Miasto Boga reż. Fernando Meirelles, Kátia Lund

Transkrypt

1 Miasto Boga reż. Fernando Meirelles, Kátia Lund MATERIAŁY DYDAKTYCZNE DLA NAUCZYCIELI Zrealizowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego SPIS TREŚCI 1. Informacje o filmie (str.2). 2. Scenariusz lekcji geografii (str.4) Temat: Problemy wielkich miast świata na przykładzie Rio de Janeiro w oparciu o film Miasto Boga reż. K. Lund, F. Meirelles. ZAŁĄCZNIK 1: Rio de Janeiro Adam Koman (str. 9) 3. Scenariusz lekcji wos i historii (str. 11) Temat: Miasto Boga czy handlarzy narkotyków? ZAŁĄCZNIKI: Materiały do pracy w grupach (str.) 4. Scenariusz lekcji języka polskiego (str.21) Temat: Ewolucja mitu miasta w kulturze na podstawie filmu Fernando Meirellesa Miasto Boga oraz Lalki B. Prusa. ZAŁĄCZNIK 1 Karta pracy dla gr. 1 (str.25) ZAŁĄCZNIK 2 Karta pracy dla gr. 2 (str.26)

2 INFORMACJE O FILMIE Opracowała: Sylwia Galanciak NOTA O FILMIE Tytuł: Miasto Boga (Cidade de Deus ) Kraj i rok produkcji: Brazylia, Francja 2002; Reżyseria: Fernando Meirelles, Kátia Lund; Scenariusz: Bráulio Mantovani (na podstawie powieści Paulo Linsa Miasto Boga); Zdjęcia: César Charlone; Muzyka: Ed Cortes, Antonio Pinto; Scenografia: Tulé Peak; Kostiumy: Bia Salgado, Inês Salgado; Charakteryzacja: Donna Meirelles, Anna Van Steen; Dźwięk: Adam Sawelson, Martín Hernández, Rudy Pi, Guilherme Ayrosa, Carlos Honc, Alessandro Laroca, Paulo Ricardo Nunes, Alejandro Quevedo; Montaż: Daniel Rezende; Obsada: Alexandre Rodrigues (Buscape/Rakieta), Johnathan Haagensen (Cabeleira/Kudłaty), Luis Otávio (mały Buscape/Kapiszon), Leandro Firmino da Hora (Zé Pequeno/Mały Zé), Seu Jorge (Mane Galinha/Kurczak Mane/Knockout Ned), Matheus Nachtergaele (Sandro Cenoura/Marchewa), Renato de Souza (Marreco/Kaczor), Gero Camilo (Paraíba), Roberta Rodriguez Silvia (Berenice), Douglas Silva (Dadinho), Phellipe Haagensen (Bene), Daniel Zettel (Thiago), Felipe Silva (Rafael), Graziela Moretto (Marina Cintra), Thiago Martins (Lampião), Leandra Miranda (Lúcia Maracanã), Robson Rocha (Gelson), Maurício Marques (Cabeção), Michel de Souza (Bené Criança), Emerson Gomes (Barbantinho), Edson Oliveira (dorosły Barbantinho), Alice Braga (Angélica), Jefechander Suplino (Alicate/Cęgi), Gustavo Engracia (Dziennikarz), Marcelo Melo (Gang Cenoura), Olivia Araújo (Recepcjonistka w motelu), João Soares (Jaba), Adão Xalebaradã (Exu), Denise Fonesca (Ba), Júlio César Siqueira (Aristoteles), Marcos Kikito Junqueira (Otavio), Micael Borges (Caixa Baixa-Runts), Edson Montenegro (Ojciec Buscape'a), Sabrina Rosa (Dziewczyna Galinhiego), Charles Paraventi (Wujek Sam), Danielle Ornelas (Sąsiad Paraíby), Darlan Cunha (Filé-com-Fritas), Karina Falcão (Żona Shorty'ego), Luiz Carlos Ribeiro Seixas (Touro), Paulo Jacaré César (Tuba), Rubens Sabino (Czarny), Bernardo Santos, Diego Batista, Diego Ferreira, Marco Vinicios, Rafael de Castro, Ramon Francisco, Alexander Cerqueira i inni (członkowie gangów dziecięcych), Delano Valentim, Ed Money, Felipe Porto, Ricardo Lira i inni (Policjanci). NAGRODY 2002 Europejska Nagroda Filmowa nominacja dla Najlepszego filmu spoza Europy (Screen International); 2003 Złote Globy nominacja dla Najlepszego filmu zagranicznego; 2003 nagroda BAFTA za Najlepszy montaż dla Daniela Rezende; nominacja w kategorii Najlepszy film nieanglojęzyczny; 2003 Festiwal Camerimage Złota Żaba dla Najlepszego operatora (César Charlone); 2003 MFF w Toronto Nagroda Festiwalowa w sekcji Visions dla reżysera Fernando Meirellesa; 2003 nagroda Stowarzyszenia Nowojorskich Krytyków Filmowych dla Najlepszego filmu zagranicznego; 2004 nominacje do Oscara w kategoriach: Najlepszy reżyser (Fernando Meirelles), Najlepszy scenariusz adaptowany (Bráulio Mantovani), Najlepsze zdjęcia (César Charlone), Nqajlepszy montaż (Daniel Rezende); 2004 Złoty Satelita dla Najlepszego filmu zagranicznego; 2004 nominacja do Independent Spirit dla Najlepszego filmu zagranicznego; nagrody na licznych MFF (Maroko, Węgry, Kuba, Polska Kazimierz nad Wisłą etc.)

3 NOTA O REŻYSERZE Fernando Meirelles urodził się 9 listopada 1955 roku w São Paulo. Studiował architekturę. W czasie studiów zainteresował się filmem i zaczął kręcić z przyjaciółmi amatorskie eksperymentalne filmy wideo. Jego prace z tego okresu zdobyły wiele nagród na brazylijskich festiwalach. Założył niezależną firmę producencką Olhar Eletrônico, w której realizował własne projekty. W latach 80. intensywnie współpracował z brazylijską telewizją, reżyserując popularne seriale dla młodzieży oraz reklamy. Do dziś jest w Brazylii uznawany za jednego z najlepszych twórców filmów reklamowych. Na początku lat 90. założył z przyjaciółmi kolejną firmę producencką O2 Filmes. Aby przygotować się do realizacji Miasta Boga przeniósł się z São Paulo do Rio de Janeiro, gdzie toczy się akcja filmu. Po Mieście Boga wyreżyserował także Wiernego ogrodnika według powieści Johna Le Carré oraz Miasto ślepców na podstawie powieści noblisty Jose Saramago. FILMOGRAFIA Menino Maluquinho 2: A Aventura (1998, reżyseria), Palace II (2000, reżyseria), Służące (2001, reżyseria, scenariusz), Brava Gente ( , serial, reżyseria), Miasto Boga (2002, reżyseria), Cidade dos Homens ( , serial, reżyseria, producent), Wierny ogrodnik (2005, reżyseria), Miasto ślepców (2008, reżyseria) O FILMIE Miasto Boga powstało w oparciu o powieść Paulo Linsa pod tym samym tytułem. Lins dorastał na przedmieściach Rio de Janeiro i oczami dziecka, a następnie nastolatka obserwował stopniową przemianę zwykłej dzielnicy biedoty (faveli) w najniebezpieczniejsze miejsce w mieście, wyjęty spod jurysdykcji skorumpowanej policji teren walki między gangami handlarzy narkotyków. W powieści znajduje się wiele wątków autobiograficznych. Główny bohater, Rakieta, pragnący wyrwać się z Miasta Boga, jest porte parole autora. Najważniejsi bohaterowie istnieli naprawdę: m.in. Mały Ze czy Kurczak Mane fragmenty autentycznego wywiadu z tym ostatnim wmontowano w napisy końcowe. Autentyczny jest też gang dzieciaków, który pod koniec przejmuje władzę w mieście. Gdy jego członkowie dorośli, znani byli jako Czerwony Oddział, niezwykle krwawa i okrutna grupa przestępcza (swych przeciwników umieszczali na tzw. liście śmierci i po kolei likwidowali początek powstawania tej listy widzimy w filmie). Linsowi osiem lat zajęło pozyskiwanie informacji na temat organizacji handlu narkotykami w faveli jego opowieść jest przerażająco rzetelnym opisem realiów społecznych w jednej z największych brazylijskich dzielnic nędzy. Bohaterowie: Powieść Linsa jest niezwykle obszerna, liczy ponad 700 stron, a na jej kartach pojawia się ponad 350 postaci uwikłanych w około 100 różnych wątków. Przeniesienie jej na ekran było więc zadaniem niezwykle trudnym. Powstało kilkanaście wersji scenariusza, z których wyłoniło się opowiadanie o losach około stu postaci. Tych ważniejszych jest kilkanaście, historia pozostałych zamyka się w kilkuminutowych, czasem kilkusekundowych epizodach to nierzadko w zupełności wystarcza, by wstrząsnąć widzem. Głównym bohaterem i zarazem narratorem opowieści jest nastoletni Buscape (Rakieta), od urodzenia mieszkający w Mieście Boga. Rakieta, inaczej niż jego koledzy z ulicy, nie wiąże przyszłości ze światem przestępczym. Dla przeciętnego dzieciaka w Cidade del Deus szczytem marzeń jest

4 kariera w gangu rządzącym aktualnie favelą. Buscape marzy o wydostaniu się ze slumsów. W dniu, w którym ginie Kudłaty, jeden z członków Tria Czułość, chłopak pierwszy raz widzi fotografa prasowego podczas pracy. Odtąd pragnie zająć się fotografią, traktując ją jako przepustkę do świata bez przemocy. Jak jednak zostać fotografem, gdy nie ma się aparatu? Bohaterów, którzy chcą opuścić Miasto Boga, jest jeszcze kilku. To między innymi Kurczak, były żołnierz i doskonały snajper, pracujący jako kontroler w autobusie oraz Bene, początkowo gangster i największy przyjaciel Małego Ze zakochany w Angelice postanawia wyprowadzić się z Miasta i skończyć z życiem przestępcy. Jest także Kudłaty, który chce uciec ze swoją dziewczyną. Wszystkim im zabraknie jednak szczęścia... W faveli znacznie łatwiej mieć pecha i zginąć, niż się z niej wyrwać. Większość postaci, które obserwujemy w filmie, godzi się na swój los. Kilkuletnie dzieci marzą o tym, by przyłączyć się do którejś z grup przestępczych, omawiają możliwe ścieżki kariery. Jedyny dylemat to ten, którą grupę wybrać. W Mieście Boga prawo ustanawiają gangi, tworząc tu rodzaj państwa w państwie, całkowicie poza jurysdykcją faktycznych władz państwowych. Skorumpowana policja nie tylko nie przeszkadza gangsterom, ale robi z nimi interesy na handlu bronią i narkotykach. Mieszkańcy faveli są zdani sami na siebie nic dziwnego, że nie widzą możliwości zmiany własnej sytuacji. Aby przeżyć (choć kilkanaście lat), trzeba się przyłączyć do silniejszej bandy. Również tylko w jej ramach można zaspokoić własne ambicje to jedyna możliwa droga rozwoju. Najważniejszą z tych postaci jest bez wątpienia Mały Ze, bezwzględny król dzielnicy z lat 70. To rówieśnik Rakiety i zabójca jego brata. Zafascynowany władzą i zabijaniem, od dziecka wykazywał skłonności psychopatyczne. Wyjątkowe okrucieństwo, brak szacunku dla życia, niepohamowana żądza władzy to cechy uniemożliwiające człowiekowi funkcjonowanie w normalnym społeczeństwie. Tutaj, w społeczności faveli, okazują się szczególnie pożądane, czynią z Małego Ze pana i władcę. W Mieście Boga nic nie może zmienić się na lepsze. Dzielnicę uwolni od Małego Ze banda dzieciaków, jeszcze bardziej zepsutych i okrutnych niż on sam. Po rządach patologicznej jednostki nadchodzą oto rządy patologicznego pokolenia. Inne nie mogło się tu wychować. Najważniejszym bohaterem filmu Meirellesa jest jednak samo Miasto Boga. Miejsce to powstało w latach 60. jako osiedle dla ludności przybywającej z prowincji do miasta. W ramach rządowego programu socjalnego zbudowano osiedle położone kilka kilometrów od Rio de Janeiro. Jego istnienie miało zapobiec dalszemu pojawianiu się i rozrostowi faveli dzielnic nędzy, w których tylko w Rio mieszka 25-40% mieszkańców (obecnie to przeszło 2 miliony ludzi). Mieszkańców szybko pozostawiono jednak samym sobie. Bez pracy, bez środków do życia, żyjąc w coraz większej ciasnocie, szybko przekształcili Cidade del Deus w gigantyczną favelę podobną do wszystkich innych. Miasto Boga z filmu Meirellesa, wbrew nazwie, wydaje się raczej którymś z głębokich kręgów piekła. Jeśli Bóg ma coś wspólnego z tym miejscem, to jest to raczej Bóg starotestamentowy okrutny i mściwy, traktujący ludzi jak marionetki. Losem rządzi tutaj w dużym stopniu przypadek, wobec którego ich usiłowania okazują się beznadziejne. Przez przypadek akurat Rakiecie się udaje: staje się nadwornym fotografem Ze, a jego zdjęcia trafiają do gazety. W Mieście Boga znacznie łatwiej stać się jednak ofiarą nieszczęśliwego splotu okoliczności. Przez przypadek Małemu Ze wpada w oko akurat dziewczyna Kurczaka, co da początek fali nieszczęśliwych wydarzeń. Kudłaty nie ucieknie z Miasta, bo nie zapali samochód, Benego trafi kula nie przeznaczona dla niego. Nikt nie wie, kiedy sięgnie po rykoszet lub po prostu kaprys gangstera. To świat bez zasad i bez nadziei. Narracja: Opowieść o świecie pozbawionym zasad na pierwszy rzut oka wydaje się także konsekwentnie ich nie posiadać. Narracja, prowadzona przez Rakietę, jest poszarpana i chaotyczna, pełna zapętleń, zmian tempa, zaburzeń chronologicznych. Kiedy jednak bliżej jej się przyjrzeć, da się dostrzec ważne prawidłowości. Fabuła i sposób filmowania pozwala wyodrębnić w filmie trzy części. Pierwsza z nich toczy się w latach 60. To okres dzieciństwa Rakiety i Małego Ze, początki istnienia Miasta Boga osiedla małych, ubogich domków, między którymi suszy się pranie i biegają dzieci. W Mieście rządzi trójka opryszków, tzw. Trio Czułość, pragnących szybko się dorobić i czmychnąć z dzielnicy. W odróżnieniu od swoich następców kierują się oni szczątkowym kodeksem honorowym, nie nadużywają przemocy, a ich głównym wrogiem jest policja wtedy jeszcze próbująca panować nad sytuacją, ale już pełna zdegenerowanych moralnie funkcjonariuszy. Druga część to historia

5 Małego Ze, który na początku lat 70. przejmuje władzę w mieście. Poznajemy go już wcześniej, kiedy jako dziecko pomaga Triu Czułość, jednak dopiero w opowieści o latach 70. dowiemy się przerażającej prawdy o roli chłopca w wydarzeniach sprzed niemal dekady. Część trzecia obejmuje lata osiemdziesiąte i opowiada o wojnie, jaka wybucha w faveli między kartelami narkotykowymi. Wkrótce ludzie przyzwyczaili się do życia jak w Wietnamie podsumowuje ówczesną sytuację mieszkańców Rakieta. Miasto Boga jest już wtedy plątaniną ciasnych uliczek między blokowiskami i chałupkami powtykanymi w każde wolne miejsce, skleconymi, jak w każdej faveli, ze śmieci i wszystkiego, co wpadnie w rękę kawałków drewna, dykty, zdobycznych cegieł. Wszechobecny brud i chaos architektoniczny podkreślają chaos życia mieszkańców slumsu. Zdjęcia, montaż: Dynamikę fabuły, pełnej zaskakujących zwrotów akcji, podkreśla dynamiczny montaż i niezwykle ruchliwa kamera. Krótkie ujęcia, ciągłe zmiany punktów widzenia, kamera podążająca za bohaterem, ścigająca go, by za chwilę spojrzeć na sytuację jego oczami wszystko to tworzy przed oczami widza spektakl, od którego trudno oderwać wzrok (por. np. scenę początkową pogoni za kurczakiem). Miasto Boga to majstersztyk pracy operatorskiej i montażysty (dla którego był to debiut w pełnym metrażu). Sposób filmowania odzwierciedla nastrój poszczególnych części filmu. Pierwsza, o latach 60., pokazana jest za pomocą dość długich ujęć, dominują tu ciepłe, pastelowe barwy, stosunkowo duże wolne przestrzenie. W drugiej części akcja nabiera tempa, kadry robią się ciasne, zaczynają przeważać bliskie plany, a z ekranu eksploduje chwilami feeria barw poddana bardzo dynamicznemu montażowi. To pokokainowy zawrót głowy w Cidad del Deus zaczynają królować narkotyki, młodzież bawi się na dyskotekach. Łatwo jest zginąć. Część trzecia jest najbardziej klaustrofobiczna Miasto Boga przypomina pułapkę bez wyjścia, labirynt brudnych, szarych uliczek, niemal całkowicie znika światło. Ostre cięcia montażowe, chaotyczny ruch kamery, chwilami tracącej ostrość wszystko to podkreśla atmosferę zagrożenia i wojny, w stanie której znalazła się dzielnica. Praca na planie: Aby skompletować obsadę filmu, Fernando Meirelles przeniósł się do Rio de Janeiro i poprosił o współpracę Kátię Lund, autorkę filmów o faveli, doskonale obeznaną z realiami Miasta Boga. Zgodę na filmowanie w faveli (sąsiedniej) autorzy otrzymali nie od miejscowych władz, lecz od rządzącego tym rejonem gangstera. Do slumsów wchodzili z przewodnikiem, który chronił ich przed napaścią. Niemal wszyscy aktorzy grający w filmie (w tym wszystkie dzieci) to amatorzy, prawdziwi mieszkańcy Cidad del Deus. Dla nich samych przygoda z aktorstwem stała się szansą na odmianę losu. Autorzy Miasta Boga starali się później wspierać dzieci, z którymi pracowali. Około 70% dialogów w filmie jest improwizowanych. Część z nich to zarejestrowane w czasie pracy nad filmem rozmowy osób obecnych na planie lub ich pomysły dotyczące tego, co powinni robić w danej chwili bohaterowie. I tak np. modlitwa gangu przed atakiem została włączona w akcję po tym, jak jeden z chłopców powiedział, że jego gang zawsze się tak modli i on może to zademonstrować. Słowa Rakiety, że nigdy nie brał ciepłego prysznica, to fragment autentycznej rozmowy Alexandre Rodriguesa i aktorki grającej dziennikarkę. Przyjęcie filmu: Miasto Boga zostało znakomicie przyjęte przez krytykę i publiczność. Film obsypano nagrodami, a magazyn Time umieścił go na liście stu najważniejszych filmów w historii kina. Ze względu na drastyczność niektórych scen, w wielu krajach film spotkał się z obostrzeniami wiekowymi widzów. SCENARIUSZ LEKCJI GEOGRAFII

6 Opracowała: Agata Szydłowska Temat: Problemy wielkich miast świata na przykładzie Rio de Janeiro w oparciu o film Miasto Boga reż. K. Lund, F. Meirelles. CELE LEKCJI Po lekcji uczeń powinien: wyjaśniać pojęcia urbanizacja, slumsy favelas, deglomeracja, dezurbanizacja; podawać pozytywne i negatywne skutki koncentracji ludności; wyjaśniać, dlaczego Rio de Janeiro utraciło status stolicy Brazylii; opisywać życie w dzielnicach biedy; podawać przyczyny skrajnych warunków życia w slumsach; analizować tekst źródłowy. METODY I FORMY PRACY praca z tekstem, uzupełnianie i tabeli, metaplan ŚRODKI DYDAKTYCZNE CZAS Film: Miasto Boga, reż. Fernando Meirekkes, Brazylia, Francja artykuł Rio de Janeiro w Geografia w Szkole, wydanie specjalne nr 1/2008 str lekcje

7 PRZEBIEG LEKCJI UWAGA: Artykuł w załączniku uczniowie powinni przeczytać przed lekcją właściwą. 1. Przypomnienie pojęć i wprowadzenie nowych: urbanizacja, slumsy favele, deglomeracja, dezurbanizacja. 2. Praca z tekstem. Na podstawie artykułu uczniowie wyjaśniają dlaczego Rio de Janeiro utraciło status stolicy Brazylii. 3. Tabela. Uczniowie podają pozytywne i negatywne skutki koncentracji ludności. Przykładowo uzupełniona tabela. Skutki pozytywne Skutki negatywne rozwój gospodarki danego kraju (przemysł, usługi) miasto staje się centrum narodowego, społecznego i kulturowego rozwoju większa swoboda życia anonimowość duży rynek zbytu (m. in. rozwój rolnictwa w strefie podmiejskiej) szeroki dostęp do dóbr i usług wyższe dochody niż na terenach wiejskich choroby cywilizacyjne zanieczyszczenia środowiska (powietrze, woda) problem składowania odpadów zmniejszenie terenów zielonych tłok, hałas, korki wzrost przestępczości znieczulica społeczna 4. Uczniowie określają najważniejsze warunki zahamowania wzrostu liczby ludności w slumsach oceniają możliwość jego spełnienia. Przykładowa odpowiedź: poprawa warunków życia na wsi (większość mieszkańców slumsów to ludność napływowa), niestety nie stać państwa na zapewnienie godnych warunków życia ludności wiejskiej. 5. Metaplan. Na podstawie filmu i przeczytanego artykułu uczniowie tworzą metaplan: Problemy Rio de Janeiro czy życie w Mieście Boga może wyglądać inaczej? Przykładowo wypełniony metaplan Jak jest? W Rio co 10 lat liczba faweli podwaja się życie w Mieście Boga cechuje bieda, przemoc, łatwy dostęp do używek, prostytucja, nieletnie dzieci mają dostęp do broni, narkotyków. Ludzie mieszkający w favelach nie mają adresu, dzieci nie podlegają obowiązkowi szkolnemu. Policja jest bezradna wobec wojny gangów, jednocześnie skorumpowana (uwolnienie Jak powinno być? Każdy człowiek ma prawo do bezpiecznego, godnego życia. Dzieci mają prawo do bezpłatnej nauki i beztroskiego dzieciństwa. Funkcjonariusz policji powinien być uczciwym stróżem prawa.

8 Małego Ze) Miesięczne dochody mieszkańców slumsów są 3,5 krotnie niższe w porównaniu z mieszkańcami bogatszych dzielnic. Pomysłem na życie bohaterów filmu są kradzieże, rozboje. Dlaczego nie jest tak jak powinno być? brak pomocy socjalnej ze strony państwa, brak pieniędzy, brak szerokiego dostępu do szkół, dzieci wychowujące się w Mieście Boga nie znają innego życia, biorą przykład z dorosłych, dostęp do narkotyków i broni, słabo funkcjonujący wymiar sprawiedliwości, przeludnienie, globalizacja. Wnioski, co należy zrobić aby było tak jak powinno być. rozbudować politykę socjalną państwa, wprowadzić obowiązek meldunku w miejscu zamieszkania, stworzyć warunki dzieciom aby mogły się uczyć pokazać młodym ludziom i dzieciom że można żyć inaczej bez przemocy, rozbojów, narkotyków, prostytucji, wspomóc rozwój terenów wiejskich, poprawić funkcjonowanie organu policji pomoc państw wysoko rozwiniętych.

9 ZAŁĄCZNIK 1 RIO DE JANEIRO Rio de Janerio słynie z karnawału, samby, plaż, na czele z Copacabaną, stadionu piłkarskiego Maracana i potężnego posągu Chrystusa Odkupiciela górującego nad zatoką. Symbole miasta, ikony, które zna cały świat. Rozbawione, roztańczone, kolorowe miasto ma też drugie oblicze. Czasem turysta widzi je z okien luksusowych hoteli, czasem z okien autokarów. Dzielnice nędzy, zwane favelas, sąsiadują z nad morskimi pasażami, na których ulokowano luksusowe hotele, sklepy z najdroższą biżuterią, markowymi ubrania mi i kosmetykami. Przyjmuje się, że pierwsza favela została utworzona w 1897 roku, kiedy północnowschodnią federalną grupę 20 tys. żołnierzy sprowadzono do Rio de Janeiro. Czekali w basenie portowym na jakiś kwaterunek, ale administracja rządowa tak długo szukała dla nich za kwaterowania, że postanowili sami zbudować prowizoryczne szałasy. Plac ten nazywał się Morro da Favela. Społeczne podłoże zjawiska powstawania dzielnic nędzy sięga czasów niewolnictwa. Po jego zniesieniu w 1888 r. migracje kolorowej ludności nasiliły się. Z plantacji bawełny, trzciny cukrowej, tytoniu część ludności ruszyła w kierunku wielkich miast w poszukiwaniu pracy. A Rio po Sao Paulo było największe, najbogatsze, miało rozwinięty przemysł. Jednak nawet tutaj nie potrzebowano aż tylu rąk do pracy. Favele zaludniają także od lat emigranci. Szacuje się, że co piąty mieszkaniec Brazylii żyje w ubogich dzielnicach. Zjawisko to najjaskrawiej widać w bogatych miastach południa w Sao Paulo i Rio de Janeiro. W Rio co dziesięć lat liczba faveli podwaja się. W 1960 r. było ich 134 zamieszkałych przez 333 tys., osób, w 1980 r. 374 z 717 tys. mieszkańców, a w 1991 roku na 5,5 mln. mieszkańców Rio w 573 favelach żyło 962 tys. ludzi. W 2004 r. 19% proc. mieszkańców miasta, czyli blisko 1,2 mln ludzi, żyło w dzielnicach nędzy. Miesięczne dochody osób tam żyjących w porównaniu z mieszkańcami bogatszych dzielnic miasta są 3,5-krot nie niższe. Pracownicy o dochodach 1200 dol. miesięcznie stanowią zaledwie 0,61% (w mieście 15,1%), natomiast ci, którzy otrzymują miesięcznie 240 dol. stanowią aż 72,3%(w mieście 35,5%). Przyrost naturalny jest tam trzykrotnie większy. W favelach żyją nie tylko bezrobotni, ale także sprzątaczki, pracownicy fabryczni, rzemieślnicy, taksówkarze. Dla nich nie są to slumsy, ale domy i osiedla. Faveli nie da się zniszczyć i postawić w to miejsce nowych domów. Próbowano to robić wielokrotnie, ale bez skutku. Do końca lat sześćdziesiątych ub. wieku uważano je za nowotwór miasta. Zniszczone w jednym miejscu wyrastały w innym, najczęściej na skraju osiedli, na zboczach gór okalających miasto. Jedne są małe, w innych żyje ponad 50 tys. ludzi. Rocinha, największa Ravela w Rio, to wielkie miasto, liczące ponad 150tys. mieszkańców. Ubóstwo w favelach idzie w parze z przestępczością, dzielnicami rządzą gangi. Przemoc, narkomania, prostytucja, wykorzystywanie nieletnich dzieci to największe plagi ubogich dzielnic. Ludzie w favelach nie maja adresu, dzieci nie podlegają więc obowiązkowi szkolnemu. Socjalna pomoc państwa ginie w morzu potrzeb. W Brazylii nie ma systemu powszechnej opieki zdrowotnej ani systemu ubezpieczeń społecznych na wzór europejski. Znakomicie funkcjonują prywatne gabinety lekarskie, kliniki i szpitale, ale dostępne są one jedynie dla tych, którzy mają pieniądze lub są ubezpieczeni.

10 Utracony tytuł stolicy Do 1960 r. Rio de Janeiro było stolicą Brazylii. Przeniesienie stolicy w głąb kraju miało rozwiązać problemy administracyjne, aktywizować regiony Amazonii, skrócić drogę mieszkańców do najważniejszych urzędów. Problemem Brazylii jest to, że 90% ludności żyje na 10% powierzchni kraju, na wschodnim wybrzeżu. Tu leżą największe dwa miasta: Sao Paulo i Rio de Janeiro, Belo Horyzonto i Salwador. Zażegnany kryzys Rio, drugie pod względem wielkości miasto Brazylii, jest regionalną metropolią z prężnym ośrodkiem finansowo - bankowym, w którym skupia się dobrze rozwinięty przemysł chemiczny, lekki i przetwórstwa spożywczego. Pod koniec XX wieku Rio de Janeiro odczuło skutki kryzysu gospodarczego. Zadłużenie Brazylii sięgnęło 250 mld USD. Kryzys gospodarczy pogłębiał się, co groziło załamaniem się gospodarki, wysoka inflacja i niepokoje społeczne, podobnie jak to miało miejsce w sąsiedniej Argentynie. Zwycięzca wyborów prezydenckich 2002 roku, działacz związkowy Luis da Silva ustabilizował sytuację polityczną, rozwiał obawy Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego, na skutek czego do poł r. nastąpił napływ inwestycji zagranicznych wartości 5,6mld dol.; w ciągu trzech lat zlikwidowano inflację, umacniając kurs reala, zmniejszono bezrobocie (przybyło 3,4 mln nowych miejsc pracy), uzyskano sporą nadwyżkę bilansu handlowego (40 mld dol.), poprawiono średni poziom życia, nie usuwając jednak drastycznych kontrastów społecznych; w 2004 r. rząd da Silvy przystąpił do walki z niewolnictwem w interiorze (formalnie zniesionym w 1888 r.), obejmującym ok. 200 tys. Indian, m.in. wprowadzono dekret, na którego mocy latyfundia zatrudniające niewolników będą konfiskowane. Podjął też walkę z wyraźną dyskryminacją Murzynów (niższe do 70% zarobki). Karnawałowe szaleństwo Miasto promuje się po przez turystyczne atrakcje. Najsłynniejszy jest karnawał w Rio de Janeiro odbywający się na Estradzie. Niewielki, betonowy plac w grudniu, kiedy zaczynają się wakacje i życie Rio przenosi się na plaże i bulwary, staje się centralnym punktem miasta. Szkoły samby intensywnie przygotowują się do wielkiego show, którego apogeum stanowi oczywiście koniec karnawału, czyli ostatnie cztery dni przed środą popielcową. Te dni to istne szaleństwo. Dobrze wiedzieć, że Rio jest wówczas równie fascynujące, co niebezpieczne. Właśnie podczas karnawału zdarza się najwięcej śmiertelnych wypadków, tłumy tańczących w euforii tratują wszystko, co napotkają po drodze. Królowa samba panuje tu niepodzielnie. Wyznacza rytm życia, jest filozofią i religią. Przygotowania do karnawału trwają przez okrągły rok. Dziewczęta, nawet te najbiedniejsze, od mawiają sobie wszystkiego, by w tę jedną karnawałową noc wystąpić w najwspanialszej kreacji i zwyciężyć w konkursie. Po karnawale turyści także nie mogą narzekać na brak atrakcji. Wieczorami wycieczki z całego świata spotykają się w szkołach samby, takich jak Plataforma 1, na wielkim tanecznym show, którego atrakcją są smukłe tancerki, bogato przystrojone w kolorowe pióropusze i wykonujące żywiołowe tańce. Rio de Janeiro Adam Koman, Geografia w Szkole wydanie specjalne nr 1/2008

11 SCENARIUSZ LEKCJI HISTORII I WOS Opracował: Łukasz Kusiak Temat: Miasto Boga czy handlarzy narkotyków? CELE LEKCJI Po lekcji uczeń powinien: określać gatunek filmu i jego przydatność jako źródło wiedzy o współczesnym świecie; znać pojęcia: favela (dzielnica nędzy), slumsy, trzeci świat, narkobiznes; poszerzyć swoją wiedzę na temat Brazylii i jej problemów; wiedzieć jakie są główne problemy współczesnego świata; rozumieć z czego wynikają bieda, wykluczenie i rozwarstwienie społeczne w krajach trzeciego świata, podejmować propozycje rozwiązywania problemów współczesnego świata. METODY I FORMY PRACY dyskusja, burza mózgów, praca w grupach, praca z tekstem źródłowym, drzewko decyzyjne. ŚRODKI DYDAKTYCZNE Film: Miasto Boga, reż. Fernando Meirekkes, Brazylia, Francja arkusze papieru, flamastry, arkusze drzewka decyzyjnego, teksty i zdjęcia o Ravelach w Rio de Janeiro (jako załączniki). POJĘCIA KLUCZOWE CZAS favele, dzielnice nędzy, slumsy, trzeci świat, bieda, wykluczenie i rozwarstwienie społeczne, narkobiznes. 1 lekcja BIBLIOGRAFIA 1. Artur Domosławski, Gorączka latynoamerykańska, Świat Książki, Warszawa 2007, s Łukasz Czeszumski, Uliczna gra za 3 reais, (data pobrania: 6 maja 2010 r.)

12 PRZEBIEG LEKCJI 1. Dyskusja. Nauczyciel rozpoczyna lekcję od rozmowy na temat obejrzanego filmu. Pyta uczniów o wrażenia związane z filmem i czy film może być źródłem wiedzy o współczesnym świecie. Nauczyciel wyjaśnia tytuł filmu ( Miasto Boga od nazwy jednej z faveli Cidade de Deus w Rio de Janeiro.), może też przedyskutować z uczniami inne wyjaśnienia tytułu filmu. 2. Burza mózgów. Nauczyciel pyta uczniów jak rozumieją pojęcie: favela (zapis na tablicy). 3. Praca w grupach. Nauczyciel dzieli klasę na cztery grupy. Każda grupa otrzymuje tekst lub zdjęcia i pytanie do jego analizy. Odpowiedzi uczniowie zapisują na dużych arkuszach papieru. ZADANIA DLA GRUP Grupa 1 Na podstawie tekstu (załącznik 1) przedstawcie historię powstania faveli w Brazylii. Grupa 2 Na podstawie testu i zdjęć (załącznik 2) oraz filmu opiszcie wygląd faveli w Rio de Janeiro. Grupa 3 Na podstawie tekstu (załącznik 3) oraz filmu wyjaśnijcie dlaczego w brazylijskich favelach rządzą narkotykowe kartele oraz jaką funkcję pełnią tam narkotyki (narkobiznes). Grupa 4 Na podstawie tekstu (załącznik 4) oraz filmu wyjaśnijcie w jaki sposób policja i władze odnoszą się do problemów istniejących w brazylijskich favelach. 4. Uczniowie prezentują wyniki pracy- lider odczytuje odpowiedzi na pytanie. 5. Drzewko decyzyjne. Nauczyciel informuje uczniów, że w 2016 r. odbędą się w Brazylii letnie igrzyska olimpijskie, co może stać się motorem napędowym walki z brazylijskimi bossami narkotykowymi. Pyta uczniów o główne źródło powstania faveli i narkobiznesu w Brazylii (Oczekiwana odpowiedź: bieda, wykluczenie społeczne i duże rozwarstwienie), a następnie zleca wykonanie problemu: W jaki sposób Brazylia może uporać się z problemem narkobiznesu? Uczniowie przedstawiają problem za pomocą drzewka decyzyjnego. (załącznik 1)

13 ZAŁĄCZNIK 1

14 Załącznik 2 Załącznik 1. Opowieść o złotych latach W São Paulo można przejeżdżać normalną dzielnicą i niespodziewanie znaleźć się w faveli. Tam nędzne baraki mogą wyrosnąć gdziekolwiek, nagle przed oknem. W Rio favele są przyczepione do wzgórz. To wzgórza, wcinające się w morze albo malujące się w głębi krajobrazu niczym tło, wytyczają granice dwóch światów. W dawnych dobrych czasach chodziło się na wzgórza bawić, tańczyć, pić wino. Wtedy w latach pięćdziesiątych, bandyci byli marginesem. Zresztą starzy donowie, sprzed epoki narkotykowej hossy, byli mniej gwałtowni i mniej okrutni niż są dzisiaj dzieciaki z bronią. Stare dobre czasy! Złote lata! Można było iść na plażę i nikt cię nie pobił, nie zgwałcił, nie zabił. Można było wałęsać się nocą po alei Atlantyckiej, wzdłuż najdłuższej plaży świata, myśląc tylko o trzymanej za rękę dziewczynie. Rio wydawało się rajem. Była bieda, nie było nędzy. Między ludźmi z obu części miasta istniały przyjaźń, gościnność, żar. Kto żyje na wzgórzach, żyje bliżej nieba, powtarzano słowa popularnej w latach czterdziestych piosenki Herivelto Martina. W grudniu pięćdziesiątego roku gazeta codzienna Fornal de Brasie naliczyła w Rio cztery napady w ciągu całego miesiąca. Stefan Zweig, który w latach czterdziestych przyglądał się Ravelom w Rio, napisał potem, że nie spotkał tam ani jednego smutnego człowieka. Podobnie Claude Levi_Strauss: Nędzarze byli uczepieni na skałach w Ravelach, gdzie czarni, odziani w czysto wyprane łachmany, komponowali na gitarach wesołe melodie, które w karnawale miały wraz z nimi zejść z wysokości i opanować miasto. Złote lata Rio de Janeiro świat zna jako epokę artystycznej bohemy Toma Jabima, Viniciusa Moraesa, Astrud i Joao Gilberta. Dziewczyna z Ipanemy, Samba na jedna nutę, Corcovado. W starych dobrych czasach słynne były wieczory u pisarza Kanibala Machado, który każdej niedzieli zapraszał na caipirinhę (wódkę z sokiem z limonek, cukrem i lodem). Przez dom przetaczały się tłumy znakomitości, przyszli nobliści: Albert Camus, Pablo Neruda Drzwi były zawsze otwarte. Pewnej nocy w pięćdziesiątym dziewiątym na imprezę zawitało pięciu elegancko ubranych i dobrze wychowanych młodzieńców, którzy ukradkiem wynieśli drogocenne przedmioty. Maniery złodziei były jeszcze staroświeckie, lecz bezczelność już nowoczesna. Ów incydent był symbolicznym zwiastunem nadejścia nowych, gorszych czasów. Zaczynała się wielka wędrówka z interioru do miast. Wkrótce miała nadejść polityczna przemoc dyktatury, a potem w całym mieście ktoś rozsypał biały proszek. Źródło: Artur Domosławski, Gorączka latynoamerykańska, Świat Książki, Warszawa 2007, s Opowieści barbarzyńców [ ] Skąd się Bilora ci ludzie? Dlaczego tak żyją? Niektórzy uważają, że Brazylia to kraj, który od czasów kolonialnych zmienił tylko powłokę. Stara struktura społeczna pozostała. Kiedyś społeczeństwo dzieliło się na właścicieli wielkich latyfundiów i niewolników w drewnianych chatach. Sto lat temu [1888 r.] panowie dali niewolnikom wolność i wygnali ich ze swej ziemi. Niektórzy z wypędzonych zaczęli się osiedlać w wielkich miastach i tak przez ponad pół wieku, co jeszcze nie było katastrofą. Większość zaczepiła się w interiorze, przy pracy najemnej na roli. Prawdziwa rewolucja, trzęsienie ziemi miały dopiero nadejść. Rozwój technologii, przejście na gospodarkę monokulturową (uprawa jednej rośliny) zmusiły kolejną falę robotników rolnych do opuszczenia latyfundiów. Posiadacze, fazendeiros, potrzebowali ich tylko dwa razy w roku przy sadzeniu i przy zbiorach. Potomkowie niewolników znów zaczęli wędrować. W latach pięćdziesiątych wznosili nową stolice kraju, Brasilię. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych karczowali Amazonię i budowali transamazońską autostradę. Inni szli do wielkich miast za pracą, za domem. Ale miasta nie miały już ani pracy dla wszystkich, ani domów, ani infrastruktury. Na ich obrzeżach na wzgórzach Rio, na przedmieściach Sao Paulo zaczęły powstawać magafavele. Obszary meganędzy, megagwałtu, megabrudu. Wszystko mega. Jeszcze w pięćdziesiątym roku dwie trzecie Brazylijczyków żyło na wsi. W końcu lat dziewięćdziesiątych

15 osiemdziesiąt procent żyło w megamiastach. W miarę otwierania się gospodarki i wchodzenia nowych technologii, rynek pracy w metropoliach kurczył się jeszcze bardziej. Dziś dwie trzecie Brazylijczyków żyje w nędzy, głębokiej biedzie, bądź osiąga dochody, które wystarczają wyłącznie na codzienne, skromne wydatki. Ktoś kiedyś napisał, że Brazylia to Belindia : mały kawałeczek dostatku taki jak Belgia, otoczony morzem nędzy porównywalnej z tą w indyjskiej Kalkucie [ ]. Źródło: Artur Domosławski, Gorączka latynoamerykańska, Świat Książki, Warszawa 2007, s Załącznik 2. Opowieści barbarzyńców Domy barbarzyńców są jakby wstydliwie oddalone od centrum. Zbite deski i kartony pokryte blacha lub papa. Podłogą jest klepisko. Łóżka i naczynia wyciągnięte ze śmietnika. Blaszana miska do mycia. Odwiedziłem kilka domów wszystkie takie same. Tworzą rzędy baraków, między którymi prowadzi najwyżej dwudziestometrowa ścieżka. Z lotu ptaka wyglądałyby jak obóz II wojny światowej. Jeden dom przy drugim, ze wspólnymi ścianami. Źródło: Artur Domosławski, Gorączka latynoamerykańska, Świat Książki, Warszawa 2007, s. 309.

16

17 Źródła zdjęć: Łukasz Czeszumski, Uliczna gra za 3 reais, (data pobrania: 6 maja 2010 r.)

18 [Liczbę faveli w samym Rio obecnie szacuje się na około ok. 700 (sic!). Większość z nich to tworzone spontanicznie na zboczach wzgórz zgrupowania chat, część to pozostałości nieudanego planu rządu z lat 60. próbującego radzić sobie z postępującą wówczas urbanizacją. Te drugie mieszczą się na płaskich obrzeżach miasta. Osławiona filmem favela Miasto Boga jest jedną z nich.] Załącznik 3. Miejskie wojny Zapyta ktoś rozsądny: dlaczego w Rio zabija się tylu ludzi? Odpowiedź jest prosta. Z powodu narkotyków. Rio jest potężnym konsumentem nielegalnych używek, oraz punktem tranzytowym dla ich przemytu. Na tym wyrosły dwa największe kartele Brazylii. Ich zyski są kolosalne. Commando Vermelho (Czerwone Komando) kontroluje 60% brazylijskiego narkobiznesu. Doszło do swojej wiodącej pozycji na korzystnych interesach ("broń za narkotyki") z kolumbijską partyzantką FARC. Najpoważniejszy konkurent CV to Terceiro Commando (Trzecie Komando). Oba wciąż walczą z policją, a od czasu do czasu - zrywają rozejmy, i rzucają się sobie nawzajem do gardeł. Wtedy nagłówki gazet codziennie przypominają relacje z frontu. Favele praktycznie nie są terytorium państwa. Tam rządzą kartele. Za pomocą armii mafijnych "cyngli". Branie sobie przez kartele dzielnic slumsów "pod opiekę" to w Ameryce Łacińskiej normalna sprawa. Dzielnica przejmowana jest stopniowo, lecz nieodwołalnie. Mieszkańcy stają się "obywatelami kartelu". Dzielnica to dla organizacji przestępczej baza - można tworzyć tyle melin, arsenałów, narkotykowych laboratoriów, ile się tylko podoba. Slumsy są rezerwuarem rekrutów. Ochotnicy stąd są najlepsi - zależni (bo nie mają dokąd pójść), entuzjastyczni (służba daje im dumę) i chętni do walki. Źródło: Łukasz Czeszumski, Uliczna gra za 3 reais, (data pobrania: 6 maja 2010 r.) Narkotykowy raj Brazylia to drugi po Stanach Zjednoczonych największy rynek zbytu dla kokainy na świecie. Co istotne, w dużej mierze sprowadzana jest tam na własne potrzeby konsumpcyjne, a w mniejszej na reeksport do USA i Europy. Poza tym, w Brazylii uprawia się również duże ilości marihuany. Narkohandel od lat stanowi jeden z największych problemów wewnętrznych kraju. Statystki z początku XXI w. wskazywały, że na ówczesne 704 favele w Rio de Janeiro jedynie dwie wolne były od problemu narkohandlu. Narkotyki obecne są wszędzie w favelach żądzą codziennym życiem milionów ich mieszkańców, ale warto pamiętać, że klientami gangów narkotykowych są również mieszkańcy lepszych dzielnic brazylijskich miast. Dbają o to gangi organizując rozbudowane siatki handlowe. Centralną rolę w łańcuchu dystrybucji posiadają bocas de fumo (usta dymu), czyli niejako jednostki administracyjne danej organizacji odpowiadające za określony obszar faveli. Poszczególne bocas de fumo mają do swej dyspozycji zastępy młodych osób, mieszkańców dzielnic nędzy, którzy dołączają do gangów w pogoni za pieniędzmi, za lepszym życiem, za szacunkiem. Szacuje się, że w Rio ok takich osób zajmuje się rozprowadzaniem narkotyków. Załącznik 4. Opowieść pełna krwi Dwudziestego trzecie lipca dziewięćdziesiątego trzeciego przed monumentalny, XVIII-wieczny kościół Candelaria w centrum Rio zjechały dwa nie oznakowane samochody. Przed wejściem do kościoła na przedmieściach z kartonu spali jak zwykle chłopcy z pobliskich ulic. Z samochodów wysiadło sześciu mężczyzn. Obudzili bezdomnych, wszczęli sprzeczkę. Rano zakrwawione ciała pięciu chłopców leżały porozrzucane przed kościołem. Zwłoki trzech innych przed Muzeum Sztuki Współczesnej, jakieś półtora kilometra dalej. Wszyscy mieli roztrzaskane głowy. Egzekutorzy strzelali precyzyjnie i z bliska. Tak wygląda czyszczenie miasta ze śmieci. Policjanci po godzinach na zamówienie mieszkańców z okolicy, drobnych sprzedawców, z własnej inicjatywy, z zemsty wymierzają sprawiedliwość drobnym, głodnym złodziejom. Jak zginie niezłodziej jego pech. Miesiąc później, w niedzielę dwudziestego ósmego sierpnia, policyjny szwadron śmierci wkroczył do faveli Vigario Geral w północnym Rio. Zaczęło się o jedenastej w nocy na placu Corsega u podnóża

19 góry, przed wejściem do faveli. Tu policjanci ranili przypadkową dziewczynę i zastrzelili jej mężczyznę. Nieco dalej, na placu Catole do Rocha, podpalili pięć kiosków z nabojami i hot-dogami. Potem poszli na wzgórze. O zjechali przed bank, gdzie ośmioro favelados piło zdrowie brazylijskiej reprezentacji futbolowej, która tego dnia pokonała Boliwię. Policjanci zażądali dokumentów. Gdy je dostali, niespodziewanie otworzyli ogień. Padło siedem trupów. Następnym celem był domek naprzeciwko baru. Mieszkała w nim rodzina Cardoso dos Santos, wyznawców zielonoświątkowego Kościoła Zgromadzenia Bożego. Jeszcze nie wszyscy spali, gdy stróże prawa wtargnęli do domu. Jane dos Santos zmarła, przyciskając do piersi Biblię. Oprócz niej policjanci zamordowali siedem osób. Piątka dzieci Jane i Gilberto zdołała uciec. Pościg w labiryncie faweli, nocą, nie miał szans. W tym samym czasie w innej części osiedla drugie komando rozstrzelało pięciu innych jego mieszkańców. Żniwo tamtej nocy: dwudziestu jeden zabitych. Wkrótce wyszło na jaw, że eskapada śmierci była zemstą za zabójstwo czterech policjantów. Zginęli dwadzieścia cztery godziny wcześniej na placu Catole do Rocha tym samym, na którym mściciele spalili budki z hot-dogami. Tamci czterej zaczaili się na transport kokainy Sao Paulo. Ale to narkohandlarze byli górą. Policjanci nie zgłosili akcji w centrali. Tzn.: nie mieli zamiaru nikogo aresztować. Chcieli haraczu. Żadna z dwudziestu jeden ofiar policyjnego komanda śmierci nie miała związku z narkotykowym półświatkiem. Kilka dni później sprzed kościoła Candelaria w centrum Rio de Janeiro ruszył marsz przeciwko przemocy. Demonstranci szli trzydzieści kilometrów do Vigario Geral. Na czele pochodu mieszkańcy faveli. Tego samego dnia w Centrum Biznesu zebrała się grupa ludzi z lepszej części miasta intelektualistów, biznesmenów, wydawców prasy. Jedni o drugich nic nie wiedzieli. Wiedzieli tylko, że trzeba w końcu coś zrobić. Źródło: Artur Domosławski, Gorączka latynoamerykańska, Świat Książki, Warszawa 2007, s SCENARIUSZ LEKCJI JĘZYKA POLSKIEGO Opracowała: Wioletta Ciak

20 Temat: Ewolucja mitu miasta w kulturze na podstawie filmu Fernando Meirellesa Miasto Boga (2002) oraz Lalki B. Prusa. CELE LEKCJI Po lekcji uczeń powinien: analizować, interpretować i porównywać dwa teksty kultury - film oraz powieść; podejmować refleksje nad formą filmu i jego warstwą znaczeniową; poszerzyć swoje wiadomości z zakresu filmu i historii literatury; posługiwać się terminologią języka filmowego w toku analizy dzieła filmowego; posiadać informacje na temat poetyki powieści realistycznej i naturalistycznej oraz filmowej konwencji realistycznej. METODY I FORMY PRACY heureza, praca z tekstem literackim i dziełem filmowym, dyskusja kierowana, samodzielne redagowanie notatek, prezentacja, karta pracy. ŚRODKI DYDAKTYCZNE CZAS Film: Miasto Boga, reż. Fernando Meirekkes, Brazylia, Francja Karty pracy 2 lekcje PRZEBIEG LEKCJI