Ewa Chmielewska Paweł Bryliński ( ) Boży Snycerz

Transkrypt

1

2 Ewa Chmielewska Paweł Bryliński ( ) Boży Snycerz Paweł Bryliński - wybitny rzeźbiarz ludowy Południowej Wielkopolski, którego twórczość zaważyła na stylu i technice snycerskiej okolic Ostrowa Wlkp i Odolanowa, wzdłuż Baryczy i Ołoboku (dopł Prosny) a nawet Krotoszyna Rzeźbiarz urodził się w Wieruszowie Księga chrztów parafii rzymsko katolickiej Zesłania Ducha Świętego w Wieruszowie zawiera tej treści zapis w języku łacińskim 1 : Roku Pańskiego 1814 dnia 24 czerwca ja Ludwik Meyzner eremita misjonarz pierwszego Zakonu św Pawła ochrzciłem chłopca imieniem Paweł - syna Piotra Brylińskiego i Franciszki Polownej, urodzonego dnia 21 o godzinie trzeciej po południu bieżącego miesiąca i roku Rodzice chrzestni - Michał Świeściak i Barbara Brylska, wszyscy z Wieruszowa Około roku 1835 Paweł Bryliński przybył z żoną do Wielowsi Klasztornej 2 Miał drewnianą chatkę krytą strzechą 3 i trzy morgi ziemi 4 Później osiedlił się w Masanowie na 8 - morgowym gospodarstwie 5 Tam w roku 1837 urodził mu się jedyny jego syn Stanisław, którego potomstwo do dzisiaj mieszka na ojcowiźnie Okres najintensywniejszej twórczości rzeźbiarza zamyka się między latami Pierwsza data wyryta jest na najstarszym znanym nam słupie, pochodzącym z Ołoboku, druga zaś związana jest z jego ostatnim dziełem, wspaniałym krzyżem z Masanowa, o monumentalnych wręcz rozmiarach figur 6 Ostatnie lata Pawła Brylińskiego naznaczone były cierpieniem, spowodowanym chorobą, w której orędownikiem jest św Roch, tak często przedstawiany w rzeźbach snycerza 7 Dnia 18 kwietnia 1890 roku nadszedł kres ziemskiej wędrówki mistrza z Masanowa, który stanął przed swym Stwórcą, aby zdać sprawę z powierzonej mu roboty Pochowano go na cmentarzu w Ołoboku przy starym kościółku Nad cmentarzem górował krzyż z rzeźbami Pawła Brylińskiego Dzisiaj stoi tam nowy krzyż Na szczycie kruchty kościółka zachowała się figura św Józefa z Dzieciątkiem, którą niegdyś wyrzeźbił boży snycerz Po mistrzu z Masanowa pozostały w Wielkopolsce Boże Męki, które rzeźbił na Bożą chwałę, nie sygnując własnym imieniem Te nieprzeciętnej wartości rzeźby ludowe- Poszczerbione, połamane, stoją gdzieś nad drogami czy wśród ogrodów, pokryte zasuszonymi girlandami i kwiatami Stoją długo Gdy spróchniałe od dołu wiatr złamie, dźwigają je ludzie litościwi i głębiej w ziemi osadzają; Boże męki wrastają w ziemię Reszta, co na wierzchu, rozlatuje się w próchno- Na miejscu starej wyrasta nowa, gładka, heblowana, bo tam, gdzie Boża Męka stała, stać winna zawsze 8 1 W dotychczasowych publikacjach mylnie wyznaczano datę urodzin Pawła Brylińskiego na rok 1813, kierując się wiekiem rzeźbiarza podanym na dokumencie zgonu Dokument chrztu PB został odnaleziony w wyniku penetracji archiwalnych Michała i Ewy Chmielewskich w latach 1990,2001, Jabłońska Ważny A Przydrożne dzieła rzeźbiarza Pawła Brylińskiego z Masanowa Kronika Wielkopolski 1999 nr 1(88) 3 Oświadczenie Adama Tomaszewskiego W: Bińczak, H Paweł Bryliński, rzeźbiarz ludowy Południowej Wielkopolski, praca dyplomowa Studium Nauczycielskie ZNP w Ostrowie Wlkp 4 Błaszczyk, St Boże Męki nad Baryczą i Ołobokiem Kurier Literacko Naukowy r 5 Oświadczenie Wiktorii Pawlik,[w:] H Bińczak, op cit 6 Jabłońska Ważny, A Przydrożna rzeźba Pawła Brylińskiego problem jej ochrony Krajoznawstwo i Turystyka 1997 Nr 27 7 Wywiad z Weroniką Jańczak, 2001, E i M Chmielewscy 8 St Błaszczyk, op cit

3 Ewa Chmielewska Rzeźby Pawła Brylińskiego Wśród przydrożnych rzeźb Pawła Brylińskiego dają się wyróżnić dwa zasadnicze rodzaje Jeden obejmuje samodzielne rzeźby Chrystusa (Ukrzyżowanego, Frasobliwego, Spętanego zwanego Nazareńskim, Boleściwym lub Pojmanym, Salvatora Mundi) oraz figury świętych (Wawrzyńca, Jana Nepomucena, Rocha, Idziego, Floriana, Walentego) Drugi - to wyobrażenia świętych przyporządkowane bryle krzyży i słupów Poza wyobrażeniami Chrystusa i wymienionych wcześniej świętych w programach ikonograficznych krucyfiksów Brylińskiego przedstawiana jest Panna Maria i święci: Benon, Józef, Antoni, Franciszek, Weronika, Maria Magdalena, Wojciech, Stanisław, Jan Przez lata Paweł Bryliński wypracował sobie dwa schematy kompozycyjne Pierwszy dotyczył ukrzyżowania, historii upadku i odkupienia, zajmował frontalną stronę krzyża Wypełniały go rzeźby figur połączone symbolami Męki Pańskiej Schemat drugi związany był z fundatorem i jego rodziną Składał się z postaci świętych patronów, imienników poszczególnych członków rodzin Figury tego programu umieszczone były po bokach lub wyjątkowo z tyłu krzyża Paweł Bryliński wykonywał też drobne figurki przechowywane po domach lub stawiane w przydomowych kapliczkach Dla przykładu: - figury Matki Boskiej: Różańcowej, Bolesnej; - figury Chrystusa: Frasobliwego, Spętanego, upadającego pod krzyżem, - Golgotę z Chrystusem Ukrzyżowanym, Matką Boską Bolesną i świętym Janem, - krucyfiksy stojące i ścienne Rzeźbił także skrzypce i kołowrotki oraz inne przedmioty przydatne w gospodarstwie, np maglownice Wszystko to przygotowywał zimą w swojej stodółce Wiosną pakował narzędzia, wyrzeźbione sprzęty oraz figurki na wózek (tzw pasiołek) i wędrował od wsi do wsi Jeśli obstalował robotę, do domu nie wracał przed jej ukończeniem Mieszkał z rodziną fundatora aż do ukończenia rzeźby nawet jeśli to było w tej samej wsi Dla gościnnych gospodarzy rzeźbił figurki, krucyfiksy albo drobne sprzęty domowe (np tarkę do prania) Potrafił zmajstrować instrumenty muzyczne (np skrzypce) Dla dzieci zawsze miał drewniane piszczałki, ptaszki czy zabawki na kółkach Za narzędzia służyły mu: toporek, dłutko wykonane z kawałka starej piły lub brzytwy, kozik Warsztatem Pawła Brylińskiego była szopa lub stodoła u gospodarza Jak każdy ludowy artysta, Mistrz z Masanowa czerpał materiał z najbliższego otoczenia było nim drewno sosnowe, dębowe, modrzewiowe, jesionowe lub brzozowe Starał się o nie fundator Snycerz rzeźbił w mokrym drewnie Ukończone figury kładł do chlebowego pieca, aby się wypociły Dopiero wtedy zdobił je kolorami Paweł Bryliński nie sygnował swoich rzeźb Jego Boże Męki stawiano przy domach, na wiejskich rozdrożach, przy mostach, w lasach, na kurhanach i cmentarzach Swoje pracowite życie zakończył w Masanowie Spoczywa na cmentarzu w Ołoboku Stoi tam drewniany kościółek z rzeźbą świętego Józefa z Dzieciątkiem Mistrza z Masanowa Do tej pory jest wiadomo nam o 47 krzyżach (w tym 27 nie zachowało się, przetrwało 20), 7 kapliczkach słupowych Zapewne nie jest to pełna liczba Trudno określić liczbę drobniejszych rzeźb przechowywanych po domach i w kapliczkach Niektóre rzeźby przetrwały do dnia dzisiejszego in situ, inne przeniesiono do kościołów albo muzeów (w: Poznaniu, Dziekanowicach, Bytomiu, Kaliszu, Krotoszynie, Odolanowie i we Wrocławiu) Na szlaku rzeźbiarskim Pawła Brylińskiego, według naszej aktualnej wiedzy znalazło się 69 miejscowości

4 Ewa Chmielewska Wykaz miejsc związanych z twórczością Pawła Brylińskiego Szlak rzeźbiarski Pawła Brylińskiego wyznaczają krzyże najdalej wysunięte: na północ - w Kowalewie koło Pleszewa, na południe - w Sokolnikach koło Wieruszowa, na wschód - w Droszewie pod Kaliszem, na zachód - w Orpiszewie pod Krotoszynem 1 L P Bilczew Miejsce Biskupice Ołoboczne Kościół św Bartłomieja Apostoła Biskupice Zabarczyne Skrzyżowanie dróg w lesie (droga ze Strzyżewa do Biskupic Zabarycznych) Boników gm Odolanów Chotów gm Nowe Skalmierzyce Cieszyn gm Sośnie kościół św Michała Archanioła Droszew gm Nowe Skalmierzyce cmentarz grzebalny Gorzyce Małe gm Odolanów przed domem nr 20 Rodzaj rzeźby (figura/kapliczka/ krzyż) Kapliczka przydrożna murowana św Idzi, św Wawrzyniec Krucyfiks stojący Kapliczka nadrzewna Chrystus Ukrzyżowany 1856 r Rekonstrukcja częściowa przydrożnego słupa sakralnego z 1849 r, Matka Boska z Dzieciątkiem, św Wawrzyniec Figura; Krzyż z zespołem rzeźb 1865 r Krzyż przydrożny 1847 r Chrystus Ukrzyżowany, Opis Oryginał po konserwacji w 2002 r umieszczony na kościele parafialnym w Gostyczynie Figura Chrystusa zdjęta

5 Gorzyce Wielkie gm Ostrów Wlkp Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa Gostyczyna gm Skalmierzyce Grabów n/prosną Kościół Niepokalanego serca NPM i św Mikołaja Granowiec gm Sośnie przy rozwidleniu drogi do stacji kolejowej Huta koło Odolanowa Kalisz Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej Kania gm Sieroszewice (obok domu nr 8) Kowalew k/pleszewa gm Pleszew, Krotoszyn Muzeum Regionalne Kuroch gm Odolanów Marczykowskie (na trasie Doruchów Grabów) św Józef z Dzieciątkiem Chrystus Salvator Mundi nieznanego pochodzenia z kapliczki w Lamkach Słup sakralny 1849 r z 11 rzeźbami przeniesiony z Chotowa Krzyż z zespołem rzeźb 1858 r (pierwotnie z cmentarza grzebalnego) 1878 r Kapliczka przydomowa murowana św Jan Nepomucen - (pochodzenie nieznane) _ - Ukrzyżowanie, czaszka i włócznia z krzyża w Woli Droszewskiej 1859 r 1860 r Chrystus Ukrzyżowany z krzyża w Orpiszewie 1880 r Kapliczka murowana w polu św Jan Nepomucen Zespół rzeźb po konserwacji przeniesiony do wnętrza kościoła Zespół rzeźb zdjętych do konserwacji Zespół figur wyrzeźbionych bezpośrednio w drzewcu modrzewiowym Krzyż przetrwał II wojnę światową w miejscu Zespół rzeźb obecnie w pracowni konserwatorskiej

6 Masanów gm Sieroszewice (naprzeciw domu nr 58) Mikstat Kościół św Trójcy i Kościół św Rocha Nabyszyce przy drodze do Odolanowa Odolanów Kościół św Marcina Odolanów Kościół św Barbary Odolanów Muzeum Regionalne Ołobok Kościół św Jana Chrzciciela Krzyż przydrożny 1885 r Chrystus Ukrzyżowany Ostatni datowany krzyż Pawła Brylińskiego Krzyż na Mogile Szwedzkiej Figura Chrystusa Ukrzyżowanego - ok 1860 r - Figura : św Roch na stałe w kościele Św Trójcy; na uroczystość św Rocha wystawiana w drewnianym kościółku na wzgórzu 1882 r Zespół rzeźb z krzyża 1856 r w Odolanowie; Zespół rzeźb z krzyża 1870 r w Gliśnicy Zespół rzeźb z krzyża w Raczycach Salvator Mundi z kapliczki w Raczycach Figury z krzyża w Hucie: św Florian, św Barbara, św Wawrzyniec, św Idzi oraz Ukrzyżowanie Krucyfiks procesyjny św Benon, św Idzi św Józef z Dzieciątkiem na kruchcie drewnianego kościółka - krucyfiks procesyjny Pozostałe rzeźby znajdują się w Muzeum Etnograficznym w Poznaniu Obecnie rzeźby zdjęte do konserwacji Figury po konserwacji przeniesione do kościoła

7 Ołobok gm Sieroszewice Kościół św Jana Ewangelisty Poznań Muzeum Etnograficzne Pruślin Raczyce gm Odolanów (przy domu nr 35) Raczyce gm Odolanów przy domu nr 2 Rososzyca gm Sieroszewice Cmentarz grzebalny Sławin gm Sieroszewice przy drodze gminnej Psary - Ołobok Sławin gm Sieroszewice przy drodze Wieruszów-Kalisz Sokolniki k/wieruszowa Kościół św Mikołaja Figury z krzyża w Raduchowie: Pelikan, Matka Boska Bolesna, św Maria Magdalena, św Weronika, św Jan, św Wawrzyniec Zespoły rzeźb z krzyży oraz figury z kapliczek z Masanowa, Raczyc, Ołoboku i inne Kapliczka murowana Jezus Nazareński ze słupa 1874 r Rekonstrukcja krzyża przydrożnego z XIX w Kapliczka murowana przydomowa Chrystus Salvator Mundi Krzyż cmentarny Chrystus Ukrzyżowany Słup przydrożny 1850 r - Chrystus Frasobliwy - św Benon Ciekawa murowana kapliczka św Walenty Zespół rzeźb jednego z krzyży w Sokolnikach Figura Chrystusa Ukrzyżowanego na krucyfiksie procesyjnym z drugiego krzyża w Sokolnikach Figura Chrystusa Ukrzyżowanego na dzwonnicy przy kościele Te rzeźby nie są dostępne dla zwiedzających Kościół wart obejrzenia Rzeźby z krzyża obecnie w kościele św Marcina w Odolanowie Obecnie rzeźba zdjęta Topola Mała Węglewice Słup sakralny, rekonstrukcja - warto zobaczyć Zespół rzeźb z Chrystusem Nazareńskim Kapliczka przydomowa murowana

8 Wielowieś Kościół św Wawrzyńca Wieruszów Wrocław Dziekanowice Wielkopolski Park Etnograficzny Muzeum Górnośląskie w Bytomiu z kapliczki nadrzewnej Pamiątkowa tablica odsłonięta w roku 2010 na ulicy nazwanej jego imieniem i nazwiskiem Rzeźba z Topoli Małej: Figury z Masanowa: i Aniołek z kielichem Figury z Ołoboku: św Jan Nepomucen i Pasyjka Figura; z Rychtala

9 Literatura: Źródła: 1 BŁASZCZYK, Stanisław Ludowa plastyka kultowa w Wielkopolsce Monografie Muzeum Narodowego w Poznaniu 1975 Tom 14 2 CHMIELEWSKA, Ewa Boże Męki Mistrza z Masanowa "Opiekun" 2002 nr 5 s9 3 CHMIELEWSKA, Ewa Odkrywać przeszłość "Nowy Impuls" 2003 nr 2 s3 4 CHMIELEWSKA, Ewa Paweł Bryliński ( ) [online] W: Wybitni Wielkopolanie [dostęp 10 maja 2012] Dostępny World Wide Web: 5 CHMIELEWSKA, Ewa Rzeźbiarz Chrystusa: Paweł Bryliński ( )"Opiekun" 2002 nr 5 s8 6 CHMIELEWSKA, Ewa Szlak Pawła Brylińskiego [online] W: Turystyka : szlaki tematyczne [dostęp 10 maja 2012] Dostępny World Wide Web: 7 CHMIELEWSKA, Ewa Święci na polskich rozstajach - południowa Wielkopolska Część1 Słup sakralny Pawła Brylińskiego w Chotowie Latowice: Ewa Chmielewska, 2002 ISBN CHMIELEWSKA, Ewa Zabytki sztuki ludowej w Topoli Małej W: Topola Mała wczoraj i dziś Pod red Jadwigi Krzyślak Ostrów Topola Mała: Poligrafia ZWD, 2004 s JUSZCZAK, Jan Kapliczki i krzyże mojej okolicy Sokolniki : Akcja Katolicka Diecezji Kaliskiej Parafialny Oddział Sokolniki, 2006 ISBN JUSZCZAK, Jan Paweł Bryliński ( ) Mistrz sakralnej rzeźby ludowej Rocznik Wieluński 2004 Tom 4 11 KOŚCIELNIAK, Władysław Artysta słupnik, "Ziemia Kaliska" 1997 nr MAŁYSZKO, Stanisław Majątki Wielkopolskie Tom III Powiat Ostrowski Szreniawa : Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, 1996 ISBN MAŁYSZKO, Stanisław Wielofigurowy krzyż przydrożny w Kowalewie "Rocznik Pleszewski s OLEJNICZAK, Marek Gmina Sieroszewice przyroda historia - zabytki Sieroszewice : Urząd Gminy w Sieroszewicach, 2007 ISBN Paweł Bryliński [online] W: Wikipedia [dostęp 01 kwietnia 2014] Dostępny World Wide Web: 16 PŁOTEK, Anna Droszew zabytkami słynie Opiekun nr 15 (213) 17 SŁOPIEŃ, Stanisław Przegląd Wielkopolski 2008 nr 2 (80) 18 SZYMAŃSKI, Grzegorz Artysta niepospolity "Ilustrowany Tygodnik Powiatowy" 1999 nr Święci na polskich rozstajach - ziemia ostrowska Wystawa rzeźb Pawła Brylińskiego w fotografii Tekst i zdjęcia Ewa Chmielewska Tłum tekstu na j ang Zbigniew Stachurski Ostrów Wielkopolski 2005 [Folder z wystawy w Bibliotece Publicznej im Stefana Rowińskiego w Ostrowie Wlkp 2005] 20 Święci na polskich rozstajach Projekt Społecznego Komitetu Ratowania Rzeźby sakralnej Pawła Brylińskiego [online] [Paweł Bryliński, wystawy, publikacje, galeria, linki] Oprac merytoryczne i zdjęcia Ewa Chmielewska Opracowanie informatyczne Dorota Majchrzak Tłumaczenia tekstów: na język angielski Zbigniew Stachurski, na język niemiecki Dominika Sadowska [dostęp 10 maja 2012] Dostępny w World Wide Web: 21 WILUŚ Bogusława Śladem wielkopolskiego świątkarza "Informator Muzeum Ziemi Wieluńskiej" 1974 nr 11

10 22 WOŚ, Czesław, ZDUNEK, Józef Rzeźbiarz Ziemi Krotoszyńskiej Krotoszyn : Muzeum Regionalnej w Krotoszynie, Wywiady przeprowadzone z mieszkańcami Sokolnik, Tybli, Zdzierczyzny i Rysia przez Jana Juszczaka 24 Zabytki sztuki ludowej Szlak Pawła Brylińskiego [online][interaktywna mapa Ostrowa Wielkopolskiego i okolic, Paweł Bryliński, fotografie rzeźb z informacjami] Oprac merytoryczne i fotografie Ewa Chmielewska Opracowanie informatyczne Dorota Majchrzak Tłumaczenia tekstów: na język angielski Katarzyna Mruk, na język niemiecki Dominika Sadowska [dostęp 10 maja 2012] Dostępny w World Wide Web: wwwzabytkizst-ostrowedupl Zdjęcia: 1 Ewa Chmielewska 2 Krzysztof Dera 3 Liebert Aleksander 4 SZACFAJER, Zenon fot domu w Wieruszowie

11