str. 16 jest zapisane: wysokość podatku dochodowego oblicza się na podstawie skali podatkowej wg stawek 19%, 30%, 40%. Zapis ten wymaga aktualizacji, gdyż skala podatkowa zmieniała się i aktualne stawki to 18 i 32%. 2) Na str. 19 zapisano informacje na temat dokumentacji potrzebnej do podjęcia i prowadzenia działalności gospodarczej. Z tytułu zmian w przepisach należy dokonać modyfikacji zapisów, wprowadzić zapis o LOK (lokalne okienko przedsiębiorczości), o wniosku EDG1, który wypełnia przedsiębiorca chcący podjąć działalność gospodarczą, modyfikacji będą też wymagały ćwiczenia związane z tą tematyką. 71

72 Kluczowym zadaniem nauczycieli w modernizacji pakietów edukacyjnych jest utworzenie szkolnej bazy materiałów, środków dydaktycznych, narzędzi (zestawów ćwiczeń, testów osiągnięć edukacyjnych uczących się itp.) do wykorzystania i uzupełniania przez wszystkich nauczycieli uczestniczących w procesie kształcenia zawodowego w celu podniesienia jakości i efektywności kształcenia. Takie podejście i przyczynią się do sukcesów uczących się (bardzo dobre przygotowanie do wykonywania zawodu, wysoka zdawalność egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe), a tym samym upowszechniona zostanie pozytywna opinia o wysokiej jakości kształcenia i innowacyjnych rozwiązaniach edukacyjnych szkoły. Modułowy program kształcenia dla zawodu oraz pakiety edukacyjne stanowią bazę do opracowania dokumentów związanych z planowaniem pracy nauczyciela. Punktem wyjścia do budowania wymagań programowych oczekiwanych osiągnięć ucznia jest taksonomiczne ujęcie celów kształcenia. Wymagania wstępne określają umiejętności, jakie uczący się powinien posiadać przed rozpoczęciem pracy z poradnikiem. Cele kształcenia określają umiejętności, jakie ma opanować w wyniku procesu kształcenia. Są one uszczegółowione w stosunku do programu jednostki modułowej. Materiał nauczania zawiera informacje niezbędne do realizacji zaplanowanych w jednostkach modułowych szczegółowych celów kształcenia. Pytania sprawdzające badają wiedzę uczniów niezbędną do wykonania ćwiczeń. Ćwiczenia zawierają opis sposobu ich wykonania oraz wyposażenie stanowiska pracy, a Sprawdzian postępów umożliwia sprawdzenie poziomu wiedzy po wykonaniu ćwiczeń. Sprawdzian osiągnięć umożliwia sprawdzenie wiadomości i umiejętności opanowanych przez ucznia podczas realizacji programu jednostki modułowej. Jeśli plan testu wielokrotnego wyboru zostanie uzupełniony i zmodyfikowany, uzyskamy niezbędną do planowania pracy nauczyciela informację dotyczącą wymagań i sposobów oceniania. Plan testu zawiera wówczas cele kształcenia, kategorię celów, w tym przypadku zgodnie z taksonomią celów w dziedzinie poznawczej (wg B. Niemierki 26 ): 1) zapamiętanie wiadomości, 2) zrozumienie wiadomości, 3) stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych, 4) stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych oraz poziomy wymagań P podstawowy, PP ponadpodstawowy. 26 B. Niemierko,, Warszawa

73 Fragment zmodyfikowanego planu testu opracowanego dla jednostki modułowej 522[01].Z3.03. w zawodzie sprzedawca 1. Rozróżnianie dokumentów związanych ze sprzedażą b p 2. Identyfikowanie elementów faktury VAT b p 3. Określanie terminu wystawienia faktury VAT b p 4. Ustalanie sposobu obliczenia kwoty podatku VAT detalicznym w handlu c p 5. Ustalanie rodzaju dokumentu korygującego c pp 6. Wskazywanie odbiorcy Oryginału faktury a p Źródło: opracowanie własne na podstawie zawód sprzedawca Dla wielu jednostek modułowych może zaistnieć konieczność uzupełnienia o wymagania sprawdzianu praktycznego typu próba pracy. W opracowywanych planach wynikowych należy zwrócić szczególną uwagę na to, jakie kwalifikacje zawodowe osiągnie uczący się po ukształtowaniu określonych umiejętności zawodowych. Ponadto warto wyodrębnić w planach wynikowych kolumnę zawierającą odniesienia kształtowanych umiejętności do standardu wymagań egzaminacyjnych w danym zawodzie. Wdrożenie kształcenia modułowego wymaga wprowadzenia szeregu zmian, m.in. w organizacji pracy, dokumentach szkolnych. Wprowadzenie zmian w dokumentacji szkoły poprzedzają ustalenia rady pedagogicznej dotyczące m.in.: sposobu wypełniania dokumentacji: dziennika, arkuszy ocen, indeksów, sposobu oceniania jednostki modułowej, modułu, sposobu zaliczania jednostki modułowej w przypadku nieobecności lub oceny niedostatecznej. Dydaktyczna mapa programu powinna ułatwić realizację programu kształcenia oraz planowanie zajęć dydaktycznych, może jednak podlegać w razie potrzeby modyfikacji. Modułowe programy kształcenia oraz pakiety edukacyjne wymagają modyfikacji i dostosowywania do potrzeb uczących się, nauczycieli i rynku pracy. 73

74 W tym rozdziale zawarto informacje na temat: procedury i harmonogramu wdrażania kształcenia modułowego, wyposażenia dydaktycznego potrzebnego do realizacji kształcenia modułowego, oceny stanu przygotowania szkoły zawodowej do wdrożenia kształcenia modułowego. W procedurze wdrażania kształcenia modułowego można wyodrębnić trzy główne etapy. ETAP 1 Planowanie ETAP 2 Wdrażanie ETAP 3 Ewaluacja Na etapie planowania należy: dokonać analizy potrzeb rynku pracy w planowaniu oferty edukacyjnej branży, dokonać analizy wykazu programów modułowych branży ekonomiczno-finansowo-biurowej dopuszczonych do użytku szkolnego, wyznaczyć termin konsultacji z organem prowadzącym szkołę, zorganizować spotkanie z radą pedagogiczną, ustalić potrzeby szkoły i zaplanować działania związane z wdrożeniem programu, zwłaszcza w zakresie kwalifikacji i liczebności kadry dydaktycznej oraz wyposażenia pracowni w urządzenia i środki dydaktyczne, dokonać analizy zapisów w aktach prawnych dotyczących kształcenia modułowego, podjąć decyzję o miejscach realizacji kształcenia modułowego, np. nawiązać współpracę z pracodawcami i centrum kształcenia praktycznego, dokonać analizy pakietów edukacyjnych wspomagających proces kształcenia, zaplanować system sprawdzania i oceniania osiągnięć szkolnych uczących się w systemie modułowym, dokonać analizy szans i zagrożeń związanych z wdrożeniem kształcenia modułowego, zdiagnozować stopień przygotowania szkoły do wdrożenia kształcenia modułowego. Na etapie wdrażania należy: doskonalić kadrę nauczycielską, dokonać zmian w zapisach w statucie szkolnym, w wewnątrzszkolnym systemie oceniania i innych dokumentach, doposażyć bazę technodydaktyczną, opracować szkolny plan kształcenia (w tym dokonać wyboru specjalizacji), opracować system sprawdzania i oceniania osiągnięć edukacyjnych uczących się, opracować plany wynikowe do poszczególnych modułów, zorganizować zajęcia z zastosowaniem skutecznych metod kształcenia (praktycznych, aktywizujących), przeprowadzić pomiar dydaktyczny diagnozujący, bieżący i sumujący, opracować system monitorowania kształcenia modułowego, opracować system certyfikowania umiejętności uczących się. 74

75 Na etapie ewaluacji należy: dokonać analizy wyników pomiaru dydaktycznego, opracować raport i wnioskować o jakości procesu kształcenia w wybranych modułach. W tabeli 11 podano propozycję harmonogramu wdrażania kształcenia modułowego. Zaprezentowane rozwiązanie może stanowić jedynie bazę do opracowania szczegółowego harmonogramu wdrożenia. Harmonogram wdrożenia kształcenia modułowego od września 2009 r. przykład od września 2008 do marca 2009 Konsultacje dyrektora szkoły zawodowej z konsultantem ekspertem ds. kształcenia modułowego Powołanie zespołu nauczycieli do opracowania koncepcji przygotowania szkoły do modułowego systemu kształcenia zawodowego Diagnoza potrzeb rynku pracy pod kątem wdrożenia programów modułowych dla zawodu Wybór zawodu, w którym wdrożono modułowy program kształcenia Analiza modułowego programu kształcenia, w tym dydaktycznej mapy programu Z analizy mapy programu wynikało, że konieczna jest jej modyfikacja ze względu na praktyki zawodowe. Program zakładarealizacjępraktykpozrealizowaniuwszystkichmodułów zawodowych, a więc w klasie czwartej. Dla ucznia ostatni rok nauki jest czasem wytężonej pracy, przygotowywaniem się do egzaminów zewnętrznych i dlatego postanowiono zrealizować praktyki zawodowe w klasie trzeciej. Zaplanowano również moduł specjalizacyjny. Będzie on realizowany w klasie czwartej, po zrealizowaniu wcześniejszych modułów. Ustalenie potrzeb szkoły i zaplanowanie działań związanych z wdrożeniem wybranego, modułowego programu kształcenia Przegląd potrzeb i możliwości kadrowych Przegląd wyposażenia technodydaktycznego Po analizie kwalifikacji kadry pedagogicznej stwierdzono, że posiadane zasoby kadrowe są wystarczające do realizacji zajęć w systemie kształcenia modułowego. Nie zatrudniono dodatkowych specjalistów, ponieważ w szkole prowadzono do tej pory kształcenie w tym zawodzie i nie stwierdzono braków kadrowych. Szkoła dysponuje odpowiednimi środkami do rozpoczęcia kształcenia zawodowego w module ogólnozawodowym. Doposażono pracownie kształcenia zawodowego w podręczniki i publikacje wspomagające proces kształcenia. 75

76 kwiecień czerwiec 2009 lub wcześniej Cykl szkoleń rady pedagogicznej uczestniczyła cała rada pedagogiczna uczestniczyli nauczyciele kształcenia zawodowego Doskonalenie kadry nauczycielskiej kształcenia zawodowego, tematyka: Podjęcie decyzji o miejscach realizacji kształcenia modułowego Opracowanie listy niezbędnych zakupów Opracowanie kosztorysu wdrożenia kształcenia modułowego w zawodzie Doposażenie bazy dydaktycznej szkoły Opracowanie systemu sprawdzania i oceniania osiągnięć szkolnych ucznia Opracowanie planów wynikowych dla poszczególnych modułów Wprowadzenie stosownych zmian w statucie szkoły w zakresie kształcenia modułowego Opracowanie szkolnego planu nauczania Główne działania placówki skoncentrowały się na intensywnym szkoleniu rady pedagogicznej, które w szczególności: objęło również nauczycieli przedmiotów ogólnokształcących, zawierało wprowadzenie, podstawy i organizację kształcenia modułowego, pozwoliło zidentyfikować zadania związane z wdrażaniem kształcenia modułowego, skoncentrowane było m.in. na opanowaniu przez nauczycieli umiejętności operacjonalizacji celów kształcenia zawodowego, obejmowało zagadnienia dotyczące oceniania, pomiaru dydaktycznego, zakładało opanowanie przez nauczycieli umiejętności opracowywania i modyfikowania pakietów edukacyjnych. Zaplanowano szkolenia dla nauczycieli kształcenia zawodowego. Odbywają się cykliczne spotkania z konsultantem, ekspertem, które pozwoliły rozwiązywać problemy dotyczące organizacji zajęć i miały na celu wspieranie nauczycieli prowadzących kształcenie zawodowe. Prowadzone jest systematyczne wewnątrzszkolne doskonalenie nauczycieli. Część jednostek modułowych w szkole, u pracodawcy, obsługa kas fiskalnych w Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego 76

77 od września 2009 Zorganizowanie spotkania z rodzicami i uczniami w celu wyjaśnienia istoty kształcenia modułowego Realizacja zajęć edukacyjnych Przeprowadzenie pomiaru dydaktycznego diagnozującego po jednostkach modułowych czerwiec 2010 Przeprowadzenie pomiaru dydaktycznego sumującego Analizowanie wyników pomiaru dydaktycznego Źródło: opracowanie własne Ewaluacja procesu kształcenia Opracowanie raportu ewaluacyjnego Wnioskowanie o jakości kształcenia Wdrożenie programów modułowych wymaga oszacowania jego kosztów. 1) Koszt zewnętrznego szkolenia kadry pedagogicznej uczestniczącej w kształceniu modułowym (formy i miejsce szkolenia). 2) Koszt wyposażenia szkoły w dodatkowe media (jakie?) i elementy infrastruktury (jakie?). 3) Koszt doposażenia szkoły w nowe stanowiska i stacje dydaktyczne (jakie?) w ramach istniejących pracowni (jakich?). 4) Koszt materiałów i narzędzi (jakich?) zużywanych w procesie kształcenia praktycznego. 5) Koszty (ewentualne) zewnętrznego kształcenia zawodowego uczniów w ramach modułów zawodowych i specjalizacyjnych (jakich i gdzie?). 6) Koszty (dodatkowe, jakie?) eksploatacji pracowni kształcenia zawodowego w szkole. Wdrożenie kształcenia modułowego wymaga m.in. opracowania planu tygodniowej liczby godzin dla poszczególnych jednostek modułowych, arkusza organizacyjnego, terminów realizacji modułów przykład w załączniku nr 7 A), B), C). Organizacja pracowni dostosowanej do prowadzenia zajęć dydaktycznych w kształceniu modułowym w zawodzie wymaga opracowania projektu. Założenia do projektu: wykaz wyposażenia pracowni dostosowany do zaleceń i wskazówek zawartych w programie modułowym, wykaz stanowisk i stacji dydaktycznych potrzebnych do realizacji kształcenia specjalistycznego, 77

78 dostosowanie infrastruktury pracowni do zaleceń zawartych w jednostkach modułowych, które będą realizowane w tej pracowni, zapotrzebowanie na media wynikające z założeń techniczno-organizacyjnych programu modułowego. W branży ekonomiczno-finansowo-biurowej wyposażenie pracowni, w której odbywa się kształcenie modułowe, wymaga organizacji stanowisk pracy, uwzględniających np. specyfikę: przedsiębiorstwa handlowego, biura, magazynu, sekretariatu, punktu sprzedaży itp. Oprócz wyposażenia pracowni w odpowiedni sprzęt meblowy, urządzenia biurowe, komputery z właściwym oprogramowaniem stosowanym w omawianej branży, niezbędne do wykonania ćwiczeń są również druki dokumentów, np. formularze podatkowe, druki faktur VAT netto i brutto, regulaminy wynagradzania pracowników, listy płac, kwestionariusze osobowe i inne. Dyrektorzy i nauczyciele wdrażający modułowy program kształcenia zawodowego w branży ekonomiczno-finansowo-biurowej wskazują na następujące trudności: braki w wyposażeniu technodydaktycznym, problemy z nawiązaniem współpracy z partnerami zewnętrznymi, zmiany w organizacji pracy szkoły, brak precyzyjnego podziału cyklu kształcenia na semestry w kształceniu modułowym, prowadzenie zajęć z uczniami, którzy nie potwierdzili swoich umiejętności zawodowych w poprzednich modułach, uniwersalność merytoryczna kadry nauczycielskiej, prowadzenie zajęć przez kilku nauczycieli w ramach jednego modułu lub jednostki modułowej, ustalenie planu zajęć, konieczność uzupełniania etatów przez nauczycieli (wymusza to na szkole dostosowanie planu zajęć do nauczycieli dochodzących). Z punktu widzenia planu najlepiej byłoby, aby w szkole jedna jednostka modułowa była przygotowywana przez dwóch nauczycieli, ułatwiłoby to ułożenie zajęć w podziale na grupy, ustalanie zastępstw w przypadku nieobecności nauczyciela. Ogólne kryteria oceny stanu przygotowania placówki znajdują się w podrozdziale 1.4. w części II poradnika pt. Zaprezentowany w tej części poradnika kwestionariusz (tabela 12) został opracowany przez Polską Sieć Kształcenia Modułowego. Zamieszczone w nim pytania pozwalają ocenić, w jakim stopniu szkoła jest przygotowana do wdrożenia kształcenia modułowego. 78

79 Kwestionariusz oceny stopnia przygotowania instytucji do wdrażania kształcenia modułowego 27, kształcenia/szkolenia zawodowego, programu Czy zostały uwzględnione potrzeby edukacyjne rynku pracy przy sporządzaniu oferty szkoleniowej? Czy placówka zasięgnęła opinii pracodawców o swojej ofercie usług kształcenia i/lub szkolenia zawodowego? Czy placówka współpracuje z pracodawcami w realizacji i doskonaleniu treści kształcenia zawodowego? Czy placówka wyjaśniła/wyjaśni kandydatom chcącym skorzystać z oferty usług kształcenia i/lub szkolenia zawodowego, na czym polega system modułowy? Czy placówka może uwzględnić potrzeby i oczekiwania klientów w zakresie treści kształcenia i ich realizacji? Czy kadra dydaktyczna placówki posiada niezbędne kwalifikacje merytoryczne do prowadzenia oferowanych usług edukacyjnych, w tym modułowych? Czy kadra dydaktyczna posiada przygotowanie metodyczne do prowadzenia kształcenia zawodowego w systemie modułowym? Czy placówka zapewniła sobie możliwość pozyskania specjalistów? Czy w instytucji przeprowadzono analizę potrzeb w zakresie rozwoju zawodowego pracowników? Czy przeanalizowano potrzeby placówki wdrażającej kształcenie modułowe w zakresie kompetencji kadry? Czy w instytucji opracowano plan doskonalenia kadry dydaktycznej uwzględniający ww. potrzeby? Czy instytucja/kierownictwo udziela wsparcia pracownikom w zakresie dokształcania i doskonalenia zawodowego? Czy kadrze dydaktycznej stworzono warunki do wymiany doświadczeń i korzystania z przykładów dobrych praktyk kształcenia modułowego? Czy baza lokalowa instytucji zapewnia realizację programów modułowych objętych ofertą edukacyjną i planem realizacji? Czy wyposażenie technodydaktyczne umożliwia realizację zintegrowanych (łączenie teorii z praktyką) zajęć w konwencji modułowej zgodnie z programem i planem realizacji? Czy zaplanowano organizację wykorzystania bazy zewnętrznej? Czy wypracowano możliwość unowocześniania bazy technodydaktycznej? 27 Na podstawie: 79

80 Czy klienci usług edukacyjnych mają możliwość korzystania z technologii informatycznych, w tym z sieci Internet w placówce? Czy technologie informacyjne są stosowane do wspomagania organizacji i realizacji kształcenia/szkolenia modułowego? Czy do modułowych programów kształcenia/szkolenia są przygotowane materiały dydaktyczne dla uczących się? Czy przewidziano, w jakiej postaci uczący się otrzyma materiały dydaktyczne? Czy materiały dydaktyczne są zaktualizowane i adekwatne do zmodyfikowanych programów? Czy zasoby biblioteczne uwzględniają potrzeby uczestników kształcenia/ szkolenia modułowego? Czy modułowe programy kształcenia/szkolenia zawodowego są zgodne z uznanymi metodologiami? Czy zmodyfikowano programy, dostosowując je do warunków placówki, aktualnej wiedzy merytorycznej i metodycznej oraz oczekiwań rynku? Czy zmodyfikowane programy kształcenia/szkolenia modułowego uzyskały pozytywną opinię (merytoryczną i metodyczną) specjalistów zewnętrznych? Czy oferta usług kształcenia/szkolenia modułowego jest promowana w środowisku? Czy informacje o modułowych programach kształcenia/szkolenia (objętych ofertą usług) są ogólnodostępne dla potencjalnych klientów? Czy kadra dydaktyczna ma pełny dostęp do dokumentacji programowej (drukowanej i elektronicznej)? Czy w instytucji został zaprojektowany system monitorowania realizacji i ewaluacji modułowych programów kształcenia/szkolenia zawodowego i pakietów edukacyjnych? Czy została zaprojektowana procedura wykorzystania rezultatów monitoringu i ewaluacji modułowych programów do doskonalenia treści kształcenia? Czy przygotowanie i realizacja modułowego programu kształcenia/szkolenia jest udokumentowana zgodnie z przyjętym w instytucji systemem i przepisami prawa? Czy placówka zaplanowała wydawanie dodatkowych zaświadczeń, certyfikatów? Czy stan wiedzy i/lub umiejętności uczących się będzie diagnozowany na wejściu? Czy placówka posiada bank zadań egzaminacyjnych i/lub testowych stosowanych do oceny przyrostu wiedzy i/lub umiejętności uczących się? Czy system oceniania wiedzy i umiejętności stosowany w instytucji jest dostosowany do specyfiki kształcenia modułowego? 80

81 Czy instytucja prowadzi cykliczne badania losów absolwentów? Czy w instytucji zaplanowano sposób badania przydatności zawodowej absolwentów z udziałem pracodawców? Czy instytucja utrzymuje kontakty z klientami, dla których świadczyła usługi edukacyjne? Czy w instytucji opracowano procedurę wykorzystania wyników badania efektywności kształcenia do doskonalenia jakości oferty kształcenia/szkolenia modułowego? Czy w instytucji jest powołany zespół odpowiedzialny za planowanie, wdrożenie i zapewnienie jakości usług edukacyjnych? Czy w placówce wypracowano program i harmonogram badań jakości kształcenia? Czy w placówce opracowano sposób wykorzystania wniosków z badań jakości do doskonalenia oferty? Czy placówka uzyskała zgodę organu prowadzącego na realizację kształcenia modułowego? Czy rada pedagogiczna pozytywnie zaopiniowała przyjęcie systemu kształcenia modułowego? Czy powołano zespół do spraw wdrażania kształcenia modułowego? Czy placówka ma zagwarantowane finanse na wdrożenie kształcenia modułowego? Czy placówka dysponuje możliwościami pozyskiwania środków finansowych? Czy zdecydowana większość nauczycieli jest przekonana do potrzeby wdrażania kształcenia modułowego w placówce? Czy kadra zarządzająca jest przekonana do potrzeby wdrażania kształcenia modułowego w placówce? Czy włączono wszystkich chętnych do pracy nad wdrażaniem kształcenia modułowego? Czy nauczyciele mają realny wpływ na proces wdrażania kształcenia modułowego? Źródło: Szkoła powinna się bardzo dobrze przygotować do wdrożenia kształcenia modułowego. Wdrożenie powinno być poprzedzone etapem planowania. Skuteczność kształcenia modułowego realizowanego w szkole i ciągłe jego doskonalenie umożliwi prowadzenie monitorowania i ewaluacja. 81

82 W tym rozdziale zawarto informacje na temat: wybranych aktywizujących metod kształcenia najczęściej stosowanych w kształceniu modułowym, możliwości wykorzystania obudowy dydaktycznej programów modułowych wspomagających proces dydaktyczny, wykorzystania technik komputerowych wspomagających proces dydaktyczny. Metody kształcenia planowane dla potrzeb wdrożenia modułowego programu kształcenia są zdeterminowane formułą celów kształcenia. Osiągnięcie celów zawartych w programach modułowych wymaga zastosowania metod aktywizujących, stymulujących procesy myślowe uczniów, nie ma tu miejsca na uczenie się przez zapamiętywanie. Modułowo-zadaniowa konstrukcja programu kształcenia wymaga, aby uczniowie wykonywali czynności praktyczne składające się na określone zadanie zawodowe, które stanowi wycinek pracy zawodowej. Dlatego w branży ekonomiczno- -finansowo-biurowej konieczne jest zastosowanie metod kształcenia umożliwiających uczniom samodzielne podejmowanie działań o charakterze intelektualnym i praktycznym. Szczególnie polecanymi metodami są: metoda ćwiczeń, metoda projektów, metoda tekstu przewodniego, analiza przypadków (metoda przypadków). Idealnie byłoby, aby w każdej jednostce modułowej została zastosowana metoda projektów. Uczący się samodzielnie formułują temat i samodzielnie poszukują rozwiązania. Nauczyciel pozostawia dużą swobodę zarówno w wyborze tematu projektu, jak i sposobie rozwiązania problemu, jednocześnie czuwa nad realizacją projektu i osiągnięciem celów kształcenia. Projekt może zawierać rozwiązanie teoretyczne problemu lub praktyczne wykonanie modelu. Niezbędne jest również pisemne sprawozdanie. Po wykonaniu projektów następuje ich prezentacja przed grupą ( obrona projektu ). W dyskusji przebiegającej pod merytoryczną opieką nauczyciela uczący się dyskutują o sposobie rozwiązania problemów i oceniają wartość każdego projektu. Etapy wykonywania projektów/zadań zawodowych: powołanie grup-zespołów zadaniowych, wybór tematów projektów, 82

83 podpisanie kontraktów edukacyjnych z uczącymi się, wykonywanie projektów zadań zawodowych, obrona projektów poddawana ocenie. Przy zastosowaniu tej metody uczący się wykonują zadanie przygotowane przez nauczyciela. Jest to zadanie praktyczne; uczniowie mają dostęp do wszystkich potrzebnych danych, wyposażenia pracowni, w której wykonują ćwiczenie lub realizują zadanie. Nauczyciel przygotowuje materiały potrzebne do wykonania zadania lub ćwiczenia (teksty przewodnie, poradniki, itp.). Swoje zadanie uczący się wykonują samodzielnie wspomagani tekstami przewodnimi, tj. pytaniami prowadzącymi. W pierwszym etapie planuje się wykonanie ćwiczenia lub zadania, korzystając z materiałów źródłowych. Na właściwe rozwiązanie naprowadzają przygotowane przez nauczyciela pytania. Prowadzący pomaga, gdy wykonujący ćwiczenie/zadanie napotykają na trudności. Zbieranie i analizowanie informacji W fazie tej uczący się: zapoznają się z zadaniem, które mają wykonać, dokonują przeglądu różnych materiałów źródłowych, dokonują analizy, np. schematu, tekstu, aktów prawnych, których zastosowanie jest konieczne do wykonania ćwiczenia, odpowiadają na przygotowane przez nauczyciela pytania, tzw. pytania prowadzące, dokonują przeglądu rozwiązań podobnych zadań. Planowanie wykonania ćwiczenia Polega na przemyśleniu i zaproponowaniu procesu realizacji zadania. Uczniowie przygotowują: algorytm postępowania (plan działań), ustalają kolejność wykonania poszczególnych czynności, planują dobór środków do wykonania zadania, powstały plan wykonania może (ale nie musi) być wspólny dla całej grupy. Ustalenie zgodności planowanego wykonania z możliwościami technicznymi pracowni Zaproponowany plan wykonania powinien być w tej fazie szczegółowo omawiany z nauczycielem. Ustalenia szczegółowe powinny dotyczyć: kolejności wykonania poszczególnych czynności, rozpoznawania i eliminowania błędów w proponowanym przez uczniów procesie postępowania, możliwości przeprowadzenia ćwiczenia w warunkach danego laboratorium, ustalenia sposobów kontroli. W fazie tej powinny być pobrane przez uczniów materiały potrzebne do realizacji zadania. 83

84 Praktyczne wykonanie zadania określonego w treści ćwiczenia W fazie tej uczący się samodzielnie wykonują ćwiczenie. Nauczyciel czuwa nad prawidłowym przebiegiem procesu, zwraca uwagę na trudne do wykonania czynności. Sprawdzenie poprawności wykonania ćwiczenia, kontrola wyników Kontrolę poprawności wykonywanego zadania powinni przeprowadzać uczący się podczas wykonywania ćwiczenia, tak aby błędy z poszczególnych czynności nie wpływały na dalsze etapy wykonania ćwiczenia. Uczący się powinni sprawdzać wyniki swojej pracy samodzielnie przy pomocy opracowanych kryteriów szczegółowych. Można również sposób wykonania zadania, jakość wyrobu, staranność jego wykonania poddać kontroli i ocenie koleżeńskiej. Analizowanie sposobu wykonania zadania W tej fazie uczący się powinni odpowiedzieć na pytanie: co bym zrobił/a inaczej, lepiej, gdybym wykonywał/a ćwiczenie jeszcze raz? Uczący się, pod kierunkiem nauczyciela, analizują cały przebieg wykonania zadania pod kątem usprawnienia jego wykonania. Jeżeli poprawki są znaczne całe ćwiczenie można powtórzyć. Metoda ta polega na rozpatrzeniu przez grupę uczących się opisu jakiegoś przypadku zawierającego problem. Przygotowanie opisu przypadków. Wyjaśnienie celu i tematu zajęć. Wyjaśnienie istoty metody przypadków (zdarzeń). Prezentacja opisu zdarzenia. Wstępna analiza zdarzenia. Uzupełnienie informacji (pytania, odpowiedzi). Analiza opisu zdarzenia. Selekcja informacji na ważne i drugoplanowe. Propozycja rozwiązań. Wybór rozwiązania optymalnego i jego uzasadnienie. 28 F. Szlosek, ITE, Radom

85 Ocena trafności stawianych pytań. Ocena prawidłowości wnioskowania. Podkreślenie momentów mających najwyższą wartość dydaktyczną. Ćwiczenie laboratoryjne sprowadza się do wykonywania na odpowiednio przystosowanych stanowiskach dydaktycznych określonych przez nauczyciela czynności. Uczący się wykonują czynności samodzielnie, korzystają z różnych źródeł informacji, uzyskują potrzebną do wykonania ćwiczenia wiedzę i kształtują określone umiejętności, mają bezpośredni kontakt np. z rzeczywistymi urządzeniami, dokumentami, drukami i innymi materiałami. Uświadomienie uczącym się celów kształcenia. Określenie zadań do wykonania. Prześledzenie przez uczących się treści instrukcji do ćwiczeń. Wykonanie przez nauczyciela pokazu. Określenie kryteriów oceny wykonywanych zadań. Seria pytań stawianych przez uczących się. Udzielanie uzupełniających odpowiedzi przez nauczyciela. Przygotowanie stanowisk do wykonywania ćwiczenia. Wykonywanie czynności ukierunkowanych na ukształtowanie właściwych umiejętności. Zestawienie uzyskanych wyników. Dokonanie oceny przeprowadzonych działań. Ustalenie przyczyn ewentualnie powstałych braków. Prognozowanie sposobów usuwania ewentualnych braków. Opracowanie np. sprawozdania (protokołu) z przebiegu ćwiczeń. Scharakteryzowane metody kształcenia są szczególnie zalecane w branży ekonomiczno-finansowo- -biurowej. Zajęcia edukacyjne w branży powinny być prowadzone przede wszystkim z wykorzystaniem metody ćwiczeń oraz metody przypadków. Zaleca się, aby efektem działań uczących się w jednostce modułowej były zrealizowane projekty. 85

86 Opracowywanie konspektów i scenariuszy pozwala na odpowiednie przygotowanie się do zajęć dydaktycznych, zaplanowanie organizacji zajęć, przygotowanie ćwiczeń, instrukcji lub innych pomocy dydaktycznych dopasowanych do zaplanowanej metody kształcenia. Jeśli wymagamy od uczących się, by byli aktywni na zajęciach, chcemy ich motywować do samokształcenia, musimy się do nich odpowiednio przygotować. Dobrze zorganizowane zajęcia przebiegają sprawnie, a uczący się nie mają czasu na nudę. Pakiety edukacyjne stanowią bazę do wykorzystania przez nauczycieli i uczących się. oraz mogą być także wykorzystywane w kształceniu przedmiotowym. W zamieszczono między innymi wskazania metodyczne, przykładowe narzędzia pomiaru dydaktycznego, scenariusze zajęć do wykorzystania w procesie kształcenia w jednostce modułowej. Przykładowy scenariusz z jednostki modułowej załącznik nr 5. stanowi kompendium informacji potrzebnych do wykonania ćwiczeń, w swojej strukturze zawiera między innymi elementy pozwalające na samoocenę uczącego się. (Więcej na temat pakietów edukacyjnych w podrozdziale 3.4) Technika komputerowa jest powszechnie stosowana w życiu gospodarczym. Firmy oczekują od absolwentów szkoły zawodowej potencjalnych pracowników umiejętności obsługi typowych programów komputerowych, przede wszystkim pakietu Office. W branży ekonomiczno-finansowo- -biurowej należy wykorzystywać programy specjalistyczne, stosowane np. w przedsiębiorstwach handlowych do obsługi magazynów, stosowane w komórkach finansowych i finansowo-księgowych programy finansowo-księgowe. Oferta programów na rynku jest dość szeroka, przy ich wyborze dobrze jest konsultować się z pracodawcami w regionie i dostosować się do ich oczekiwań w tym zakresie. Listę programów z tej branży proponuje również Centralna Komisja Egzaminacyjna, określając wyposażenie ośrodków egzaminacyjnych (informacje na stronie W kształceniu modułowym uczący się wykonują zadania zawodowe, dlatego dominującymi metodami kształcenia są: metoda ćwiczeń, tekstu przewodniego, metoda projektów. W pakietach edukacyjnych zawarte są scenariusze zajęć edukacyjnych do wykorzystania przez nauczycieli. W branży ekonomiczno-finansowo-biurowej nieodzowna jest umiejętność obsługi aktualnie stosowanych w przedsiębiorstwach programów komputerowych. 86

87 W tym rozdziale zawarto informacje o sposobach oceniania i dokumentowania osiągnięć uczestników kształcenia modułowego. System oceniania powinien koniecznie uwzględniać diagnozę (na wstępie), badania sumujące (testy pisemne i praktyczne) kończące poszczególne jednostki modułowe oraz oceny projektów obejmujące jedną lub kilka jednostek modułowych. Testy praktyczne mogą zawierać zadania wysoko i nisko symulowane, a w przypadku niektórych modułów zawodowych i specjalizacyjnych zadania typu próba pracy. System oceniania powinien być tak skonstruowany, aby pozwalał uświadamiać uczącemu się poziom jego osiągnięć szkolnych w stosunku do wymagań edukacyjnych. polega na wykonaniu przez uczącego się czynności zawodowych na rzeczywistym stanowisku pracy. Działania uczącego się całkowicie lub w przeważającej części oceniane są na podstawie wytworu. Zadanie zawodowe zaopatrzone jest zwykle w kryteria oceny i klucz punktowania. zbliżonych do rzeczywistych. polega na wykonaniu przez uczącego się zadania w warunkach polega na wykonaniu działań praktycznych w sytuacjach umownych, w warunkach całkowicie sztucznych. Uczący się musi posłużyć się pewną wyobraźnią ukierunkowaną na wykonanie zadania. W zadaniach wysoko symulowanych mogą występować inscenizacje, gry dydaktyczne. Po zrealizowaniu wszystkich jednostek modułowych z danego modułu jest czas na sprawdzenie, czy cele kształcenia założone na początku zostały osiągnięte. Ocena po module powinna nam dostarczyć odpowiedzi na to pytanie. Jaka jest różnica pomiędzy sprawdzaniem umiejętności po jednostce modułowej a sprawdzaniem umiejętności po module? Inny jest zakres wiedzy i umiejętności objętych sprawdzeniem. Należy pamiętać, że rezultatem jednostki modułowej jest produkt, podjęta decyzja lub wykonana usługa. Ocena za moduł potwierdza wiedzę i umiejętności ze wszystkich zrealizowanych jednostek modułowych. W sprawdzianach po jednostkach modułowych kontrolowane są postępy osiągane w kolejnych etapach kształcenia, poszczególne umiejętności lub wiedza przygotowawcza potrzebna do wykonania kolejnych zadań zawodowych, wynik sprawdzianu powinien odpowiedzieć na pytanie: czy uczący się potrafi wykonać zadanie zawodowe? Sprawdzian po module może być podstawą do wystawienia certyfikatu potwierdzającego ukształtowane umiejętności. Zasada powinna być taka, że jeżeli uczący się potwierdzi umiejętności z jednostek modułowych i uzyska z każdej jednostki w module ocenę pozytywną, powinien zaliczyć cały moduł. 87

88 Absolwenci szkół zawodowych mają możliwość potwierdzenia kwalifikacji, przystępując do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe (szczegółowe informacje na stronie Egzamin zawodowy jest formą oceny poziomu opanowania wiadomości i umiejętności z zakresu danego zawodu, określonych w standardach wymagań, które są podstawą przeprowadzania egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe. Egzamin zawodowy przeprowadzany jest dla absolwentów: zasadniczych szkół zawodowych, techników, techników uzupełniających, szkół policealnych. Termin przeprowadzania egzaminu ustala dyrektor Centralnej Komisji Egzaminacyjnej, a odbywa się on raz w roku w okresie od czerwca do sierpnia. Egzamin zawodowy składa się z dwóch etapów: etapu pisemnego, etapu praktycznego (więcej o egzaminach potwierdzających kwalifikacje zawodowe na stronie Centralnej Komisji Egzaminacyjnej Ogólnie o egzaminie zawodowym Planowana przez MEN reforma systemu edukacji przewiduje również zmiany w organizacji przeprowadzania egzaminów potwierdzających kwalifikacje zawodowe, opisane w Informatorze 29, przygotowanym przez MEN. Wybrane fragmenty z proponowanych zmian: 4.1. Organizacja przeprowadzania egzaminów potwierdzających kwalifikacje zawodowe ( ) Wprowadzane zmiany będą polegać głównie na możliwości oddzielnego potwierdzania przez ucznia w procesie kształcenia każdej wyodrębnionej z zawodu kwalifikacji i uzyskania przez niego dokumentu w postaci certyfikatu potwierdzającego określoną kwalifikację. Po potwierdzeniu wszystkich wyodrębnionych kwalifikacji w zawodzie absolwent szkoły uzyska dyplom oraz suplement do dyplomu. W ramach proponowanych zmian nastąpi wzmocnienie praktycznego aspektu egzaminu w zawodach na poziomie technikum, utworzenie zinformatyzowanego systemu banku zadań egzaminacyjnych oraz odejście od sesyjności egzaminu (aktualnie tylko sesja zimowa i letnia) na rzecz przeprowadzania egzaminów zawodowych w ośrodkach egzaminacyjnych funkcjonujących w trybie całorocznym Udział pracodawców w systemie egzaminacyjnym W tworzeniu ośrodków potwierdzających kwalifikacje zawodowe powinny aktywnie uczestniczyć organizacje pracodawców, stowarzyszenia zawodowe, samorządy gospodarcze oraz indywidualni pracodawcy stanowiący otoczenie gospodarcze szkół zawodowych, którzy chcieliby uczestniczyć w przygotowaniu pracowników zgodnie z własnymi potrzebami. Udział pracodawców jest niezbędny do funkcjonowania ośrodków egzaminacyjnych zapewniających rzeczywiste warunki środowiska pracy. W takim ujęciu potwierdzania kwalifikacji zawodowych likwidacji ulegnie system egzaminów na tytuły zawodowe, organizowanych i przeprowadzanych przez państwowe komisje egzaminacyjne. Nastąpi ujednolicenie systemu egzaminów zawodowych bez względu na formę uczenia się szkolną czy pozaszkolną MEN,, 2010, pl/images/pdf/konferencje/4.pdf, s

89 Sposób oceniania wewnętrznego w kształceniu modułowym ustala rada pedagogiczna i jest on zapisany w statucie szkoły, szkolnym systemie oceniania. Szkoły, które wdrożyły kształcenie modułowe, opracowały wewnątrzszkolny system oceniania według własnej koncepcji. Ocena z modułu: 1) Ocena z modułu stanowi średnią ważoną wszystkich ocen z jednostek modułowych w danym module. 2) Na ocenę z modułu składają się następujące elementy: średnia ważona ze wszystkich jednostek modułowych w module + egzamin po module (test wielokrotnego wyboru oraz próba pracy ). Ocena z jednostki modułowej: 1) Stanowi składową trzech elementów: ocena z prowadzonego przez ucznia portfolio + ocena realizacji projektu + średnia ocen uzyskanych z ćwiczeń w ramach jednostki modułowej. 2) Ocena ze Sprawdzianu osiągnięć (próba pracy + test pisemny). 3) Średnia ważona z wykonania ćwiczeń w ramach jednostki modułowej. Na świadectwie szkolnym uczniowie mają zapisaną ocenę z ukończonych modułów, natomiast w arkuszach ocen wpisywane są oceny z modułów. Ponadto warto dodatkowo założyć kartę, na której wyszczególnione są wszystkie jednostki modułowe (przykład KARTY KLASYFIKACJI MODUŁOWEJ Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych nr 5 w Łodzi w załączniku nr 6). Aby uczeń mógł być klasyfikowany pozytywnie z modułu, musi być sklasyfikowany pozytywnie ze wszystkich jednostek modułowych. Uczeń niesklasyfikowany z jednostki modułowej (a zatem z modułu) podlega procedurze egzaminów klasyfikacyjnych. Uczeń, który w wyniku klasyfikacji uzyskał ocenę niedostateczną z jednostki modułowej, podlega procedurze egzaminu poprawkowego w terminie ustalonym przez dyrektora szkoły, zgodnie ze statutem. Jeżeli dana jednostka jest prowadzona przez więcej niż jednego nauczyciela, ocena z jednostki modułowej jest średnią ocen każdego nauczyciela. Osiągnięcie celów jednostki modułowej najczęściej jest sprawdzane poprzez: testy praktyczne, testy teoretyczne, najczęściej wielokrotnego wyboru, symulację egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe, projekty. Doskonałym sprawdzianem umiejętności uczących się są testy typu próba pracy. Przykład próby pracy w zawodzie sprzedawca po jednostce modułowej 522[01].Z3.01 załącznik nr 4. 89

90 Do udokumentowania wykonanej przez uczących się próby pracy czy prezentacji projektów można zaproponować Kartę oceny próby pracy/projektu. Oceny z poszczególnych jednostek modułowych powinny być zapisane na założonej karcie klasyfikacji modułowej (podrozdział 6.2). Osiągnięcia uczących się dokumentowane są także w dziennikach lekcyjnych oraz arkuszach ocen. Doskonałym przykładem dokumentowania postępów i osiągnięć uczącego się jest portfolio. PORTFOLIO propozycja zawartości dla branży: 1) kontrakt edukacyjny, 2) ćwiczenia wykonywane przez uczącego się, 3) instrukcje, 4) teksty przewodnie, 5) dowody osiągnięć, np. wyniki sprawdzianów, 6) elementy realizowanego projektu: opisy, wyniki badań itp., 7) prezentacje multimedialne, 8) wypełnione dokumenty, 9) ważne akty prawne lub ich fragmenty, 10) fotografie, np. z wycieczek zawodowych, prezentacji projektów, 11) certyfikaty umiejętności, 12) karty samokształcenia. Poniżej przedstawiono przykład karty samokształcenia 30. INFORMACJE WSTĘPNE Nazwa kierunku kształcenia (zawodu)... Nazwa modułu umiejętności zawodowych... Nazwa jednostki modułowej JM... Tematyka samodzielnego uczenia się (krótka charakterystyka projektu i treści samokształcenia) INFORMACJE NA TEMAT SAMODZIELNEGO UCZENIA SIĘ Cele samodzielnej pracy W wyniku właściwie zorganizowanej pracy masz możliwość przyswojenia następujących wiadomości:... i ukształtowania następujących umiejętności:..... Literatura Skorzystaj z następujących źródeł informacji... Porada na temat samodzielnego uczenia się J. Moos, A. Koludo (red.), ŁCDNiKP

91 Sprawdzenie efektów samodzielnego uczenia się. Odpowiedz na następujące pytania:... Inne uwagi... System oceniania w kształceniu modułowym sprzyja dobremu przygotowaniu uczących się do zewnętrznego egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe. Szkoła, która wdrożyła programy modułowe, wypracowuje sposób oceniania umiejętności ukształtowanych w jednostce modułowej i module. Osiągnięcia edukacyjne uczących się muszą być dokumentowane. W tym rozdziale zawarto informacje na temat: korzyści wynikających z wdrożenia kształcenia modułowego, stanowiących podstawę do jego promocji, tworzenia pozytywnego wizerunku szkoły w lokalnym środowisku. Kształcenie modułowe wymaga promocji, gdyż nie jest powszechne, pomimo wielu korzyści wynikających z jego wdrożenia. Do upowszechniania wiedzy o istocie kształcenia modułowego warto włączyć pracodawców, placówki edukacyjne, urzędy pracy, organy prowadzące i nadzorujące. Promując kształcenie modułowe, warto posłużyć się poniżej zamieszczoną listą korzyści. integracja teorii i praktyki z różnych dziedzin w logicznie zamkniętych elementach procesu kształcenia, zajęcia są realizowane z podziałem na grupy według zaleceń zawartych w programie modułowym, specjalizacja dostosowywana do potrzeb lokalnego rynku pracy, program opracowany w oparciu o podstawę programową dla zawodu uwzględnia standard kwalifikacji zawodowych, atrakcyjne dla uczniów formy i metody kształcenia, bogata baza technodydaktyczna, dostęp do najnowszych rozwiązań technicznych w danej branży, bogaty zestaw narzędzi i środków dydaktycznych do prowadzenia zajęć i oceniania uczących się, umiejętności ukształtowane w ramach poszczególnych modułów pozwalają na wykonywanie określonego zakresu pracy, duża indywidualizacja procesu kształcenia, efektywne wykorzystanie czasu zajęć, 91

92 preferowana samodzielność i kreatywność uczących się, elastyczność programu możliwość dostosowania programu do aktualnych potrzeb, szybka reakcja na rozwój techniki i nowych technologii możliwość wymiany lub uzupełniania jednostek modułowych. Dla ucznia: możliwość certyfikowania umiejętności zawodowych, np. po modułach, wysoka indywidualizacja procesu kształcenia dostosowanie tempa pracy do możliwości uczących się, efektywne przygotowanie uczących się do zewnętrznego egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe, korzystanie z nowych technologii, nauczyciel na bieżąco kontroluje postępy w wykonywaniu zadań zawodowych, atrakcyjne dla uczących się metody i formy kształcenia, brak zbędnych powtórzeń materiału kształcenia (co ma miejsce w kształceniu przedmiotowym), kształtowanie umiejętności poprzez wykonywanie zadań zawodowych, poprawa warunków pracy uczniów (podział na grupy). Dla nauczycieli i szkoły: aktywizacja zawodowa nauczycieli, większe zaangażowanie uczących się w proces dydaktyczny uczniowie kształcący się w systemie modułowym mogą przysparzać znacznie mniej problemów wychowawczych (np. absencja, brak motywacji do nauki) niż w systemie przedmiotowym, praktyczność zajęć uczenie się poprzez doświadczenie sprzyja lepszym efektom kształcenia, konieczność stosowania innowacyjnych rozwiązań, uzyskanie swobody działania, program jest elastyczny, pozwala na wymianę lub aktualizację jego poszczególnych elementów, promocja szkoły w środowisku lokalnym, na rynku edukacyjnym, wzbogacenie bazy kształcenia praktycznego szkoły współpraca z pracodawcami oraz centrami kształcenia praktycznego, nowe pracownie, konieczność ścisłej współpracy nauczycieli, np. tworzenie narzędzi wykorzystywanych w jednostkach modułowych, pakiety edukacyjne do dyspozycji nauczycieli, interesująca rola nauczyciela w procesie kształcenia nauczyciel ekspert, organizator, łatwość opracowywania planów wynikowych w oparciu o modułowe programy, możliwość oceny konkretnych umiejętności zawodowych. Dla otoczenia szkoły, np. organu prowadzącego, innych szkół, kuratorium oświaty: system kształcenia modułowego sprzyja potwierdzaniu kwalifikacji cząstkowych, uatrakcyjnienie oferty kształcenia, w procesie kształcenia uczestniczą lepiej przygotowani, bardziej wszechstronni nauczyciele, na rynku edukacyjnym pojawia się konkurencja, wzbogacenie bazy dydaktycznej szkół, 92

93 organy prowadzące i nadzorujące mogą prezentować dobre praktyki kształcenia zawodowego na szerokim forum, np. we współpracy z pracodawcami, im bardziej ścisła współpraca edukacji z rynkiem pracy, tym mniejsze bezrobocie. Dla edukacji: lepsze dostosowanie umiejętności absolwentów do oczekiwań rynku pracy, wykorzystanie bogatej obudowy dydaktycznej kształcenia zawodowego przez wszystkich nauczycieli, także w kształceniu przedmiotowym, wyższa efektywność kształcenia, konieczność nieustannego wzbogacania bazy technodydaktycznej wprowadzenie postępu do gospodarki, innowacyjni, nowocześni nauczyciele to wyższa jakość zasobów pracy w gospodarce. Dla pracodawców i rynku pracy: przygotowanie pracowników zgodnie z potrzebami rynku pracy, aktywny udział pracodawców w procesie kształcenia: wpływ pracodawców na modyfikację programu kształcenia o strukturze modułowej, możliwość opracowania wspólnie z pracodawcą programu modułu specjalizacji, rozwój firmy w oparciu o odpowiednio wykwalifikowaną kadrę, promocja przedsiębiorstw w środowisku edukacyjnym i nie tylko, pracodawcy mogą liczyć na uzyskanie przez uczących się pożądanych kwalifikacji w krótkim czasie (jednostka modułowa, moduł). Przykładem dobrej praktyki współpracy szkoły zawodowej z pracodawcami w promowaniu kształcenia modułowego mogą być działania partnerów Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych nr 5 w Łodzi. Przedstawiciele pracodawców, którzy współorganizują kształcenie w ramach poszczególnych jednostek modułowych w zawodzie technik handlowiec, uczestniczą w konferencjach, seminariach, spotkaniach z rodzicami uczniów gimnazjum, w czasie których wskazują na potrzeby rynku pracy oraz wysoką skuteczność kształcenia modułowego. W ramach współpracy z Ośrodkiem Doradztwa Zawodowego Łódzkiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego organizowane są wycieczki dla gimnazjalistów do pracowni kształcenia zawodowego oraz wycieczki zawodoznawcze do przedsiębiorstw w regionie. Kształcenie zadaniowe jest popularyzowane w lokalnej prasie, publikacjach, aktualizowana jest strona internetowa. Wdrożenie programów modułowych jest wielką szansą dla kształcenia w zawodach branży ekonomiczno-finansowo-biurowej, gdyż nie powoduje rewolucji w szkole, natomiast przyczynia się do przygotowania fachowców, którzy wykonują zadania zawodowe już na etapie kształcenia w szkole. Dostosowanie oferty edukacyjnej do wymogów rynku pracy jest możliwe poprzez opracowanie modułu specjalizacji zawodowej zgodnie z potrzebami lokalnego rynku pracy, nauka w ramach specjalizacji odbywa się w stosunkowo krótkim cyklu kształcenia. Ciekawe specjalizacje zawodowe, które są planowane z udziałem pracodawców, zwiększają zainteresowanie kandydatów szkołami zawodowymi. Szkoła, w której odbywa się kształcenie modułowe zgodnie z zasadami, gdzie przygotowano się solidnie do wdrożenia, promuje się poprzez swoje działania i zadowolenie uczących się. Kształcenie modułowe jest elementem tworzenia pozytywnego wizerunku szkoły jako placówki nowoczesnej, podążającej za potrzebami rynku pracy i powinno być wykorzystywane w akcji promocyjnej prowadzonej przez szkołę. 93

94 94 Kształcenie modułowe wymaga promocji w lokalnym środowisku: wypracowania zasad współpracy z organem prowadzącym i nadzorującym pracę szkoły, opracowania strategii promocji w środowisku edukacyjnym. Nie wolno wdrażać kształcenia modułowego do szkoły/placówki, która nie jest odpowiednio przygotowana do tego systemu, gdyż takie działanie nie sprzyja kształtowaniu pozytywnego wizerunku szkoły w środowisku.

95

96

97 Wyposażenie niezbędne do realizacji kształcenia modułowego kosztuje tyle samo, ile wyposażenie dla kształcenia przedmiotowego (uczy się przecież w tym samym zawodzie). Więcej kosztują płace nauczycieli ze względu na podział na grupy na wszystkich zajęciach. Należy pokazać korzyści wynikające z wdrożenia. Chociaż przygotowanie się do realizacji kształcenia modułowego wymaga dużo pracy, jednak praca ta jest niezwykle twórcza, przynosi wiele satysfakcji, a zadowoleni absolwenci będą kształtować pozytywny wizerunek szkoły w otoczeniu, co zapewni nabór i utrzymanie się szkoły na rynku edukacyjnym. Ponadto uczący się są tak zaangażowani w proces kształcenia, że nie przysparzają problemów wychowawczych. Rzeczywiście w branży ekonomiczno-finansowo-biurowej zużywają się formularze druków, wiele ćwiczeń jednak można wykonać z wykorzystaniem komputera w formie elektronicznej. Dobrym rozwiązaniem jest ustalenie systemu zastępstw, dyrektor może także w takich sytuacjach posiłkować się osobami z branży niebędącymi nauczycielami (zatrudnianie specjalistów). 97

98 Istota kształcenia modułowego Szkolenie rady pedagogicznej/4 Cała rada pedagogiczna Zainteresowanie rady pedagogicznej kształceniem modułowym Rola nauczyciela w kształceniu modułowym Warsztaty/4 Dyrektor i nauczyciele kształcenia zawodowego Przygotowanie nauczycieli do pracy w systemie modułowym Procedura wdrożenia systemu kształcenia modułowego Zmiany w dokumentach szkoły dotyczące wdrożenia kształcenia modułowego Kurs/15 Cała rada pedagogiczna Ukształtowanie umiejętności opracowania harmonogramu wdrożenia kształcenia modułowego oraz opracowania zmian w dokumentach szkolnych Analiza, modernizacja i opracowywanie modułowego programu kształcenia dla zawodu Warsztaty/30 Nauczyciele kształcenia zawodowego Przygotowanie nauczycieli do modernizacji i opracowania programu modułowego Analiza, modernizacja i opracowywanie pakietów edukacyjnych Warsztaty/30 Nauczyciele kształcenia zawodowego Przygotowanie nauczycieli do modernizacji i opracowania pakietu edukacyjnego Konstruowanie programu modułowego specjalizacji zawodowej z obudową dydaktyczną Warsztaty/20 Nauczyciele kształcenia zawodowego Przygotowanie nauczycieli do modernizacji i opracowania programu modułowego specjalizacji wraz z obudową dydaktyczną Pomiar dydaktyczny w kształceniu modułowym Warsztaty/20 Dyrektor i nauczyciele kształcenia zawodowego Ukształtowanie umiejętności budowania narzędzi pomiaru dydaktycznego Warsztat pracy nauczyciela kształcenia modułowego Warsztaty/30 Nauczyciele kształcenia zawodowego Ukształtowanie umiejętności opracowania ćwiczeń, tekstów przewodnich, analiz przypadków, konspektów zajęć, planów wynikowych Monitorowanie i ewaluacja kształcenia modułowego Kurs/20 Dyrektor, nauczyciele kształcenia zawodowego Przygotowanie do monitorowania kształcenia modułowego i przygotowania raportu ewaluacyjnego Nowoczesne technologie Praktyki w przedsiębiorstwach, warsztaty, studia podyplomowe/ w zależności od szczegółowej tematyki zajęć Nauczyciele kształcenia zawodowego Zapoznanie z nowoczesnymi technologiami i technikami pracy 98

99 Faza I przygotowanie projektu Faza II wykonanie projektu Faza III ocena projektu 1) Tytuł projektu: 2) Nazwisko nauczyciela prowadzącego grupę projektową: 3) Nazwiska autorów projektu: 4) Cel główny projektu: 5) Opis efektów projektu: a) Uzasadnienie wyboru tematu. b) Procedury badań (w skrócie): metody badań, np. przeprowadzenie ankiety, której celem było zbadanie...; przeprowadzenie wywiadów (z kim, w jakim celu; źródła informacji pisemne, z których skorzystano itd.). c) Odkrycia i informacje (najważniejsze pozyskane informacje, analiza wyników badań, opis wykonanych prac, np. projektu przedsięwzięcia itp.). d) Wnioski i rekomendacje. 99

100 III. Wykonanie II. Organizowanie I. Planowanie Test próba pracy po jednostce modułowej 522[01].Z3.01 Proponuje się następujące normy wymagań uczeń otrzyma następujące oceny szkolne: dopuszczający dostateczny dobry bardzo dobry 12 punktów za spełnienie kryteriów z obszaru I, II, III 18 punktów za spełnienie kryteriów z obszaru I, II, III 22 punkty, w tym co najmniej 2 z obszaru IV 28 punktów, w tym co najmniej 2 z obszaru IV Klucz punktowania 1. Zapisanie w planie pracy czynności prowadzących do zadania Po 1 punkcie, jeżeli uczeń zapisał czynności: przygotować: druki faktur, długopis, kalkulator, obliczyć wartość poszczególnych towarów, obliczyć wartość ogółem do zapłaty, obliczyć kwotę podatku VAT dla poszczególnych towarów i ogółem, obliczyć wartość bez podatku dla poszczególnych towarów Organizowanie stanowiska pracy Po 1 punkcie, jeżeli uczeń przygotował: odpowiednie druki faktur, przybory do pisania, kalkulator Wpisanie danych identyfikacyjnych sprzedawcy i odbiorcy Po 1 punkcie, jeżeli uczeń: wpisał prawidłowo dane identyfikacyjne sprzedawcy i odbiorcy Wpisanie na fakturze zakupionych towarów Po 1 punkcie: za wpisanie zakupionych towarów: nazwa, ilość, cena zgodnie z danymi w zadaniu M. Michalak, 100

101 IV. Prezentowanie III. Wykonanie 5. Obliczenie wartości brutto dla poszczególnych towarów 6. Obliczenie wartości bez podatku Po 1 punkcie: za obliczenie wartości brutto dla poszczególnych towarów (43,75; 46,50; 38,89; 32,00). Po 1 punkcie: za obliczenie wartości bez podatku dla poszczególnych towarów (7,89; 8,39; 7,01; 5,77) Obliczenie wartości i kwot razem 8. Wpisanie numeru faktury, daty wystawienia 9. Wpisanie formy zapłaty, kwoty do zapłaty słownie, imię i nazwisko osoby wystawiającej fakturę 10. Prezentacja wykonanego projektu Po 1 punkcie: za obliczenie wartości brutto, kwoty podatku i wartości bez podatku (161,15; 29,06; 132,09). Po 1 punkcie, jeżeli uczeń wpisał: numer 12/12/07, datę Po 1 punkcie, jeżeli uczeń wpisał: gotówka, poprawnie kwotę słownie, swoje imię, nazwisko jako osoby upoważnionej do wystawienia faktury. Po 1 punkcie, jeżeli uczeń: uzasadnił dobór faktury, wykazał poprawność sporządzonej faktury, wskazał trudności, jakie napotkał przy wykonywaniu obliczeń Razem ilość punktów możliwych do uzyskania ) Ustal z uczniami termin przeprowadzenia testu z co najmniej dwutygodniowym wyprzedzeniem. 2) Rozdaj uczniom treść zadania praktycznego, by mogli zgromadzić potrzebne informacje. 3) Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego. 4) Zapoznaj uczniów z rodzajem zadania typu próba pracy oraz zasadami punktowania. 5) Przeprowadź z uczniami próbę rozwiązywania zadań podobnych do zawartego w teście. 6) Omów z uczniami sposób rozwiązywania zadania, zwróć uwagę na etapy, czyli planowanie, organizowanie, wykonanie i prezentowanie. 7) Zapewnij uczniom możliwość samodzielnej pracy. 8) Zbierz przygotowane karty zadania i oceń zgodnie z kluczem punktowania. 9) Przeprowadź prezentację rozwiązanych zadań. 10) Przeprowadź dyskusję na temat obliczeń procentowych. 11) Ustal przyczyny ewentualnych trudności wynikłych przy wykonywaniu zadania. 12) Opracuj wnioski do dalszego postępowania, mającego na celu uniknięcie niepowodzeń dydaktycznych uczniów. 101

102 1) Przeczytaj uważnie instrukcję. 2) Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę zadania. 3) Zapoznaj się z treścią zadania. 4) Test w formie zadania typu próba pracy, który będziesz rozwiązywać, pozwoli Ci sprawdzić swoje umiejętności z zakresu Sporządzanie dokumentów finansowych. 5) Dokonaj analizy treści zadania. 6) Etapy wykonania zadania to: planowanie, organizowanie, wykonanie, prezentowanie. W etapie planowania powinieneś zaplanować czynności, które wykonasz w celu wystawienia faktury. Organizowanie to etap, w którym przygotujesz się do wystawienia faktury. Wykonanie, czyli wystawienie faktury. Prezentowanie przedstaw sporządzoną fakturę. 7) Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 8) Na rozwiązanie zadania masz 45 minut. P o w o d z e n i a! instrukcja, karta zadania, druki faktur, kalkulator, poradnik dla ucznia, literatura z rozdziału 7. Nazwisko i imię:..... Jesteś sprzedawcą w sklepie Kajtek z artykułami papierniczymi i zabawkami, upoważnionym do wystawienia faktury. Klient w dniu r. dokonał następujących zakupów i poprosił o wystawienie faktury: Blok A4 do wycinanek szt. 25 po 1,75 zł Blok rysunkowya4 szt. 25 po 1,86 zł Kredki 10 komp. po 3,89 zł Plastelina 10 opak. po 3,20 zł Sporządź fakturę dla klienta. P.H. Kajtek J. Patelski ul. Wierzbowa 24, Łódź NIP Przedszkole Bratek J. Grabaczyk ul. Piramowicza 12, Łódź NIP Firma Kajtek jest podatnikiem podatku VAT, przyjmuje zapłatę tylko w formie gotówkowej. Numer ostatniej wystawionej faktury to 12/12/07. Zakupione towary opodatkowane są podstawową stawką podatku VAT. 102

103 Planowanie (czynności prowadzące do wykonania zadania) Organizowanie (przygotowanie do wykonania zadania)

104 Osoba prowadząca.. Sprzedawca 522[01] Obsługa finansowa przedsiębiorstwa handlowego 522[01].Z3 Prowadzenie obliczeń finansowych 522[01].Z3.01 rozróżnić cenę netto i cenę brutto, obliczyć podatek VAT od ceny netto, obliczyć podatek VAT od wartości sprzedaży brutto. organizowanie i planowanie, pracy w zespole, kontrolowania swojej pracy. metoda tekstu przewodniego. praca zespołowa. 90 minut. kalkulator, komputer, rzutnik multimedialny, tekst przewodni, arkusz do ćwiczenia, prezentacja wykonanych prawidłowo obliczeń, materiał nauczania z, literatura zgodnie z. uczniowie zasadniczej szkoły zawodowej kształcącej w zawodzie sprzedawca. 32 M. Michalak, 104

105 Oblicz kwotę podatku VAT od sprzedanych towarów. Przedsiębiorstwo Handlowe Tex-Tim prowadzi sprzedaż hurtową i detaliczną. W tabeli podana jest sprzedaż dokonana w maju br. Sprzedaż hurtowa (towary opodatkowane 22% stawką podatku VAT) Tkaniny bawełniane Batyst Cekin 15, Batyst Haft 12, Batyst Krata 13, Tkaniny lniane Len Pofika 8, Len Kratka 13, Len Samba 9, Tafty Tafta Gładka 6, Tafta Kresz 10, Welury Welur Stok 10, Welur Gwiazdki 15, Tkaniny wełniane Didi kratka 29, Wełna Złota Kratka 16, Wełna Cordoba 17, Żakardy Żakard Szenilla 18, Żakard Agnes 13, Żakard Monachium 6, Koronki Koronka Motyl 22, Koronka Szenilla 17, Sprzedaż detaliczna Tkaniny Batyst Krata 4250,60 22% Wełna Cordoba 3756,20 22% Wełna Złota Kratka 1520,55 22% Tafta Kresz 1890,25 22% Odzież Ubranka niemowlęce dla wzrostu ,60 7% Ubranka dla dzieci ,80 22% 105

106 Faza wstępna 1) Określenie tematu zajęć. 2) Wyjaśnienie uczniom tematu, szczegółowych celów kształcenia. 3) Wyjaśnienie uczniom zasad pracy metodą tekstu przewodniego. 4) Podział uczniów na grupy. Faza właściwa Praca metodą tekstu przewodniego. Faza I. Informacje Pytania prowadzące: 1) Co to jest podstawa opodatkowania podatkiem VAT? 2) Jaka jest różnica między ceną netto a ceną brutto? 3) Jak oblicza się kwotę podatku VAT od ceny netto? 4) Jak oblicza się cenę brutto? 5) Jak oblicza się kwotę podatku VAT od wartości sprzedaży według cen detalicznych? Faza II. Planowanie 1) Jak obliczyć kwotę podatku VAT ze sprzedaży hurtowej? 2) Jak obliczyć kwotę podatku VAT ze sprzedaży detalicznej? 3) Jak obliczyć kwotę podatku VAT od sprzedanych towarów? Faza III. Ustalenie Uczniowie: 1) Pracując w zespołach, proponują sposób wykonania zadania. 2) Zastanawiają się nad podziałem pracy. 3) Opracowują plan działań. 4) Konsultują z nauczycielem proponowany sposób wykonania zadania i opracowany plan. Faza IV. Wykonanie Uczniowie: 1) Wpisują dane liczbowe do opracowanej tabeli. 2) Obliczają wartość sprzedaży netto dla poszczególnych pozycji sprzedaży hurtowej. 3) Obliczają ogólną kwotę podatku VAT dla poszczególnych pozycji sprzedaży hurtowej. 4) Obliczają ogólną kwotę podatku VAT ze sprzedaży hurtowej. 5) Obliczają kwotę podatku VAT ze sprzedaży detalicznej dla poszczególnych pozycji. 6) Obliczają kwotę podatku VAT ze sprzedaży detalicznej. 7) Obliczają kwotę podatku VAT ze sprzedaży hurtowej i detalicznej. Faza V. Sprawdzanie Uczniowie: 1) Sprawdzają w grupach poprawność obliczeń. 2) Sprawdzają poprawność wykonanego zadania, porównując ze wzorem otrzymanym od nauczyciela. Faza VI. Analiza końcowa Uczniowie wraz z nauczycielem wskazują, które etapy rozwiązania zadania sprawiły im trudności. Nauczyciel powinien podsumować całe ćwiczenie, wskazać, jakie umiejętności były ćwiczone, jakie wystąpiły nieprawidłowości i jak ich unikać na przyszłość. 106

107 Ocena poziomu osiągnięć uczniów i ocena ich aktywności. Zebrać po dwa paragony fiskalne z dokonywanych zakupów, sporządzić notatkę informującą o kwocie ogółem oraz kwocie podatku VAT (w rozbiciu na poszczególne stawki). wywiad z uczniami. 10 7

108 108