Wirtualny Sztetl - Muzeum Historii Żydów Polskich.

Transkrypt

1 Wirtualny Sztetl - Muzeum Historii Żydów Polskich

2 WIADOMOŚCI O CMENTARZACH ŻYDOWSKICH Macewy, Warszawa Biłgoraj, polichromia nagrobków

3 W starożytnym Izraelu stosowano różne rodzaje pochówków. Ze względu na warunki naturalne popularne były komory grobowe wykuwane w ścianach skalnych zboczy lub wewnątrz jaskiń sztucznych bądź naturalnych, jakie wspomniane są w Biblii, m.in.: Rdz 49,29-32 (grota Machpela); Iz 22,15; 2Krl 23,16). Zwykle były to obszerne grobowce rodzin zamożnych. W Biblii wspomniane są też groby synów ludu (np. 2Krl 23,6), czyli cmentarze dla pospólstwa, które być może były nekropoliami naziemnymi.z okresu biblijnego są nieliczne wzmianki o nagrobkach, bez opisu ich wyglądu, oraz nieliczne zachowane obiekty. Najstarszy nagrobek, jaki znamy ze wzmianki biblijnej, to macewa postawiona przez Jakuba na grobie Racheli pochowanej przy drodze do Betlejem (Rdz 35,20). Użyty tu hebrajski termin macewa stosowany był i jest do dziś na określenie różnych form nagrobków, np. 2Sm 18,18 Józef Flawiusz nazywa go słupem z marmuru (Antiquitates, VII, X,3). Inne określenia nagrobków, stosowane od czasów starożytnych, to: gal awnim (stos kamieni, 2Sm 18,17); jad (pomnik, 2Sm 18,18); cijun (2Krl 23,17; Ez 39,15), nefesz (Eruwin 5,1; 55b). Monumentalne grobowce wykute w skale, zwane jad oraz nefesz, z okresu I w. p.n.e. I w. n.e., zachowały się w dolinie Kidron koło Jerozolimy. Od lewej: tzw. grobowiec Absaloma, grobowiec synów Hezira, grobowiec Zachariasza

4 W obrębie judaizmu, przez okres ponad trzech tysięcy lat stopniowo kształtowały się wierzenia dotyczące kwestii eschatologicznych oraz zwyczaje i obrzędy związane ze śmiercią, pochówkiem i upamiętnieniem zmarłego, które były zróżnicowane, zależnie od czasu, środowiska geograficznego i otoczenia kulturowego. Zasadnicze przekonania, które kształtowały się od czasów biblijnych do średniowiecza, są następujące: - ciało powinno być z szacunkiem pogrzebane w grobie; - zmarły jest rytualnie nieczysty i należy rozdzielić zmarłych od żywych (wydzielenie i oznaczenie terenu cmentarza); - grób jest domem, własnością zmarłego do końca świata, i jako taki nie może być w żaden sposób naruszony (oprócz ściśle określonych wyjątków, np. przeniesienie szczątków do Ziemi Izraela, uchronienie przed profanacją); - miejsce pochówku oznacza się nagrobkiem, który stanowi też wyraz czci dla zmarłego i jego upamiętnienie; nagrobek stawia się zwykle przed rocznicą śmierci; - na cmentarzu nie wolno wykonywać żadnych czynności właściwych ludziom żywym (aby nie zawstydzać zmarłych), ani czerpać korzyści z cmentarza (np. wypasać bydło). Samuel i Hymie REICH z Bełchatowa wykonują nagrobek ich ojca Leviego, syna Symchy REICHa, zmarłego 17 lipca 1912 r. Zdjęcie należy do Lisy Webne-Behrman (prawnuczki Lewiego REICHa) Pogrzeb, Włochy, XV w

5 Istnieją różne określenia cmentarza żydowskiego. Żydzi nazywają cmentarz następująco: dom wieczności (hebr. bet olam, jid. bejsojłem), dom życia (bet chajim), dom grobów (bet kwarot / bejsakwores). W Polsce znane są różne warianty pochodzące od nazwy cmentarza w języku niemieckim Kirchhof: kirkut, kierkut, kierkow, kierchoł; a także określenie: okopisko. Na niektórych cmentarzach, w różnych okresach czasu i w różnych krajach, grzebano Żydów przywożonych niekiedy z odległych miejsc, bowiem w niektórych miejscowościach, prowincjach a nawet całych państwach istniał zakaz osiedlania się Żydów. Wspomniano o tym w Statucie Kaliskim (1267 r.): Jeśli Żydzi, co jest ich zwyczajem, wozić będą kogoś ze swych umarłych z miasta do miasta, z prowincji do prowincji lub z ziemi do ziemi, celnik nasz nie weźmie od umarłego żadnego cła. W Polsce najstarsze cmentarze żydowskie znane są z kilku miast śląskich (we Wrocławiu istniał co najmniej od końca XII w.), lecz te zostały zupełnie zniszczone po wygnaniu Żydów ze Śląska (od 1345 r.). Średniowieczne kirkuty, po których również nie ma śladu, istniały m.in. w Kaliszu (najwcześniejsza informacja z 1287 r.), Poznaniu, Krakowie, Sandomierzu, Płocku, Warszawie, Lwowie. Prawną ochronę żydowskich cmentarzy w Wielkopolsce zagwarantował książę Bolesław Pobożny w Statucie Kaliskim, a rozszerzył na całą Polskę król Kazimierz Wielki w 1334 r. Stary kirkut w Lublinie najstarszy z zachowanych w Polsce

6 Cmentarz, obok bóżnicy i łaźni rytualnej, należy do podstawowych instytucji gminy żydowskiej. Społeczność żydowska przy otrzymywaniu zezwolenia na osiedlenie się w danej miejscowości, starała się uzyskać od władz także miejsce na cmentarz, co nie zawsze było możliwe. Założenie cmentarza i jego lokalizacja w danej miejscowości zależały od czasu i warunków na jakich Żydzi zostali przyjęci oraz od rodzaju własności miejsca. W miastach królewskich, w przypadkach gdy mieszczanie wystarali się o zakaz zamieszkiwania Żydów w obrębie murów miejskich, osiedle żydowskie, wraz z cmentarzem, mogło powstać tuż za murami, na gruntach starosty lub prywatnych (np. Lublin, Piotrków Trybunalski). W nowozakładanych miastach prywatnych Żydzi otrzymywali zwykle jakiś kwartał na utworzenie zwartego zespołu synagogalnego, wraz z cmentarzem, który nierzadko znajdował się tuż przy synagodze (np. Biłgoraj, Kurów). Od czasów średniowiecznych władze kościelne wymagały, by kirkut nie był zlokalizowany w pobliżu kościoła lub by trasa żydowskich konduktów pogrzebowych nie przebiegała przez rynek czy główne ulice (czego powodem był zwyczaj hałaśliwego lamentowania). Biłgoraj, obiekty zespołu synagogalnego: Stary cmentarz (kon. XVI w.) 1. Synagoga 2. Bet ha-midrasz Wielki 3. Bet ha-midrasz Mały 4. Cheder i biura gminy 5. i 6. Sztible 7. Łaźnia i mykwa 8. Przytułek dla starców i kalek 9. Stary dom rabina

7 Niesienie zwłok na cmentarz i płaczki w kondukcie pogrzebowym Lida, ok Puchar Świętego Bractwa. Szkło malowane. Praga, ok Polska, ok. 1915

8 Cmentarz z czasem zapełniał się, i w przypadkach niemożności rozszerzenia obszaru grzebalnego lub zakupu nowego kontynuacja pochówków następowała w nasypanej warstwie ziemi o grubości ponad 1 m (np. Lublin, Warszawa). Kirkuty lokowane niegdyś poza pierwotną granicą miasta, w późniejszej sytuacji przestrzennej znalazły się w obrębie jego zabudowy. Od schyłku XVIII w., z powodów sanitarnych, wszelkie cmentarze znajdujące się w granicach osiedli miejskich musiały być zamknięte, a nowe zakładano z dala od strefy zabudowy. W wielu miastach są (lub były) co najmniej dwa kirkuty stary i nowy. 2 Plan Lublina 1931 r Cmentarz stary: co najmniej od XV w. do Cmentarz nowy: od 1829 i cmentarz wojskowy: Cmentarz miasteczka Wieniawy: od XVII lub XVIII w. (od 1916 r. Wieniawa w granicach Lublina)

9 Tradycja bractw zajmujących się przygotowaniem do pogrzebu i pochówkiem formowała się co najmniej od IV w. W okresie średniowiecza ukształtowały się i funkcjonowały przez wieki gminne organizacje zwane Chewra Kadisza Gemilut Chasadim Święte Bractwo Czynienia Miłosierdzia których zakres działalności był szeroki: -czuwanie u łoża umierającego; -czuwanie i modlitwy przy zmarłym w jego domu; -przeniesienie zwłok do domu przedpogrzebowego; -rytualne obmycie zwłok (tohora); -przygotowanie specjalnych szat do pochówku i ubranie w nie zmarłego; -wyznaczenie miejsca na cmentarzu; -wykopanie grobu i przygotowanie desek do grobu (w dniu pogrzebu); -przeniesienie zwłok do miejsca pochówku; -pogrzebanie zwłok; -pocieszenie rodziny zmarłego; -odmawianie modlitw w rocznice śmierci (na życzenie rodziny). Baranowicze, 1917 Praga, ok. 1780

10 Czynności Świętego Bractwa znakomicie ukazuje cykl obrazów z siedziby Chewra Kadisza w Pradze (olej/pł., ok. 1780): Czuwanie u łoża chorego Modlitwy przy zmarłym w jego domu Przeniesienie zwłok do domu przedpogrzebowego Rytualne obmycie zwłok Przygotowanie szat do pochówku Wyniesienie zwłok z domu przedpogrzebowego

11 Kopanie grobu Przygotowanie desek do grobu Wniesienie zwłok na cmentarz Mowa pogrzebowa Niesienie zwłok do grobu Pogrzebanie zwłok w grobie

12 Pocieszanie rodziny zmarłego Rytualne obmycie rąk przy opuszczaniu cmentarza Modlitwa w rocznicę śmierci (jorcajt) u grobu rabina (olej/pł., Praga, ok. 1830)

13 Cmentarz powinien być ogrodzony murem, płotem lub choćby wałem ziemnym z powodów bezpieczeństwa, sanitarnych oraz rytualnych (obowiązujący kapłanów zakaz zbliżania się do zwłok); powinien mieć bramę wejściową (na której nierzadko umieszczona była odpowiednia sentencja); znany jest także zwyczaj funkcjonowania drugiej bramy, którą wychodzono po pogrzebie. Przy cmentarzu były zwykle zabudowania mieszczące salę do rytualnego przygotowania zwłok do pochówku, magazyn sprzętów, mieszkanie stróża. Przy bramie powinno być ujęcie wody (studnia lub pompa) albo zbiornik na wodę do rytualnego obmycia rąk przed opuszczeniem cmentarza. Elementy cmentarza: ogrodzenie z bramą, pole grzebalne, dom przedpogrzebowy, studnia (Jacob Jugendas, miedzioryt, Norymberga, 1734)

14 Sopot. Brama cmentarza, Oto brama Pana Lublin, mur starego kirkutu, XVII w. Kraków-Kazimierz, cmentarz przy ul. Miodowej. Dom przedpogrzebowy wzniesiony w 1903, elewacje i wnętrze

15 Rytualne obmywanie rąk po wyjściu z cmentarza. Miszkolc, ok Ujęcie wody (z 1907 r.) przy bramie cmentarza, Warszawa

16 Święte Bractwo dbało o przestrzeganie tradycji dotyczącej organizacji przestrzeni wewnętrznej cmentarza. Z dawien dawna na ograniczonym obszarze kirkutu było bardziej ciasno, niż w mieszkalnych kwartałach żydowskich. Nie istniały alejki. Stosowana była zasada egalitarności dla każdego jednakowa powierzchnia grobu i nieznaczne różnice w wielkości nagrobka. Mogiły o jednakowej powierzchni rozmieszczone były w przylegających do siebie rzędach. Zmarli powinni być układani nogami w kierunku Jerozolimy w diasporze europejskiej jest to kierunek wschodni; i lico steli, umieszczonej u głowy zmarłego, powinno być skierowane na wschód. Według zwyczaju zwanego mechica (rozdzielenie płci) oddzielnie grzebano mężczyzn, oddzielnie kobiety (niekiedy osobno mężatki i panny) a także dzieci. Groby mężczyzn z rodu kapłańskiego lokowano tak, by można je było widzieć spoza cmentarza. Tradycyjny układ pochówków rzędy na osi północ-południe (Józefów Ordynacki) Lesko. Fragment kwatery dla kobiet, nagrobki z pocz. XX w.

17 Rymanów. Pochówki krewnych i powinowatych przy ohelu cadyka Menachema Mendla ben Josef, zm Kraków-Kazimierz. Kwatera prominentów gminy Isserlesów, od 1568, stele wtóre. Fot. przed 1930 Prominentów gminy grzebano niekiedy obok siebie. Szczególnie cenione były miejsca w pobliżu grobu znamienitych osób, zwłaszcza cadyków. Samobójców chowano osobno na skraju cmentarza pod płotem, a odszczepieńców od wiary za płotem. Ostrołęka (fot. 1936) Tu miejsce grobów dla tych, którzy jawnie profanują szabat

18 Cmentarz jest też miejscem pochówku dla zniszczonych z powodu zużycia, pożaru lub sprofanowania zwojów Tory i innych pism religijnych. Przed pogrzebem zwojów Tory, które spłonęły w pożarze. Kiszyniów, 1903 Brześć Litewski (fot. ok. 1915). Cztery księgi Tory, które spłonęły w noc świętego szabatu roku 671 [ ] Pogrzeb zwojów Tory. Silale (Litwa), 1924

19 W tradycji żydowskiej nie było zwyczaju pielęgnowania grobów. Starsze części cmentarzy, nieodwiedzane już przez żyjących, pozostawione były naturze i niemal niedostępne. Zaświadczają o tym przekazy ikonograficzne, a także wspomnienia jak to z Leska, dotyczące początku XX w.: Stara, pochylona macewa przetrwała na starym polu cmentarza, gdzie już od ponad stu lat nie grzebano. Wszystkie nagrobki były stare, zapadłe w ziemię, niemal z nią zrównane. Gdzieniegdzie można było jeszcze rozpoznać, że były tu kiedyś groby. Kawałki popękanych macew, z których deszcz zmył napisy, leżały głęboko pogrążone w ziemi, stercząc tu i ówdzie. Całe to pole porastały gęsto dzikie drzewa. Oprócz wydeptanej ścieżki, którą chodziło się do nowego cmentarza, nikt tamtędy nie chodził, aby Boże uchowaj nie stąpać po grobach. Praga. B. Havranek, Dróżka przez stary cmentarz do synagogi Pinkasa, 1862

20 Badania nad cmentarzami żydowskimi wykazały, że w obecnych granicach kraju istniało około tysiąca kirkutów. Obecnie czynnych jest tylko kilka, m.in. Bielsko- Biała, Kraków, Lublin, Warszawa, Wrocław. Wrocław Warszawa Lublin

21 Tekst, fotografie i rysunki Andrzej Trzciński. Ponadto wykorzystano materiały ikonograficzne z następujących publikacji: - Geschichte der Juedischen Kultur in Bildern, hrsg. von Bezalel Narkiss i in., Verlag Schibli-Doppler, Birsfelden-Basel [b.r.]. - Juedische Lebenswelten. Katalog, hrsg. von Andreas Nachama, Gereon Sievernich, Berliner Festspiele, Juedischer Verlag, Suhrkamp Verlag, Berlin Lange Nicholas de, Wielkie kultury świata. Świat żydowski, przeł. M. Stopa, Wyd. Penta, Warszawa Wiśniewski Tomasz, Nieistniejące mniejsze cmentarze żydowskie. Rekonstrukcja Atlantydy, Instytut Wydawniczy Kreator, Białystok 2009.

22 Grupa TP największa grupa telekomunikacyjna w Europie Środkowej jest Głównym Partnerem portalu internetowego Wirtualny Sztetl.