Pytanie trafiło mnie niczym strzał z kałasznikowa. Do tej pory, czyli do wiosny 2010 roku, mieszkałem już w Moskwie prawie piętnaście lat, a więc

Transkrypt

1 Przedmowa To musi zabrzmieć jak kiepski żart, że pomysł na tę książkę przyszedł mi do głowy właśnie w Polsce w połowie drogi między Rosją, moją ojczyzną z wyboru, a Niemcami, krajem, w którym się urodziłem. Nigdy nie zapomnę tej chwili. Siedziałem w jakiejś przytulnej knajpce w Warszawie, sympatyczny mężczyzna wszedł do środka, przyjrzał mi się z ciekawością, a zarazem trochę nieufnie, a potem wyciągnął rękę i się przedstawił. Przeczytał Ruski ekstrem i chciał przeprowadzić ze mną wywiad. Nigdy nie zapomnę jego spojrzenia. Przyglądał mi się tak, jak zazwyczaj tak to sobie przynajmniej człowiek wyobraża robi to psychiatra, kiedy dostarczają mu nowego pacjenta, a on ma postawić diagnozę. W jego oczach wyraźnie widziałem pytanie: Co z nim jest nie tak?. Ja zaś, chociaż bardzo się starałem, nie potrafiłem się uśmiechnąć. Po kilku grzecznościowych formułkach dziennikarz wyłożył kawę na ławę: Pana książka bardzo mi się podoba. Nie rozumiem jednak przedmowy. Nie pasuje do reszty książki! To wygląda mniej więcej tak, jakby ktoś bardzo długo skarżył się na swój ciężki los z powodu posiadania zaporożca, a potem nagle mówił: Kocham go, to najlepszy samochód na świecie. Starałem się uśmiechnąć. Z przerażonego spojrzenia siedzącej obok mnie reprezentantki wydawnictwa wywnioskowałem, że nie bardzo mi się to udało. Jak może pan, biorąc pod uwagę historie, które pan opisał, wyznawać w przedmowie, że pan Rosję kocha? Przecież to niemożliwe! 5

2 P r z e d m o w a Pytanie trafiło mnie niczym strzał z kałasznikowa. Do tej pory, czyli do wiosny 2010 roku, mieszkałem już w Moskwie prawie piętnaście lat, a więc większą część mojego świadomego życia. Moi przyjaciele i znajomi ciągle dziwnie na mnie patrzą, ponieważ coś mnie bardzo do Moskwy przyciąga i coś mnie tam trzyma. Na ich liczne wątpliwości i pytania zawsze odpowiadałem, że rosyjska dusza rekompensuje wszelkie codzienne przygody i egzotyczne przeżycia, jakich doświadczam między Kaliningradem a Władywostokiem, jak również niedogodności egzystowania tam. Ruski ekstrem. Jak nauczyłem się kochać Moskwę tak właśnie zatytułowałem moją książkę, w której zawarłem historie opisujące codzienność stolicy Rosji. Polski dziennikarz swoim jednym pytaniem zachwiał wypracowanym przeze mnie konstruktem moim obrazem kraju carów. Długo próbowałem mu wytłumaczyć, dlaczego mimo tych wszystkich problemów a może właśnie w związku z nimi kocham Rosję. Dziś wiem, że bardziej niż jego starałem się wtedy przekonać samego siebie. Teraz, dwa lata i wiele nieprzespanych nocy później, rozumiem, że dałem się złapać w te same sidła, co miliony Rosjan: gdy rzeczywistość jest za ciężka, by ją znieść, należy ją upiększyć w myślach. Albo w rozmowie. Albo na piśmie. Jako dziennikarz nie potrafiłem tego, przez wiele lat opisywałem bowiem rzeczywistość, którą tak dobrze znam, najwierniej, jak umiałem, co sprawiło mi masę problemów począwszy od grożenia mi śmiercią po kampanię nienawiści w centralnie sterowanych mediach. Kiedy nie mogłem i nie chciałem idealizować rzeczywistości, kiedy nazwałem po imieniu autorytarne rządy Putina, kiedy zobaczyłem tę straszną drogę, na którą wkroczył kraj pod panowaniem byłego pułkownika KGB, i napiętnowałem ją, to jednak opisując moje codzienne życie w Rosji, musiałem trochę złagodnieć i przynajmniej w przedmowie wspomnieć o słońcu, które przecież musiało skrywać się gdzieś za burzowymi chmurami. Gdybym w to nie wierzył, pewnie bym zwątpił albo nigdy więcej nie wsiadł do samolotu, by polecieć do mojej pracy w Moskwie. Polski dziennikarz trafił mnie swoim werbalnym nożem prosto w serce. Nie musiałem wprawdzie z tego powodu zmieniać treści 6

3 P r z e d m o w a artykułów one zawsze były i nadal są krytyczne. Musiałem jednak dostosować swoje spojrzenie do codzienności mojej ojczyzny z wyboru. Musiałem stwierdzić, że mój rzekomy uśmiech często był jedynie tłumionym płaczem. Z dnia na dzień, z tygodnia na tydzień wszystkie te szaleństwa codziennego życia, które wcześniej uważałem za rosyjski folklor i do których odnosiłem się pozytywnie, choć z nutką ironii, coraz bardziej doprowadzały mnie do szału. Ogarniało mnie zwątpienie. Czułem, że moje siły słabną, że dłużej nie wytrzymam. Jestem przekonany, że tak samo czuje się większość Rosjan. Ale ponieważ oni nie mogą się tak po prostu wyprowadzić, muszą się jakoś z systemem dogadać. To jest jedna z najważniejszych przyczyn, dla której tak chętnie pozwolili Putinowi i sterowanym przez niego mediom wprowadzić się w stan narkozy, całkowitego wyparcia i zniekształcenia rzeczywistości, przetworzenia zrakowaciałego wrzodu społeczeństwa w masę mięśniową. To znieczulenie krótkoterminowo łagodzi jednostkowy ból, nieraz niemal nie do zniesienia, lecz w dłuższej perspektywie prowadzi do ciężkich powikłań. Kto zamyka oczy przed rzeczywistością, szybko się potyka i spada w przepaść. Pół roku po rozmowie w Warszawie postanowiłem opuścić stolicę Rosji. Doszedłem do przekonania, że zbyt długo wystawiałem się na niepotrzebne codzienne skoki adrenaliny, absurdalne zamachy na mój system nerwowy oraz perwersyjne ataki na mój zdrowy rozsądek. Odzyskać dobre samopoczucie zarówno psychiczne, jak i fizyczne mogłem tylko dzięki ucieczce od ekstremalnych warunków życia w Moskwie i poczuciu twardego gruntu pod stopami. Wierzyłem w każdym razie, że to właśnie czeka mnie w Niemczech. Nie doceniałem tego, jak bardzo moja ojczyzna, a może ja sam choć najprawdopodobniej oboje się zmieniliśmy. Ale to już temat na inną książkę Chciałbym tymi opowieściami uwiecznić migawki z życia w mojej ojczyźnie z wyboru, w której spędziłem długie lata ale uwiecznić, nie upiększając, nie unikając okrucieństwa. Niejeden Czytelnik w wielu miejscach wybuchnie śmiechem, powinien jednak pamię- 7

4 P r z e d m o w a tać, że w jego śmiechu ukryty jest tłumiony płacz. Jego śmiech jest zapewne jedynym sposobem na to, by znieść obłęd postsowieckiej codzienności (nawet obłęd czytania o niej), nie doznając przy tym poważniejszych szkód na psychice. Dlatego proszę Czytelnika o dwie rzeczy: aby dla dobra swego zdrowia śmiał się z całego serca, a dla dobra Rosjan nigdy nie zapominał, że przyczyną tego śmiechu jest co innego niż wrodzona wesołość. Boris Reitschuster, Berlin, maj 2012 roku

5 Całkiem zwyczajne szaleństwo Szok termiczny zamiast spowiedzi Co dla Rosjanina dobre, dla Niemca śmiertelne powiada stare rosyjskie przysłowie. Nigdy bym nie pomyślał, że jest w nim tak wiele prawdy. Co roku 19 stycznia miliony wierzących Rosjan wskakują do lodowatej wody, aby w Dniu Chrztu zmyć wszystkie swoje grzechy. Co mogą robić prawosławni, możesz zrobić i ty, stwierdzam. Do tego oszczędzę sobie spowiedzi! Któż mógł przypuszczać, że próba ta nie ujdzie mi na sucho i to dosłownie. Ale zacznijmy od początku. Dla prawosławnych ten lodowy rytuał stanowi obowiązek podobny do tego, jakim dla katolika jest udział w niedzielnej mszy. W całym kraju ochotnicy wycinają w zamarzniętych rzekach i jeziorach przeręble oraz dowożą tam ogromne balie, aby wszyscy pobożni mogli podążyć szlakiem Jezusa, a dokładniej mówiąc, wodnym szlakiem. Niestety, kalendarz rosyjskich wiernych nie jest zbyt dobrze pomyślany i chrzest wypada w samym środku zimy. Akurat w miejscu bardzo gorącym w bani, czyli w rosyjskim skrzyżowaniu czyśćca z sauną zaraz po Nowym Roku zagadnął mnie ciepło były minister rybołówstwa, a więc znawca tematu. Jeśli moja miłość do Rosji jest prawdziwa, nie powinna ograniczać się do kawioru, wódki i powabów żeńskiej części społeczeństwa. Moim obowiązkiem jest przyjąć chrzest. Poza tym jest to dobre dla organizmu po takiej lodowatej kąpieli ciało wpada w prawdziwą euforię, a ponieważ woda 19 stycznia jest święta, przeziębić się nie mogę. 9

6 C a ł k i e m z w y c z a j n e s z a l e ń s t w o Eksminister, z którym zawarłem znajomość w łaźni parowej, chciał zapewne jak najlepiej. Byłem doprawdy naiwny, że mu uwierzyłem. Pierwsze wątpliwości dopadły mnie, gdy usłyszałem prognozę pogody. Minus szesnaście stopni. Zaopatrzyłem się w długie ocieplane kalesony oraz mrozoodporny podkoszulek z demobilu. Znalazłem sobie miejsce chrztu z ogrzewaną przebieralnią zwyczajnym kontenerem w centrum Moskwy. Przybyć na miejsce, wybiec z auta, wskoczyć do wody i natychmiast wracać do domu. To był mój plan. Frajerski. Rosyjskie pieśni kościelne są poruszające. Zazwyczaj. Jeśli nie musi się stać na dwunastostopniowym mrozie i czekać na skok do lodowatej wody. Zamiast się przeżegnać we właściwym czasie, spoglądam na zegarek. Moje stopy coraz bardziej przypominają lody, a ja jestem coraz bardziej podminowany. Po półgodzinie i bez wskakiwania do zimnej wody już prawie zamarzłem. Teraz tylko się rozebrać, szybko wskoczyć i wracać, mówię sobie. Pudło. Tak jak przed wszystkimi ważnymi wydarzeniami w Rosji, dobry Bóg także i przed chrztem ustawia kolejkę. Wydaje mi się, że moje stopy zaraz odpadną. Z zazdrością spoglądam na tych, którzy byli szybsi ode mnie i już się zanurzyli. Po kwadransie ocieplane kalesony także skapitulowały przed mrozem wykorzystuję nieuwagę strażnika i przemykam się do malutkiej przebieralni. Drzwi nieustannie są otwarte, jest w niej więc niewiele cieplej niż na zewnątrz. Na powierzchni wielkości dwóch wanien tłoczy się ośmiu mężczyzn. Za zasłonką znajduje się część dla kobiet. Facet obok mnie pogardliwie potrząsa głową, kiedy widzi, że zakładam klapki. Można tak? pyta. Przy tym piorunującym przeżyciu potrzebuję uziemienia. No to jazda. Cholera! Znowu kolejka! W kąpielówkach. Dwóch mężczyzn przede mną. Chcę już to mieć za sobą. W końcu droga wolna. Prosto do balii. Trzeba się zanurzyć trzy razy. Za trzecim razem moja głowa omal nie zostaje pod wodą. Zdaje się, że moje serce się zatrzymało. W nogi! Szybko! Nie zakładam klapek. Wszystko widzę jakby w zwolnionym tempie. Jestem w kontenerze. Teraz szybko 10

7 C a ł k i e m z w y c z a j n e s z a l e ń s t w o się ubrać. Wykonuję skomplikowane akrobacje, walcząc o każdy centymetr. Mój puls zwalnia, cały drętwieję. Ubieram się jak w transie. Nareszcie. Wszystko mam znowu na sobie. Zaraz, stop! Coś się nie zgadza. Z tyłu, w okolicy pośladkowej, czuję dziwną wilgoć. Zaglądam do torby. Cholera! Nie wierzę własnym oczom. Najchętniej zapadłbym się pod ziemię. W torbie leżą slipy, ale brakuje kąpielówek kostniejąc z zimna, zapomniałem je zdjąć. I wszystko od początku. Ocieplane kalesony są już całkiem przemoczone. Jednak bez nich odmrożę sobie nogi! Zakładam je z powrotem. Z mokrym tyłkiem wracam do samochodu. Nici z euforii! Przynajmniej jestem oczyszczony z grzechów, próbuję się podnieść na duchu. Ale następnym razem przysięgam sobie zamiast rzucać się do lodowatej wody, raczej pójdę do spowiedzi. Zbrukany notebook Okazja była raczej smutna, a radość niedługa. Na przekór wszystkim uprzedzeniom na temat Rosji i dzikiego Wschodu mój notebook przez wiele lat użytkowania zdawał się moim wiernym towarzyszem w takich miejscach jak Czeczenia, Czarnobyl czy Tadżykistan. Zdradził mnie dopiero w spokojnym Wiedniu. Nawet się nie pożegnaliśmy nieco sfatygowany sprzęt po prostu zniknął z mojego pokoju hotelowego. Policjanci nie wyglądali na szczególnie zaskoczonych kradzieżą: To u nas nie pierwszyzna. W obliczu radości z nowego sprzętu żałobę po utraconych danych przeżywałem w ograniczonym zakresie: wreszcie nadszedł czas na coś nowoczesnego, czym nie będę się poruszał niczym trabantem po (info)autostradzie. Po powrocie do Moskwy stałem się właścicielem prawdziwego komputerowego rolls-royce a, z dotykowym czytnikiem, poduszką powietrzną dla dysku twardego i wieloma innymi bajerami, brakowało tylko wbudowanego ekspresu do kawy. A do tego cały ten ultratechnologiczny tobołek nie był cięższy niż bochenek ciemnego rosyjskiego chleba. 11

8 C a ł k i e m z w y c z a j n e s z a l e ń s t w o Cóż, jak to mówią: Wiesz, co masz *. Moja radość nie trwała długo. Zaraz po uruchomieniu okazało się, że brakuje połowy programów. Zamiast dodać gazu na infostradzie, musiałem udać się przez moskiewskie wieczne korki z powrotem do sklepu sprzedaży fabrycznej japońskiego producenta, jak wielkimi literami donosił ogromny napis reklamowy. Sprzedawcy gorliwie rzucili się na mój sprzęt i półtorej godziny później był już gotowy do użycia. Tak w każdym razie wówczas sądziłem. Niczego nie podejrzewałem, gdy przy próbie zarejestrowania mojego nabytku w internecie uporczywie otrzymywałem komunikat o błędzie. A potem jeszcze to. Na początku myślałem, że to wina moich roztrzęsionych rąk, kiedy pendrive, którego podłączyłem do notebooka, zareagował tak jak fotograf Igor na moje długoletnie prośby, by opublikował swoje zdjęcia w niemieckich czasopismach a mianowicie wcale. Po tym, jak wypróbowałem piąty egzemplarz i żaden z nich nie dał znaku życia, zrozumiałem, że nie uniknę kolejnej wyprawy przez moskiewskie korki. Już przy próbie przetestowania urządzenia sprzedawca wyrządził pierwsze szkody: wyrwał klapkę, która przykrywa kartę pamięci. Plastikowa część okazała się przekorna i mimo gwałtownych starań nie chciała wrócić na swoje miejsce. Lekkie uderzenia również nie ożywiły portu USB. Moja szczęka musiała chyba sięgnąć sklepowej lady, kiedy sprzedawca oznajmił, że będę musiał się rozstać z nową miłością, i to jeszcze przed nocą poślubną: trzeba wysłać sprzęt do działu napraw gwarancyjnych. Gdy subtelnie zasugerowałem, żeby wymienił notebooka na inny, zwłaszcza że chodzi o wyrób fabryczny, on tylko potrząsnął głową z takim przerażeniem, jakbym żądał od niego, by w ramach odszkodowania podarował mi dwa komputery. Nagle okazał współczucie. Znam ludzi w serwisie powiedział. Jeszcze dziś dostarczę im sprzęt i szepnę słówko, żeby na jutro go dla pana naprawili. * Nawiązanie do sloganu Volkswagena: Da weiss man, was man hat [wszystkie przypisy pochodzą od redakcji]. 12

9 C a ł k i e m z w y c z a j n e s z a l e ń s t w o Cztery dni i wiele, wiele telefonów później mój notebook nadal leżał w dziale napraw gwarancyjnych. Oznaczało to, że powinienem być cierpliwy. Zamiast pracować na nowym sprzęcie, całymi dniami zajmowałem się telefonowaniem. W swej rozpaczy zwróciłem się do producenta i nie uwierzyłem własnym uszom: sprzętu nie da się zarejestrować w internecie nie dlatego, że ta usługa nie jest dostępna w Rosji, jak zapewniał mnie sprzedawca, lecz dlatego, że mój fabrycznie nowy egzemplarz został już kupiony i zarejestrowany przez kogoś innego, a następnie jako wadliwy oddany do naprawy przez kogoś innego, nie przeze mnie. Ale nie tylko w kwestii dziewictwa notebooka zostałem wyrolowany: sklep ze sprzętem fabrycznym okazał się siedzibą zwyczajnego i dość podejrzanego handlarza. Skonfrontowany z historią notebooka sprzedawca nie próbował się nawet wdawać w wyjaśnienia. Na linii telefonicznej zapadło milczenie. Po minucie usłyszałem: Czego pan chce? Bardziej niż historia notebooka, sprzedawcę z równowagi wyprowadził fakt, że chcę zwrotu pieniędzy. Nastąpiły dłuższe negocjacje przypominające raczej ubijanie interesu na targu bydlęcym aniżeli spór prawny. Dopiero gdy padły takie słowa jak prokuratura, proces oraz zawiadomienie, przeciwna strona zdecydowała się na kompromis: zwrotu pieniędzy nie będzie, będzie nowy notebook. Rzekomo nowy. Nie chcę tego sprawdzać. Zdecydowałem, że muszę oszczędzać moje nerwy do dziś nie wiem, czy sprzęt nie był już kiedyś w obiegu. Bo jak mówi stare rosyjskie porzekadło: Im mniej wiesz, tym spokojniej śpisz. Przetrwać w kolejce Zdradza mnie nerwowość. W Sberbanku, kasie oszczędnościowej usytuowanej przy ulicy Marksistskaja w Moskwie, w całkowitym spokoju siedzą na fotelach dwa tuziny kobiet i mężczyzn. Kręcę się między nimi niczym tygrys uwięziony w klatce. Oczeried mówią Rosjanie i wzruszają ramionami. Oczeried to znaczy kolejka. Co dla moskwianina wydaje się sprawą najzwyklejszą na świecie, 13