PRODUKCJA ROŚLIN OLEISTYCH Ewa Rosiak

Transkrypt

1 PRODUKCJA ROŚLIN OLEISTYCH Ewa Rosiak 1. Ogólne omówienie branży Podstawową rośliną oleistą uprawianą w Polsce jest rzepak ozimy. W minionej dekadzie jego udział w areale upraw roślin oleistych w kraju wynosił ok %. Rzepak jary, z uwagi na niższe plony i w ślad za tym niższą opłacalność produkcji, uprawiany jest na mniejszą skalę. Większe jego zasiewy następują tylko w przypadku dużych strat zimowych na plantacjach rzepaku ozimego. Pozostałe rośliny oleiste, takie jak: len, słonecznik, soja, mak i gorczyca, mają niewielkie znaczenia, a niektóre z nich zupełnie marginalne. Produkcja rzepaku koncentruje się w województwach północnych, zachodnich i południowo zachodnich. Wysoki udział tych rejonów w produkcji rzepaku wynika m.in. z ich położenia, w dogodnej dla uprawy rzepaku strefie glebowo klimatycznej. Dużą rolę odgrywa również dobrze rozwinięty na tych terenach przemysł tłuszczowy. Na ok. 2 mln gospodarstw rolnych o powierzchni przekraczającej 1 ha użytków rolnych uprawą rzepaku zajmuje się ok. 43 tys. gospodarstw (dane ze spisu rolnego w 2002 r.). Średnia wielkość plantacji przekracza 10 ha. Udział sektora prywatnego w krajowej powierzchni zasiewów rzepaku wynosi ponad 90%, w tym udział gospodarstw indywidualnych stanowi ok. 65%. Uprawa rzepaku koncentruje się w gospodarstwach dużych. W 2002 r. udział gospodarstw rolnych posiadających powyżej 50 ha użytków rolnych w krajowej powierzchni zasiewów rzepaku przekraczał 70%. Obszar zasiewów i plony rzepaku w Polsce wykazują dużą zmienność. W minionej dekadzie udział rzepaku w ogólnej powierzchni zasiewów wynosił 2 5%. 1

2 Od 1990 r. plantatorzy uprawiają wyłącznie odmiany rzepaku podwójnie ulepszonego, tzw. 00 o niskiej zawartości kwasu erukowego i glukozynolanów. Dzięki temu uzyskiwany z nich olej i śruta rzepakowa są pełnowartościowymi produktami spożywczymi i paszowymi. Obowiązujące w Polsce wymagania jakościowe dotyczące odmian rzepaku podwójnie ulepszonego spełniają normy UE, a w odniesieniu do zawartości glukozynolanów są ostrzejsze, co stanowi o wysokiej jakości polskiej śruty rzepakowej. Powierzchnia i zbiory rzepaku i rzepiku Zbiory (tys.ton) Powierzchnia (tys.ha) szacunek prognoza Polska była znaczącym producentem rzepaku do momentu rozpoczęcia transformacji gospodarki. W drugiej połowie lat 80. średnie zbiory wynosiły ok. 1,3 mln ton rocznie, przy powierzchni zasiewów przekraczającej 500 tys. ha i plonach powyżej 2,5 t/ha. Podaż rzepaku z produkcji krajowej przekraczała zapotrzebowanie przemysłu tłuszczowego na ten surowiec w 35 40%. Produkcja tłuszczów roślinnych (olejów i margaryn) była niska, bowiem krajowy popyt na te produkty był niewielki. W modelu konsumpcji dominowały tłuszcze zwierzęce, wysokie było spożycie masła. Dlatego też w latach 80. i na początku lat 90. Polska była znaczącym eksporterem nasion rzepaku. W drugiej połowie lat 80. eksportowaliśmy średnio ok. 500 tys. ton tego surowca, tj. niemalże 40% krajowej produkcji. Największy eksport zrealizowano w 1990 r. 669 tys. ton i 1991 r. 556 tys. ton. Stanowił on ponad 50 % krajowej produkcji rzepaku. 2

3 Powierzchnia, plony i zbiory rzepaku w Polsce Lata Powierzchnia Plony Zbiory tys. ha t/ha tys. ton ,4 2, , ,8 2, , ,1 1,82 758, ,5 1,71 594, ,3 2,04 755, ,4 2, , ,6 1,59 449, ,4 1,87 594, ,0 2, , ,3 2, , ,8 2,19 958, ,2 2, , ,0 2,17 952, ,3 1,86 793, ,2 2, ,6 2005* 520,0 2, ,0 *prognoza IERiGŻ. Źródło: Dane GUS i prognoza IERiGŻ. 3

4 W latach dziewięćdziesiątych nastąpił głęboki regres w produkcji rzepaku. W miarę pogłębiania się rozpadu gospodarki uspołecznionej powierzchnia uprawy i plony rzepaku malały. W latach , z wyjątkiem 1995 r., zbiory rzepaku obniżyły się znacząco poniżej 1 mln ton. Największe załamanie w produkcji rzepaku, wystąpiło w latach Związane było ono z wymarznięciem połowy plantacji. Regres w produkcji rzepaku, przy równoczesnym systematycznym zwiększaniu jego przerobu w krajowych olejarniach, który wiązał się z szybkim wzrostem popytu na tłuszcze roślinne, doprowadził do tego, że Polska utraciła pozycję liczącego się eksportera nasion rzepaku, a w latach niskich zbiorów, stała się jego znaczącym importerem. Pewną poprawę w produkcji rzepaku odnotowujemy od 1998 roku. Zbiory rzepaku w okresie ostatnich sześciu lat, z wyjątkiem 2003 r., przekraczały ponownie 1 mln ton lub były bliskie tej wielkości. Przy produkcji przekraczającej 1 mln ton Polska dwukrotnie powracała na pozycje znaczącego eksportera rzepaku. W 2004 r. zbiory rzepaku w Polsce były rekordowe. Osiągnęły one poziom 1,5 mln ton i były o ponad 88% większe w porównaniu z niskimi zbiorami roku poprzedniego, a także o ponad 8% większe w porównaniu z najwyższymi zbiorami, jakie po okresie transformacji gospodarki uzyskano w 1995 roku. Rekordowe były również w tym roku plony rzepaku (2,8 t/ha). Osiągnięto je w wyniku niezwykle korzystnego przebiegu warunków pogodowych w czasie wegetacji rzepaku. Większa też była (o 26%) powierzchnia uprawy rzepaku (538 tys. ha). Powierzchnia uprawy rzepaku ozimego wzrosła (o 43% do 494 tys. ha), a rzepaku jarego zmalała (o 45% do 45 tys. ha). Pod względem wielkości zbiorów, Polska zajmuje czwartą lokatę w Europie, po Niemczech, Francji i Wielkiej Brytanii. 4

5 Obroty handlu zagranicznego rzepakiem (w tys. ton) Lata Eksport Import Saldo * *szacunek IERiGŻ. Źródło: Dane CIHZ i obliczenia IERiGŻ. 2. Ogólna informacja o rynku polskim Od 1990 r., tj. od momentu transformacji gospodarki, ceny rzepaku w Polsce kształtowane są przez mechanizm rynkowy popytu i podaży. W minionej dekadzie na skutek malejącej podaży rzepaku na rynku krajowym, przy jednoczesnym rosnącym zapotrzebowaniu przemysłu olejarskiego na ten surowiec, ceny skupu rzepaku, mimo pewnych wahań, wykazywały tendencje wzrostowe (do 1998 r.). Drastyczny spadek cen rzepaku i w ślad za tym znaczące pogorszenie opłacalności jego produkcji nastąpiło w 1999 roku. W kolejnych latach ceny rzepaku ponownie wzrastały, lecz ich poziom aż do 2002 r. był niższy niż w latach Znaczący wzrost cen rzepaku nastąpił dopiero w 2003 roku. Przy wzroście cen rzepaku i spadku cen pszenicy następowała powolna poprawa względnej opłacalności jego produkcji. 5

6 Po tegorocznych, rekordowych zbiorach, na krajowym rynku wystąpiła duża przewaga podaży nad popytem rzepaku, w wyniku czego jego ceny spadły. Presję nadmiernej podaży złagodziło ponowne włączenie się do skupu rzepaku zakładów tłuszczowych w Brzegu, które zakupiły i planują przerób 240 tys. ton nasion. W sezonie 2004/05 ogólna podaż rzepaku (z uwzględnieniem niskich zapasów początkowych) wyniesie 1,5 mln ton i będzie o 86% wyższa niż w sezonie 2003/04. Wzrost podaży będzie znacząco większy od wzrostu krajowego popytu na nasiona oleiste. Dlatego w bieżącym sezonie przewiduje się eksport 200 tys. ton rzepaku, wobec zaledwie 6 tys. ton w sezonie poprzednim, a jego import będzie marginalny wyniesie nie więcej niż 1 tys. ton, wobec 16 tys. ton w sezonie 2003/04. Krajowy przerób rzepaku po raz pierwszy przekroczy 1 mln ton. Przemysł tłuszczowy przerobi bowiem 1,1 mln ton nasion rzepaku, tj. o ok. 350 tys. ton (o 46%) więcej niż przed rokiem. Produkcja surowego oleju rzepakowego wyniesie ok. 440 tys. ton, a śrut rzepakowych ok. 660 tys. ton. Na koniec sezonu przewiduje się odbudowę krajowych zapasów nasion rzepaku do poziomu ok. 100 tys. ton, wobec zaledwie 10 tys. ton przed rokiem. Relacja stanu zapasów końcowych do zużycia nasion rzepaku poprawi się i wyniesie 13,4%, wobec 0,8% w roku poprzednim. W kolejnym sezonie 2005/06, na krajowym rynku nie wystąpi nadmierna podaż rzepaku. Jeżeli potwierdzą się prognozy dotyczące zbiorów rzepaku na poziomie 1,2 mln, to ogólna podaż rzepaku, przy wysokim poziomie zapasów, jakimi może dysponować na początku sezonu przemysł tłuszczowy, wyniesie 1,3 mln ton. Jeżeli nie będzie realizowany eksport, to relacja popyt podaż na krajowym rynku tego surowca będzie zrównoważona. Krajowe ceny rzepaku w znaczącej mierze wyznaczać będzie sytuacja podażowo popytowa na rynku europejskim i kurs złotego względem euro. W dalszym ciągu najwięksi krajowi odbiorcy będą wyznaczać cenę skupu rzepaku w oparciu o zmieniające się notowania giełdy Matif i aktualny kurs złotego względem euro. 6

7 Ceny skupu rzepaku i pszenicy (w zł/dt) Lata Cena rzepaku Cena pszenicy Relacja cen rzepak : pszenica ,23 8,07 1, ,47 7,87 1, ,30 16,32 1, ,28 23,99 1, ,73 24,80 2, ,68 35,36 1, ,45 57,19 1, ,54 50,85 1, ,57 46,83 1, ,28 42,98 1, ,63 50,82 1, ,17 50,43 1, ,35 43,61 1, ,66 45,51 2,23 III kw ,63 44,03 2,31 III kw ,64 42,36 2,07 Źródło: Dane GUS i obliczenia IERiGŻ. 3. Ogólna informacja o rynku roślin oleistych na świecie i w UE Świat Do najważniejszych roślin oleistych, których nasiona i owoce dostarczają ok. 95% światowej produkcji tłuszczów roślinnych zalicza się soję, rzepak, bawełnę, słonecznik, arachidy, sezam, len i rącznik, będące przedmiotem upraw polowych oraz drzewa, takie jak: palma olejowa, palma kokosowa i oliwka. W światowej produkcji nasion oleistych największy udział ma soja (58,8% w sezonie 2004/05). W dalszej kolejności znajdują się rzepak (11,5%), bawełna (10,8%), słonecznik (7,0%), arachidy (6,3%), ziarna palmowe (2,2%), kopra (1,4%) oraz sezam, len i rycynus (poniżej 1% udziału każdy). 7

8 Struktura światowej produkcji nasion oleistych w sezonie 2004/05* arachidy 6% pozostałe 5% słonecznik 7% bawełna 11% soja 59% rzepak 12% * bez oliwek Od początku lat 90. światowa produkcja nasion oleistych, mimo wahań, wykazuje silny trend wzrostowy. Jest to odpowiedź na dynamicznie rosnący popyt na oleje roślinne (dla celów spożywczych i technicznych) i śruty oleiste. W ostatnich latach zapotrzebowanie na śruty oleiste wzrasta nie tylko wskutek rozwoju produkcji zwierzęcej, ale także z powodu kryzysu związanego z BSE i wprowadzenia w wielu krajach zakazu stosowania mączek mięsno kostnych w żywieniu zwierząt gospodarskich. Szacuje się, iż w sezonie 2004/05 światowe zbiory wszystkich najważniejszych roślin oleistych (bez oliwek) wyniosą 365 mln ton i będą o 11% wyższe niż w sezonie poprzednim, o ponad 20% wyższe niż pięć lat wstecz i niemalże o 70% wyższe niż na początku lat dziewięćdziesiątych. Przewiduje się wzrost produkcji wszystkich oleistych, z wyjątkiem słonecznika i arachidów. Światowe zbiory soi wzrosną o 16% do 215 mln ton, rzepaku o 9% do 42 mln ton, a słonecznika obniżą się o ponad 5% i wyniosą 25 mln ton. W porównaniu z początkiem lat 90. zbiory soi będą dwukrotnie wyższe, zbiory rzepaku zwiększą się o ok. 70%, a zbiory słonecznika wzrosną tylko o 11%. 8

9 W ciągu ostatnich piętnastu lat udział soi w światowej produkcji nasion oleistych zwiększył się z 48% (1990/91) do 59% (2004/05), udział rzepaku utrzymał się na poziomie ok. 12%, a udział słonecznika obniżył się z 11% do 7,0%. Przy tak dużym i stale rosnącym udziale soi w produkcji nasion oleistych, światowy rynek oleistych w coraz większym stopniu uzależnia się od soi i produktów jej przerobu. Wahania produkcji u największych producentów i eksporterów soi, tj. w Stanach Zjednoczonych, Brazylii i Argentynie, maja istotny wpływ na kształtowanie się sytuacji cenowej na światowym rynku oleistych, w tym na rynku rzepaku. Rzepak Światowa produkcja rzepaku w ciągu ostatniego półwiecza wzrosła ponad jedenastokrotnie (z 3,6 mln ton na początku lat 60. do ponad 42 mln ton w sezonie 2004/05), w wyniku ponad czterokrotnego wzrostu powierzchni zasiewów rzepaku w skali świata (z 6,3 do 26,0 mln ha i prawie trzykrotnego wzrostu jego plonów (z 0,57 do 1,63 dt/ha). Na świecie, poza Europą, uprawiany jest głównie rzepak jary, który w przeciętnych warunkach glebowo klimatycznych plonuje jednakże znacznie gorzej niż rzepak ozimy. Jego największymi producentami są: Kanada, Chiny oraz Australia, Rosja i Kazachstan. W Europie rzepak jary uprawiają na większą skalę tylko kraje skandynawskie: Szwecja i Dania oraz Ukraina i Białoruś, a na bardzo ograniczonym areale Niemcy, Francja, Czechy, Słowacja i Polska. Przed II wojną światową rzepak był uprawiany prawie wyłącznie w Azji, głównie w Chinach i Indiach. Przy średnim areale jego zbiorów, szacowanym w latach na ok. 6,8 mln ha, na kraje Azji przypadało ok. 6,4 mln ha, a na Europę tylko 330 tys. ha. W Ameryce Północnej nie był on, praktycznie biorąc, jeszcze uprawiany. Dopiero w czasie II wojny światowej powiększał się stopniowo areał jego uprawy w tym rejonie, wobec wzrostu zapotrzebowania na oleje dla celów technicznych. W okresie powojennycm, przy wzroście popytu na tłuszcze i trudnościach płatniczych krajów europejskich, szereg krajów zaczęło dążyć do poszerzenia areału uprawy rzepaku. 9

10 Wyszczególnienie Światowa zbiory rzepaku (w mln ton) 1998/ / / / /05 prognoza zmiana % Świat ogółem 37,20 33,08 39,02 42,36 +8,6 Unia Europejska 25 12,06 11,85 11,06 14,63 +32,3 Chiny 10,34 10,55 11,41 11,90 +4,3 Kanada 6,63 4,33 6,86 7,10 +3,5 Indie 4,48 3,70 6,30 5,40 14,3 Australia 1,72 0,87 1,58 1,55 1,9 USA 0,77 0,70 0,69 0,57 17,4 pozostałe kraje 1,20 1,08 1,12 1,21 +8,0 Źródło: Oil World nr 39/2004 i obliczenia IERiGŻ. Obecnie ponad 90% światowej produkcji rzepaku realizuje UE 25 (14,6 mln ton w sezonie 2004/05), Chiny (11,9 mln ton), Kanada (7,1 mln ton) oraz Indie (5,4 mln ton). Dużymi producentami rzepaku są także Australia (1,6 mln ton) i USA (0,6 mln ton). UE 25, będąc liderem w światowej produkcji rzepaku, zajmuje dopiero czwartą lokatę na świecie pod względem powierzchni jego zasiewów (4,4 mln ha). Największa powierzchnia zasiewów rzepaku występuje w Chinach (7,5 mln ha). Drugą lokatę pod tym względem zajmują Indie (6,1 mln ha), a trzecią Kanada (5,1 mln ha). Trzy wymienione kraje mają ponad 70% udział w światowej powierzchni zasiewów rzepaku. Jednakże plony rzepaku uzyskiwane w tych krajach są niskie, w Indiach kształtują się na poziomie poniżej 1 t/ha i należą do najniższych na świecie, w Chinach i Kanadzie zwykle nie przekraczają 1,5 t/ha. Najwyższe plony rzepaku notowane są w UE 25. W starych krajach członkowskich przekraczają zwykle 3 t/ha; w nowych są niższe, jednakże najczęściej przekraczają 2 t/ha. 10

11 Główni eksporterzy rzepaku (w tys. ton) Wyszczególnienie 2002/ / /05 prognoza zmiana % Eksport ogółem ,1 z tego: Kanada ,5 Australia ,6 Unia Europejska ,5 USA ,2 pozostałe kraje ,5 Źródło: Oil World nr 39/2004 i obliczenia IERiGŻ. Główni importerzy rzepaku (w tys. ton) Wyszczególnienie 2002/ / /05 prognoza Zmiana w % Import ogółem ,4 z tego: Japonia ,5 Meksyk ,2 Pakistan ,9 Chiny ,7 USA ,8 Kanada ,0 Bangladesz ,3 Unia Europejska ,4 pozostałe kraje ,3 Źródło: Oil World nr 39/2004 i obliczenia IERiGŻ. 11

12 Światowe zbiory rzepaku w sezonie 2004/05 będą bardzo wysokie. Szacuje się je na 42,4 mln ton, tj. o ok. 9% wyżej niż w sezonie poprzednim i tylko o 0,5% niżej od rekordowego ich poziomu w sezonie 1999/2000. Jest to rezultat dużego wzrostu zbiorów rzepaku w krajach UE 25 (wzrost o ponad 32% do 14,6 mln ton), a także dobrych zbiorów w Chinach (wzrost o ponad 4% do 11,9 mln ton) i Kanadzie (wzrost o 3,5% do 7,1 mln ton). Zbiory rzepaku u pozostałych dużych producentów w Indiach i Australii będą niższe niż przed rokiem i wyniosą odpowiednio 5,4 i 1,6 mln ton. W sezonie 2004/05 światowe zasoby rzepaku (z uwzględnieniem zapasów początkowych) wzrosną do 45,4 mln ton, tj. o ponad 9% w porównaniu z sezonem poprzednim. Zużycie rzepaku zwiększy się do 41,6 mln ton, tj. o 8%, ale będzie o ok. 2% niższe od jego produkcji. Dlatego zapasy rzepaku na koniec sezonu będą o 24% wyższe niż przed rokiem i wyniosą 3,8 mln ton. mln ton 16 14, , Światowa produkcja rzepaku w sezonie 2004/05 8 7,10 6 5, ,55 1,07 0,57 UE-25 Chiny Kanada Indie Australia USA Pozostali 12

13 mln ha 8 7,50 Areał uprawy i plony rzepaku w sezonie 2004/05 t/ha 4,0 6 6,10 5,14 areał plony 3,0 4,43 4 2, ,11 1,21 0,38 Chiny Indie Kanada UE-25 Australia USA Pozostali 1,0 0,0 Światowy eksport rzepaku w sezonie 2004/05 przekroczy 6 mln ton i będzie o ponad 10% większy niż w sezonie poprzednim. Najbardziej wzrośnie eksport z krajów UE 25 (wzrost 2,5 krotny do ponad 1 mln ton). Największymi eksporterami rzepaku pozostaną Kanada i Australia, zaś jego największymi importerami będą, tak jak dotychczas, Japonia, Meksyk, Pakistan. Dużym odbiorcą rzepaku w bieżącym sezonie będą także Chiny, które zakupią na rynku światowym 740 tys. ton, tj. niemalże o 70% więcej niż przed rokiem. Wyższe zbiory i w ślad za tym poprawa sytuacji popytowo podażowej na rynku nasion oleistych skutkować będzie w sezonie 2004/05 spadkiem ich cen. Według przewidywań przeciętne ceny rzepaku i produktów jego przerobu w portach europejskich w sezonie 2004/05 (lipiec czerwiec) wyniosą: rzepak 268 USD/t (spadek o 52 USD/t), olej rzepakowy 635 USD/t (spadek o 12 USD/t), śruta rzepakowa 145 USD/t (spadek o 65 USD/t). 13

14 USD/t Ceny soi i rzepaku Soja USA - cif, Rotterdam Rzepak Europa "00" - cif, Hamburg I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX I V IX Unia Europejska Unia Europejska w rozszerzonym składzie do 25 państw, nadal nie jest dużym producentem nasion oleistych w skali świata. Szacuje się, iż w sezonie 2004/05 udział tego ugrupowania w światowej produkcji dziesięciu gatunków nasion oleistych wyniesie jedynie 5,5%, z czego 4% będzie przypadać na stare i 1,5% na nowe kraje członkowskie. Jednak biorąc pod uwagę produkcję rzepaku i słonecznika, dwóch podstawowych upraw oleistych w krajach Wspólnoty, udziały te będą znacznie wyższe i wyniosą odpowiednio 35% i 15%. Daje to UE 25 w bieżącym sezonie pierwszą pozycję na świecie w produkcji rzepaku i drugą, po Rosji, w produkcji słonecznika. 14

15 Struktura produkcji nasion oleistych w UE-25 w sezonie 2004/05 pozostałe 4% soja 4% słonecznik 19% rzepak 73% W sezonie 2004/05 zbiory rzepaku w krajach UE 25 były bardzo wysokie. Zebrano 14,6 mln ton tego surowca, tj. o 32% więcej niż przed rokiem i o 21% więcej niż średnio w pięcioleciu 1998/ /03. Główne przyczyny znaczącego wzrostu tegorocznej produkcji rzepaku w całej UE 25, to bardzo wysoki wzrostu plonów (wzrost o 24% do 3,3 t/ha), szczególnie w nowych krajach członkowskich, do czego przyczyniły się znacznie lepsze od przeciętnych warunki pogodowe w czasie jego wegetacji oraz zwiększenie areału uprawy (wzrost o 4,5% do 4,4 mln ha) spowodowane wysokimi cenami i poprawą opłacalności produkcji rzepaku względem zbóż po ubiegłorocznych zbiorach. Wzrost zbiorów rzepaku odnotowano we wszystkich krajach członkowskich (z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, w której, z powodu obniżki plonów były one o 211 tys. ton (o 12%) niższe niż przed rokiem. Największy był on w Niemczech o 1571 tys. ton (o 43%), Polsce o 700 tys. ton (o 88%), Francji o 586 tys. ton (o 17%) i Czechach o 522 tys. ton (ponad dwukrotny). 15

16 Zbiory rzepaku w Unii Europejskiej (w tys. ton) Wyszczególnienie 1998/ / / / /05* Zmiana % Unia Europejska ,2 Niemcy ,2 Francja ,4 Wielka Brytania ,9 Polska ,0 Czechy ,5 Dania ,1 Węgry ,6 Słowacja ,0 Szwecja ,2 Pozostałe kraje ,5 *prognoza. Źródło: Oil World nr 39/2004 i obliczenia IERiGŻ Powierzchnia uprawy rzepaku w UE-25 w sezonie 2004/05 Niemcy 1279 Francja 1126 Wielka Brytania Polska Czechy 260 Dania Węgry Słowacja Szwecja Pozostali 285 tys. ha

17 Największymi producentami rzepaku w UE 25 pozostali tradycyjnie Niemcy, którzy osiągnęli rekordowe plony (średnio 4,1 t/ha) i zbiory (5,2 mln ton) oraz Francja (3,9 mln ton), Wielka Brytania (1,8 mln ton), a także dwa nowe kraje członkowskie Polska (1,5 mln ton) i Czechy (0,9 mln ton). Wymienione kraje charakteryzowały się największymi powierzchniami zasiewów i wysokimi plonami rzepaku. Areał uprawy rzepaku w Niemczech przekraczał 1,2 tys. ha, we Francji 1,1 mln ha, w Wielkiej Brytanii i Polsce 500 tys. ha, a w Czechach był stosunkowo najmniejszy, wynosił poniżej 300 tys. ha. Bardzo wysokie plony, powyżej średniej unijnej uzyskały, oprócz Niemiec Francja, Czechy (po 3,5 t/ha) i Dania 3,4 t/ha. Wysokie plony odnotowano także w Polsce (2,8 t/ha). W pozostałych krajach Unii areały uprawy były małe, poniżej 130 tys. ha, a plony bardzo zróżnicowane. Najniższe plony, poniżej 2 t/ha, uzyskali najmniejsi jego producenci, tj. Łotwa, Litwa i Estonia. Plony rzepaku w UE-25 w sezonie 2004/05 Niemcy 4,07 Czechy Francja Dania 3,51 3,51 3,38 Wielka Brytania Polska Słowacja Szwecja Węgry 2,81 2,77 2,61 2,61 2,60 Pozostali 1,79 t/ha

18 Zbiory rzepaku w UE-25 w sezonie 2004/05 Niemcy 5205 Francja 3947 Wielka Brytania Polska Czechy 910 Dania Węgry Słowacja Szwecja Pozostali tys. ton W sezonie 2004/05 ogólna podaż nasion rzepaku w UE 25 (z uwzględnieniem zapasów początkowych) wyniesie 14,9 mln ton i będzie o ponad 32% większa niż w sezonie 2003/04. Wzrost podaży będzie większy od wzrostu popytu na rzepak. Ocenia się bowiem, że zużycie nasion rzepaku (przerób i pozostałe zużycie) zwiększy się do 13,0 mln ton, tj. o 16% w porównaniu z sezonem poprzednim, ale będzie o 11% mniejsze od ich produkcji. Dlatego eksport rzepaku będzie 9 krotnie większy niż przed rokiem i przekroczy 1 mln ton. Nastąpi także odbudowa zapasów, które na koniec sezonu będą prawie 4 krotnie większe niż przed rokiem i wyniosą 800 tys. ton. Relacja stanu zapasów końcowych do zużycia nasion rzepaku poprawi się i wyniesie 6%, wobec 2% w sezonie poprzednim 18

19 4. Nowe przepisy dotyczące dziedziny Wspólna Organizacja Rynku oleistych Od 1 maja 2004 r. obowiązuje w Polsce unijna Wspólna Organizacja Rynku olejów i tłuszczów ustanowiona w 1966 r. Rozporządzeniem Rady Nr 136/66/EWG i następnie kilkakrotnie reformowana (Plan Mac Sharry ego z 1992 r., Porozumienie z Blair House, Agenda 2000, Reforma WPR z 26 czerwca 2003 r.). Wspólne regulacje rynku w sektorze oleistych dotyczą: rzepaku, rzepiku, słonecznika, soi i lnu oleistego. Z dniem uzyskania przez Polskę członkostwa w UE podstawowe regulacje unijne dotyczące rynku roślin oleistych wprowadziła Ustawa o organizacji niektórych rynków z 20 grudnia 2002 r. (Dz. U. Nr 240, poz. 2059). Ustawa, w oparciu o przepisy UE, określiła zadania oraz właściwości jednostek organizacyjnych i organów w zakresie m.in. udzielania pomocy finansowej dla producentów zbóż, roślin oleistych, w tym lnu uprawianego na ziarno, roślin wysokobiałkowych, roślin strączkowych, lnu i konopi uprawianych na włókno. Z mocy ustawy pomoc tę (dopłaty bezpośrednie), przewidzianą w przepisach UE, realizuje Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. 19

20 Ceny Reforma Wspólnej Polityki Rolnej, przeprowadzona we Wspólnocie Europejskiej w 1992 r. nazwana Planem Mac Sharry ego, wprowadziła zasadniczą zmianę w sposobie finansowego wspierania rolnictwa, w tym produkcji roślin oleistych. W roku gospodarczym 1993/94 zniesiono działania interwencyjne na rynku roślin oleistych (zniesiono ceny urzędowe i dotacje wypłacane przetwórcom nasion oleistych). Spowodowało to spadek cen płaconych producentom roślin oleistych o ponad połowę. Wprowadzony w tym czasie system dopłat bezpośrednich do areału upraw polowych (zbóż, roślin oleistych i wysokobiałkowych), tylko w połowie zrekompensował producentom roślin oleistych spadek ich przychodów. Reforma Wspólnej Polityki Rolnej włączyła rynek Wspólnoty w ramy światowego rynku roślin oleistych, na którym ceny kształtuje swobodnie popyt i podaż. Interwencja Od roku gospodarczego 1993/94 rynek roślin oleistych i produktów ich przerobu nie jest objęty działaniami interwencyjnymi. W wyniku zniesienia interwencji ceny rynkowe nasion oleistych podlegają dużym wahaniom. Producenci i odbiorcy nasion oleistych mają możliwość zabezpieczenia cen poprzez funkcjonujące w UE terminowe giełdy towarowe. Korzystną rolę w organizacji tego rynku pełnią też grupy producentów. Należy do nich bieżący monitoring sytuacji rynkowej oraz negocjowanie cen i warunków transakcji z kontrahentami. Handel UE stosuje niski poziom ochrony zewnętrznej w sektorze oleistych. Import nasion i śrut oleistych z krajów trzecich odbywa się na warunkach bezcłowych. Import olejów roślinnych z krajów trzecich obciążony jest relatywnie niskimi stawkami celnymi. Stawki celne ad walorem na większość olejów surowych dla celów spożywczych wynoszą 6,4%, a na oleje rafinowane i konfekcjonowane 9,6%. Najwyższe stawki celne dotyczą importu margaryn (zawierających od 10 15% tłuszczu mlecznego), przekraczają 40%. W imporcie margaryn UE stosuje stawki mieszane (stawka ad walorem plus stawka specyficzna). 20

21 Eksport nasion i śrut oleistych oraz tłuszczów roślinnych (oleje i margaryny) z UE do krajów trzecich nie jest obecnie subsydiowany i licencjonowany. Włączenie Polski w obszar Jednolitego Rynku Europejskiego spowodowało obniżenie poziomu ochrony celnej polskiego rynku nasion oleistych i produktów ich przerobu przed importem zarówno z obszaru poszerzonej UE, jak i z krajów trzecich. Po 1 maja 2004 r. największa redukcja ceł w obrotach handlowych Polski z krajami poszerzonej Unii dotyczyła: oleju rzepakowego (z 86% do 0%), margaryn (z 40% do 0%) i nasion rzepaku (z 27% do 0%). Dopłaty bezpośrednie Dopłaty bezpośrednie do areału uprawy roślin oleistych są formą wsparcia dochodów ich producentów. Obowiązują one w UE od roku gospodarczego 1993/94. Rośliny oleiste, które aktualnie objęte są dopłatami bezpośrednimi, określa Rozporządzenie Rady Nr 1251/1999 i są to: rzepak, rzepik, słonecznik, soja i len oleisty. Stawki dopłat bezpośrednich dla roślin oleistych do sezonu 1999/2000 były znacznie wyższe niż dla zbóż. W latach 2000/ /03 ulegały stopniowej redukcji i aktualnie wynoszą, tak jak dla zbóż 63 euro/t mnożone przez referencyjny plon zbóż w danym regionie (referencyjny plon zbóż dla Polski wynosi 3 t/ha). W latach , z możliwością wydłużenia tego okresu do 2008 r., polscy producenci rolni, w tym roślin oleistych, będą otrzymywać dopłaty bezpośrednie w systemie obszarowym (uproszczonym), który różni się zasadniczo od obecnie funkcjonującego w starych krajach członkowskich. Różnice dotyczą stawek dopłat bezpośrednich, źródeł finansowania tych dopłat oraz ich podziału między gospodarstwa. System płatności obszarowych (uproszczony) składa się z: jednolitej płatności obszarowej przysługującej na każdy hektar użytków rolnych wnioskowanych do płatności w danym roku. Jednolita płatność obszarowa finansowana jest w całości z budżetu unijnego i w latach odpowiada 25%, 30% i 35% poziomu dopłat stosowanych w starych krajach UE; 21

22 uzupełniających krajowych płatności obszarowych przysługujących do powierzchni upraw, które w UE objęte są dopłatami bezpośrednimi (zboża, w tym kukurydza na ziarno i paszowa, oleiste, wysokobiałkowe, len i konopie włókniste, rośliny uprawiane na nasiona, strączkowe, chmiel, ziemniaki skrobiowe i tytoń) oraz do produkcji zwierzęcej w przeliczeniu na powierzchnię łąk i pastwisk. Płatności te przez pierwsze trzy lata finansowane będą w oparciu o środki unijne i środki budżetu krajowego. W latach stawka podstawowa i uzupełniająca nie może przekroczyć łącznie odpowiednio 55%, 60% i 65% poziomu dopłat stosowanych w starych krajach UE. W dalszych latach kwoty dopłat obszarowych będą wzrastały, do czasu aż stawka dopłat na tonę plonu referencyjnego zrówna się z unijną (63 euro/t), co nastąpi najpóźniej w 2013 roku. Płatności bezpośrednie przysługują producentom rolnym posiadającym grunty rolne o powierzchni powyżej 1 ha, z tym, że powierzchnia działek rolnych wchodzących w skład gospodarstwa nie może być mniejsza niż 0,1 ha. W okresie wypłacania dopłat bezpośrednich w systemie uproszczonym producenci upraw polowych, w tym roślin oleistych, nie mają obowiązku odłogowania gruntów (3 5 lat). W dopłaty bezpośrednie w systemie uproszczonym, przeliczone średnim kursem złotego względem euro z I półrocza 2004 r., wyniosą: jednolita płatność obszarowa 210,53 zł/ha, uzupełniająca krajowa płatność obszarowa dla zbóż, oleistych, wysokobiałkowych, lnu i konopi włóknistych, roślin uprawianych na nasiona, strączkowych oraz łąk i pastwisk 292,78 zł/ha, chmielu 1013,81 zł/ha, ziemniaków skrobiowych 250,82 zł do tony skrobi i tytoniu 5000 zł/t. Dopłaty bezpośrednie za br. wypłacane są rolnikom od 18 października. 22

23 5. Bezpośrednie skutki i spodziewane efekty Akcesja Polski do Unii Europejskiej oznacza zmianę ekonomicznych warunków funkcjonowania polskiego sektora oleistych. Przyczyną tych zmian jest włączenie sektora oleistych w obszar Jednolitego Rynku Europejskiego oraz objęcie go mechanizmami Wspólnej Polityki Rolnej. Konsekwencjami tych zmian jest m. in. obniżeniem poziomu ochrony celnej polskiego rynku nasion oleistych i produktów ich przerobu przed importem zarówno z obszaru poszerzonej UE, jak i z krajów trzecich. Ceny polskiego rzepaku, które w ostatnich latach zbliżyły się do cen rynku europejskiego, będą, z uwagi na redukcję ceł, w większym niż dotychczas stopniu, uzależnione od wahań cen nasion oleistych na rynku europejskim. Zmniejszenie ochrony zewnętrznej, w latach obfitych zbiorów soi i rzepaku na świecie, będzie przyczyniać się do spadku cen rzepaku w Polsce. Mechanizmy Wspólnej Polityki Rolnej oznaczają dla polskich producentów roślin oleistych (rzepaku, rzepiku, słonecznika, soi i lnu oleistego) wsparcie ich dochodów przez dopłaty bezpośrednie. Z rachunków symulacyjnych dla gospodarstw prowadzących rachunkowość wynika, iż dopłaty bezpośrednie (nawet w niepełnym wymiarze) znacząco poprawiają sytuację dochodową producentów rzepaku. Dopłaty bezpośrednie w sezonie 2004/05 w wysokości 55% stawek unijnych, wg wstępnych wyliczeń IERiGŻ, dwukrotnie zwiększyły dochód rolniczy netto z 1 ha uprawy rzepaku, w porównaniu z okresem przedakcesyjnym. Można zatem oczekiwać, że w wyniku akcesji nastąpi nie tylko rozszerzenie areału uprawy rzepaku, lecz również wzrosną jego plony. Dopłaty bezpośrednie zwiększając znacząco środki finansowe producentów rzepaku, mogą wpłynąć na zwiększenie nakładów na jego produkcję, co w konsekwencji spowoduje wzrost plonów. Przewiduje się, że w latach areał uprawy rzepaku osiągnie poziom tys. ha, a w dalszej perspektywie (do 2010 r.) wzrośnie do 1 mln ha, zaś jego produkcja zwiększy się odpowiednio do 1,1 1,4 mln ton i do ponad 2 mln ton. Wysoka produkcja rzepaku nie stworzy problemów z jego sprzedażą. Utrzyma się bowiem wysoki popyt krajowego przemysłu tłuszczowego na rzepak, z uwagi na wysokie i dalej rosnące (chociaż coraz wolniej) spożycie tłuszczów roślinnych, a także oczekiwany po integracji, rozwój ich eksportu. 23

24 Zapotrzebowanie rynku wewnętrznego na rzepak będzie ponadto wzrastać, w związku z rozwoju sektora biopaliw. Zgodnie z Dyrektywą 2003/30/WE udział estrów w oleju napędowym powinien wzrosnąć z 2% w 2005 r. do 5,75% w 2010 r., co przy dotychczasowym zużyciu oleju napędowego na poziomie około 6 mln ton, odpowiada dodatkowemu zapotrzebowaniu na tys. ton rzepaku. Korzystnie na rynek rzepaku będzie oddziaływać także przewidywany wzrost zużycia śruty rzepakowej. Zakaz karmienia wszystkich zwierząt gospodarskich mączkami pochodzenia zwierzęcego zmusza producentów pasz i hodowców do stosowania w paszach białkowych komponentów roślinnych. Rosnący światowy popyt i spożycie olejów i śrut oleistych wskazuje, że koniunktura dla eksportu rzepaku będzie korzystna w nadchodzących latach. Polska, dysponując ewentualnymi nadwyżkami, może zostać ponownie znaczącym eksporterem tego surowca. 6. Podstawy prawne 1. Ustawa o organizacji niektórych rynków z dnia 20 grudnia 2002 r. (Dz. U. nr 240, poz. 2059). 2. Ustawa o płatnościach bezpośrednich do gruntów rolnych z dnia 18 grudnia 2003 r. (Dz. U. nr 6, poz. 40). 3. Ustawa o krajowym systemie ewidencji producentów, ewidencji gospodarstwa rolnych oraz ewidencji wniosków o przyznanie płatności z dnia 18 grudnia 2003 r. (Dz. U. nr 10, poz. 76). 4. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 21 stycznia 2004 r. w sprawie określenia wzoru wniosku o wpis do ewidencji producentów oraz wzoru zaświadczenia o nadanym numerze identyfikacyjnym (Dz. U. nr 10, poz. 91). 5. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 30 marca 2004 r. w sprawie określenia wzorów wniosków o przyznanie płatności oraz szczegółowych warunków przyznawania płatności (Dz. U. nr 52, poz. 523). 24

25 6. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 7 kwietnia 2004 r. w sprawie określenia minimalnych wymagań utrzymywania gruntów rolnych w dobrej kulturze rolnej (Dz. U. nr 65, poz. 600). 7. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 kwietnia 2004 r. w sprawie określenia rodzajów roślin objętych płatnościami uzupełniającymi (Dz. U. nr 65, poz. 596) dla 2004 roku. 8. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 kwietnia 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania objętej planem rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U. nr 73, poz. 657). 9. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 września 2004 r. w sprawie określenia stawek płatności uzupełniających (Dz. U. nr 214, poz. 2168) dla 2004 roku. 10. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1251/1999 z dnia 17 maja 1999 r. ustanawiające system wsparcia dla producentów niektórych roślin uprawnych, zmienione przez: Rozporządzenie Rady (WE) nr 2704/1999 z dnia 14 grudnia 1999 r. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1672/2000 z dnia 27 lipca 2000 r. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1038/2001 z dnia 22 maja 2001 r. 11. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2316/1999 z dnia 22 października 1999 r. ustanawiające szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1251/1999 ustanawiającego system wsparcia dla producentów niektórych roślin uprawnych, zmienione przez: Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2860/2000 z dnia 27 grudnia 2000 r. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 556/2001 z dnia 21 marca 2001 r. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1157/2001 z dnia 13 czerwca 2001 r. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 327/2002 z dnia 21 lutego 2002 r. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 335/2003 z dnia 21 lutego 2003 r. Rozporządzenie Komisji (WE) z dnia 17 czerwca 2003 r. 12. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2461/1999 z dnia 19 listopada 1999 r. ustanawiające szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1251/1999 w odniesieniu do wykorzystania gruntów odłogowanych do produkcji surowców roślinnych, zmienione przez: Rozporządzenie Komisji (WE) nr 827/2000 z dnia 25 kwietnia 2000 r. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2555/2000 z dnia 20 listopada 2000 r. 25

26 Rozporządzenie Komisji (WE) nr 587/2001 z dnia 26 marca 2001 r. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 345/2002 z dnia 25 lutego 2002 r. 13. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1782/2003 z dnia 29 września 2003 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego w ramach wspólnej polityku rolnej i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rolników oraz zmieniające rozporządzenia (EWG) nr 2019/93, (WE) nr 1452/2001, (WE) nr 1453/2001, (WE) nr 1454/2001, (WE) nr 1868/94, (WE) nr 1251/1999, (WE) nr 1254/1999, (WE) nr 1673/2000, (EWG) nr 2358/71 i (WE) nr 2529/2001, zmienione przez: Rozporządzenie Rady (WE) nr 583/2004 z dnia 22 marca 2004 r. 7. Bibliografia 1. Polskie rolnictwo w UE, Biuletyn Informacyjny Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, nr 1 i 2, Rowiński J.: System informacyjny dla rolników i społeczności wiejskich przygotowujący ich do działania w warunkach członkostwa w Unii Europejskiej, Fundacja Fundusz Współpracy Program Agro Info, Warszawa Szot E.: Polskie rolnictwo w UE, Fundacja Fundusz Współpracy Program Agro Info, Warszawa, Oleje roślinne monografia wydawana corocznie przez Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin. 5. Rynek rzepaku stan i perspektywy analiza wydawana dwa razy w roku przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. 6. Tłuszcze jadalne czasopismo wydawane przez Instytut Przemysłu Mięsnego i Tłuszczowego. 7. Rynek zbóż, roślin oleistych i wysokobiałkowych notowania cen i wiadomości wydawane cotygodniowo przez Fundację Programów Pomocy dla Rolnictwa Zespół Monitoringu Zagranicznych Rynków Rolnych. 26

27 8. Biuletyn Agencji Rynku Rolnego miesięcznik. 9. Radzyńska S.: Dopłaty obszarowe, IACS; Fundacja Fundusz Współpracy Program Agro Info info.org.pl, Warszawa Ważniejsze instytucje i organizacje 1. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Departament Produkcji Roślinnej Warszawa, ul. Wspólna 30, tel. (022) Departament Pomocy Przedakcesyjnej i Funduszy Strukturalnych tel. (022) , , , e mail: minrol@minrol.gov.pl 2. Agencja Rynku Rolnego Biuro Produktów Roślinnych Warszawa, ul. Nowy Świat 6/12 tel. (022) , , , e mail: arr@arr.gov.pl 3. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Warszawa, ul. Jana Pawła II 80 Departament Wsparcia Rolnictwa i Przetwórstwa (Wydział Wsparcia Grup Producentów) tel. (022) , Departament Wspólnej Polityki Rolnej tel. (022) Departament Płatności Bezpośrednich tel.(022) , e mail: arimr@arimr.gov.pl 27

28 4. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa Warszawa, ul. Wspólna 30 Centrum Informacji i Dokumentacji Integracji Europejskiej tel. (022) , , , e mail: cid@fapa.com.pl Sekcja Analiz Ekonomicznych Polityki Rolnej tel. (022) , , e mail: saepr@fapa.com.pl 5. Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno Spożywczych Warszawa, ul. Wspólna 30 tel. (022) , Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Zakład Badań Rynkowych Warszawa, ul. Świętokrzyska 20 tel. (022) w. 595, e mail: rosiak@ierigz.waw.pl 7. Krajowe Zrzeszenie Producentów Rzepaku, ul. Wspólna 30 p.7, Warszawa e mail: biuro@kzpr.com.pl 9. Istotne linki Polska Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Agencja Rynku Rolnego Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno Spożywczych s.gov.pl Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej 28

29 Krajowe Zrzeszenie Producentów Rzepaku Polski Komitet Normalizacyjny Główny Urząd Statystyczny Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa Fundacja Fundusz Współpracy, Program Agro Info info.org.pl Unia Europejska Główny serwer UE Wyszukiwarka aktów prawnych Komisji Europejskiej lex/en/index.html Biuro Informacji Rynkowej 29