Wirtualny Sztetl - Muzeum Historii Żydów Polskich.

Transkrypt

1 Wirtualny Sztetl - Muzeum Historii Żydów Polskich

2 RODZAJE NAGROBKÓW Mauzoleum w Łodzi Cmentarz w Szydłowcu

3 RODZAJE NAGROBKÓW TRADYCYJNYCH na obszarze aszkenazyjskim: Typową formą nagrobka, powszechnie stosowaną od średniowiecza i najbardziej popularną aż do okresu holokaustu, jest stela. Zazwyczaj jest to prostokątna płyta kamienna lub drewniana, ustawiona pionowo, mająca różnego kształtu zwieńczenie (np. prostokątne, trójkątne, łukowe). Najważniejszym elementem jest inskrypcja, zajmująca prawie całe lico steli, ujęta w skromne obramienie. Najwcześniejsze zachowane przykłady z obszaru aszkenazyjskiego pochodzą z Nadrenii, z połowy XI w. Z historycznych obszarów Polski najstarsze są stele z XIII i XIV w. ze Śląska (Wrocław, Świdnica), których przetrwało tylko osiem. Około dwustu stel z XVI w. zachowało się w kilkunastu miastach na Podolu, Wołyniu oraz w obecnych granicach kraju (Lublin, Szczebrzeszyn, Lesko, Kraków). Z kolejnych stuleci przetrwało ich już znacznie więcej. Stela z Moguncji, 1171 r. Stele z nieistniejącego już, średniowiecznego kirkutu we Wrocławiu z 1203 r. (najstarsza w Polsce) i z 1345 r. (obecnie w lapidarium)

4 Najstarsze w Polsce stele zachowane w pierwotnym miejscu Lublin, 1541 Szczebrzeszyn, 1545 Lesko, 1548

5 Od XVI w. w kompozycji lica steli wyodrębnione zostają trzy części; patrząc od góry są to: 1)przyczółek w nim przeważnie umieszczane są przedstawienia symboliczne; 2)korpus mieszczący inskrypcję, zwykle flankowaną wyobrażeniem podpór architektonicznych (kolumny, pilastry) lub otoczoną ozdobną bordiurą albo zwykłą ramką; 3) partia cokołowa. Kraków, 1608 Warszawa, 1891 Warszawa, 1925

6 Oprócz stel wykonanych przez wykwalifikowanych rzemieślników, istnieją też stele o nieregularnych formach i nieporadnym opracowaniu oraz substytuty stel wykorzystanie głazów narzutowych lub zużytych kamieni młyńskich. Taki charakter nagrobków wynika głównie z biedy fundatorów. Poznań Lesko Zdzięcioł

7 Rodzaje nagrobków tradycyjnych: stela z członem horyzontalnym Nierzadko wespół ze stelą występuje wydłużony, poziomy element umieszczony wzdłuż mogiły. Wykonany być może jako skrzynia zmontowana z płyt lub jako monolityczny blok. Takie nagrobki znane są od XVI w. i mają wiele wariantów regionalnych. Warszawa Tarnów, 1807 Kraków, 1850

8 Rodzaje nagrobków tradycyjnych: nagrobki tumbowe Dominującym elementem jest tu podłużna, prostopadłościenna skrzynia skonstruowana z płyt, nakryta wiekiem z nastawą (której formy są różne, np. walcowata, piramidalna). Inskrypcja umieszczona jest tu na ściankach skrzyni i nastawy. Takie nagrobki znane są od XVII w. Kraków, nagrobki tumbowe

9 Rodzaje nagrobków tradycyjnych: obudowa tablicy inskrypcyjnej Tego rodzaju nagrobek to niewielki, masywny obiekt murowany, zawierający wnękę, w którą wmontowana jest płyta z napisem (niekiedy jest to typowa stela). Różne warianty takich obiektów znane są dopiero od XIX w. Białystok, 1865 Kraków, pocz. XX w.

10 Rodzaje nagrobków tradycyjnych: ohel (hebr. namiot) Jest to niewielki, zadaszony budynek posiadający dostępną przestrzeń wewnętrzną. Stanowi on szczególne ogrodzenie, wyróżnienie i zabezpieczenie grobu (jednego lub więcej). Wewnątrz ohelu znajdować się może tradycyjny nagrobek lub tablice inskrypcyjne wmontowane w ściany. Stosowanie tego rodzaju obiektów (początkowo drewnianych) ma swój początek od drugiej połowy XVIII w. na grobach cadyków. Obecnie istniejące ohele to przeważnie budynki wzniesione po II wojnie światowej na miejscu zniszczonych oryginalnych. Leżajsk, ohel Elimelecha i jego potomków, po 1783 Leżąjsk, nowy ohel, z lat 60. XX w.

11 Rymanów, odbudowane ohele: Menachema Mendla ben Josef, zm. 1815, odbudowany ok (z prawej), Cwi-Hirsza ben Jehuda ha-kohen, zm i jego syna Josefa Friedmana, zm. 1913, odbudowany po 1990 (z lewej) Rymanów ohel cadyka Menachema Mendla ben Josef wnętrze i środek

12 Od schyłku XVIII w. pośród Żydów następowały zasadnicze zmiany, których przyczynami były zarówno czynniki zewnętrzne (polityka władz państwowych zmierzająca do ucywilizowania Żydów, rozwój nauki i techniki), jak i wewnętrzne (nurt haskali, zróżnicowanie społeczno-polityczne). Prowadziło to do różnego stopnia modernizacji znacznej części społeczności żydowskiej, upodobnienia do otoczenia nieżydowskiego, m.in. przyjęcie ubioru europejskiego i używanie języka krajowego. Modernizacja widoczna jest od połowy XIX w. także w obrębie kultury cmentarnej. Przy organizacji wewnętrznej przestrzeni nowych nekropoli zamiejskich wprowadzono nowoczesne europejskie standardy podział na ponumerowane kwatery oddzielone ciągami komunikacyjnymi, co praktycznie realizowano tylko w większych miastach (Kraków, Warszawa, Łódź, Gliwice, Bielsko). Warszawa. Nowoczesny cmentarz wielkomiejski (założony w 1799 r.) z podziałem na kwatery oddzielone alejami. Stan z 1936 ( pochówków)

13 Dla tzw. postępowców istniała konieczność wydzielenia osobnych kwater, w których nie przestrzegano tradycyjnych podziałów i wprowadzono grzebanie członków rodziny obok siebie, nierzadko w murowanych grobach lub kryptach, przy tym w trumnie czyli nie wprost do ziemi, a więc sprzecznie z tradycją. Na zmiany w wewnętrznej przestrzeni cmentarza wpłynęło też odejście od zasady egalitarności; w nowej sytuacji społecznoprawnej rodziny zamożne wykupywały działki obejmujące powierzchnię znacznie większą od pojedynczych mogił i wznosiły grobowce familijne lub obejścia grobowe wyglądające jak osobne cmentarzyki. Na niektórych nekropoliach dla takich przypadków przeznaczone były specjalne miejsca pod murami obwodowymi (Wrocław, Gliwice, Katowice, Zabrze) lub wzniesionymi w tym celu murami wewnętrznymi (Wrocław). Tworzono też aleję zasłużonych w sferze cywilnej (Warszawa). Wrocław, dla dużych nagrobków architektonicznych postawiono mury wewnętrzne. Warszawa, kwatera postępowców

14 Dalej idącym przekroczeniem zwyczaju przodków była kremacja ciała i pochówek prochów. Takie postępowanie znane jest spoza Polski: osobna kwatera pochówków urnowych zachowała się na cmentarzu we Wrocławiu, natomiast w Wenecji urny umieszczono w kolumbarium. Wrocław. Kwatera pochówków urnowych, nagrobki z lat 20. XX w. Wenecja Lido. Kolumbarium urnowe (sefardyjskie), 1. poł. XX w.

15 Przepisy prawa cywilnego wymusiły rejestrację zgonów i pochówków małych dzieci na tych samych zasadach jak osób dorosłych, czego konsekwencją było utworzenie kwater dziecięcych i stawianie dzieciom nagrobka, co przedtem zdarzało się sporadycznie. Wrocław. Kwatera dla dzieci, nagrobki z lat 60. XIX w. Brześć Litewski. Kwatera dla dzieci, nagrobki z 1911 r. (fot. ok. 1915)

16 W kręgach postępowych przyjmowano zwyczaje otoczenia chrześcijańskiego, upodobniające maskilów do obywateli nowoczesnej Europy. Były to m.in.: zawiadomienia o śmierci i terminie pochówku poprzez klepsydry publikowane w prasie oraz wywieszane w przestrzeni miejskiej i składanie kondolencji poprzez publikacje prasowe; estetyzacja ceremonii konduktu pogrzebowego i pochówku wyrażająca się w funkcjonowaniu służby pogrzebowej, odzianej w uniformy, paradne przewiezienie zmarłego karawanem na cmentarz, wystawienie zmarłego w trumnie na katafalku, używanie wieńców pogrzebowych i kwiatów, uroczyste pożegnanie w odpowiednio urządzonym domu przedpogrzebowym i uroczysty pochówek; wykonywanie fotografii rodzinnej na cmentarzu przy nowo wystawionym nagrobku. Ponadto dbano o estetyczny wygląd cmentarza. Oprócz nowoczesnej organizacji przestrzeni wewnętrznej (ciągi komunikacyjne i podział na kwatery), wprowadzono nasadzenia i pielęgnację zieleni cmentarnej. Znane przykłady z większych miast wskazują, że realizowali to specjaliści z miejskiej dyrekcji zieleni (Wrocław) bądź funkcjonował cmentarny Dział Ogrodnictwa (Warszawa). Zatrudniano na stałe ogrodników dbających nie tylko o wygląd cmentarza jako całości, ale także za odpowiednią opłatą zajmujących się pielęgnacją mogił i nagrobków, łącznie z ozdabianiem kwiatami. Transport zwłok karawanem. Aleksandrów Kujawski (fot. przed 1939) Fotografia rodzinna przy przy grobie Josefa Mendla Grynfarba; z archiwum rodzinnego Isabel Cymerman

17 Od połowy XIX w. na cmentarzach żydowskich pojawiły się nagrobki w różnym stopniu i zakresie odbiegające od tradycyjnych pod względem form, motywów zdobniczych a także treści i języka inskrypcji. Takie innowacje częściej występowały w większych miastach, i z nich zachowało się więcej przykładów. RODZAJE NAGROBKÓW NIETRADYCYJNYCH: zmodyfikowane stele Różnorodne nagrobki tego rodzaju łączy ze stelami idea pionowo ustawionej płyty, zasada frontalności i zbliżona skala obiektu. Różnice dotyczą znacznych modyfikacji kształtu oraz przewagi elementów rzeźbiarskich nad inskrypcją. Wrocław, 1902 Wrocław, 1925 Warszawa, po 1932

18 Rodzaje nagrobków nietradycyjnych: małe formy architektoniczno-rzeźbiarskie. Są to obiekty pełnoplastyczne, dostępne i przeznaczone do oglądania ze wszystkich stron, choć zwykle wyeksponowana jest jakaś strona frontowa z inskrypcją. Na cmentarzu zajmują miejsce nieco większe niż powierzchnia tradycyjnego grobu. Występują w układach wertykalnych, np.: forma antycznego cippus, obelisku, kolumny, wazy lub urny na postumencie, pnia złamanego lub ściętego drzewa, skalnego rumowiska, rzeźby figuralnej); bądź w układach z dominującym elementem horyzontalnym, np.: pozioma płyta na cokole, nagrobki pulpitowe (z rzeźbiarskim przedstawieniem rulonu, księgi, poduszki), wyobrażenie trumny lub sarkofagu; bądź jako układy horyzontalno-wertykalne łączące wymienione wyżej elementy. Obelisk. Warszawa, 1882 Złamana kolumna. Wrocław, 1885 Cippus. Wrocław, 1858

19 małe formy architektoniczno-rzeźbiarskie Złamane drzewo. Warszawa, 1920 Spiętrzone skały. Warszawa, 1907 Urna na postumencie. Wrocław, 1929

20 Małe formy architektoniczno-rzeźbiarskie Trumna na katafalku. Warszawa Pełnoplastyczna rzeźba figuralna. Warszawa

21 Rodzaje nagrobków nietradycyjnych: układy horyzontalno-wertykalne Dominacja członu horyzontalnego (obudowa mogiły z pulpitową nastawą) Wrocław Skrzynia z pulpitową nastawą i stela. Wrocław, 1857

22 Rodzaje nagrobków nietradycyjnych: duże nagrobki architektoniczne Są to monumentalne realizacje architektonicznorzeźbiarskie, z dostępną przestrzenią wewnętrzną, nawet o dużej kubaturze, niekiedy z podziemnymi kryptami (co kwalifikuje je do miana grobowców w ścisłym sensie tego terminu). Na cmentarzu zajmują obszar co najmniej kilkakrotnie większy niż tradycyjny grób i zwykle są to grobowce familijne. Pod względem struktury architektonicznej realizowane były jako założenia portalowe, portykowe, baldachimowe, kolumnadowe, bądź jako formy wieżyczki, mastaby, piramidy. Założenie portalowe. Warszawa, po 1908 Założenie portykowe. Łódź, pocz. XX w.

23 duże nagrobki architektoniczne Założenie kolumnadowe. Łódź, 1900 Założenie baldachimowe. Łódź, 1900

24 duże nagrobki architektoniczne Mastaba z obeliskiem. Warszawa, 1849 Wieżyczka, Kraków

25 Rodzaje nagrobków nietradycyjnych: obejścia grobowe Są to osobne kwatery familijne, mające wspólne ogrodzenie, w obrębie którego zgromadzone są różne formy nagrobków, wystawionych w różnym czasie. Nagrobek fundatora jest zwykle dominujący i związany konstrukcyjnie z ogrodzeniem. Obejście grobowe z mauzoleum w centrum, Łódź Obejście grobowe z bramą i centralnym nagrobkiem baldachimowym Łódź, 1900 (styl modernistyczny)

26 Obejście grobowe z mauzoleum w centrum. Łódź, 1905

27 W XIX w. zaznaczyła się również moda na orient. Ten nurt inspiracji sztuką Bliskiego Wschodu stał się pośród europejskiego żydostwa swoistym odniesieniem do ziemi przodków i powodem do kształtowania żydowskiego stylu narodowego z dominacją stylu mauretańskiego. Wprawdzie najbardziej znamienite realizacje dotyczą budowli synagogalnych, ale zaistniały także jako nagrobki w stylu orientalnym (zwanym też biblijnym) oraz mauretańskim. Nagrobki w stylu orientalnym (biblijnym) w Warszawie

28 Cmentarze wojenne. Podczas I wojny światowej, we wrogich sobie, wielonarodowych armiach rosyjskiej i austriackiej walczyli i ginęli żołnierze-żydzi. W armii austriackiej działał specjalny Oddział Grobów Wojennych, zajmujący się tworzeniem cmentarzy wojennych lub kwater na istniejących cmentarzach i pochówkami poległych żołnierzy (niezależnie od narodowości i armii, w której walczyli). Według prawa austriackiego Żydzi grzebani byli osobno. Pośród około 400 cmentarzy i kwater wojennych utworzonych przed końcem wojny na terenie Galicji, było kilkanaście kwater przy cmentarzach żydowskich i jeden osobny cmentarz w Zakliczynie. Niektóre z nich uległy do czasów obecnych całkowitemu zniszczeniu, po innych zachowały się czytelne ślady w terenie lub pojedyncze nagrobki. Zakliczyn, żydowski cmentarz wojskowy (nr 293) z I wojny światowej, pocztówka z 1917 r. oraz stan obecny Lublin, jedyny ocalały nagrobek z cmentarza wojskowego z I wojny światowej

29 Gdyż mściciel krwi o nich pamiętał Tu spoczywają żydowscy żołnierze polegli w 191[5] Rymanów, kwatera wojskowa z I wojny światowej przy cmentarzu żydowskim

30 Tekst, fotografie i rysunki Andrzej Trzciński. Ponadto wykorzystano materiały ikonograficzne z następujących publikacji: - Geschichte der Juedischen Kultur in Bildern, hrsg. von Bezalel Narkiss i in., Verlag Schibli-Doppler, Birsfelden- Basel [b.r.]. - Juedische Lebenswelten. Katalog, hrsg. von Andreas Nachama, Gereon Sievernich, Berliner Festspiele, Juedischer Verlag, Suhrkamp Verlag, Berlin Lange Nicholas de, Wielkie kultury świata. Świat żydowski, przeł. M. Stopa, Wyd. Penta, Warszawa Wiśniewski Tomasz, Nieistniejące mniejsze cmentarze żydowskie. Rekonstrukcja Atlantydy, Instytut Wydawniczy Kreator, Białystok 2009.

31 Grupa TP największa grupa telekomunikacyjna w Europie Środkowej jest Głównym Partnerem portalu internetowego Wirtualny Sztetl.