PRACE ORYGINALNE. Nawyki żywieniowe łódzkiej młodzieży licealnej w świetle badań ankietowych

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2014, 51, 1, ISSN X Copyright by Wroclaw Medical University and Polish Dental Society Joanna Królewska-Gawarzyńska A D, Patrycja Proc B, Małgorzata Daszkowska B, A, E, F Magdalena Wochna-Sobańska Nawyki żywieniowe łódzkiej młodzieży licealnej w świetle badań ankietowych Dietary Habits Among High School Pupils in Lodz in Light of Questionnaire Investigation Katedra i Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Łódź, Polska A koncepcja i projekt badania; B gromadzenie i/lub zestawianie danych; C analiza i interpretacja danych; D napisanie artykułu; E krytyczne zrecenzowanie artykułu; F zatwierdzenie ostatecznej wersji artykułu Streszczenie Wprowadzenie. Właściwa dieta jest warunkiem dobrego stanu zdrowia dzieci i młodzieży, jednak asortyment sklepików szkolnych to w 80% słodzone napoje i słodycze. Cel pracy. Ocena nawyków żywieniowych łódzkiej młodzieży licealnej z uwzględnieniem jakości i częstości posiłków oraz analiza powodów wizyty u stomatologa i ocena źródeł informacji, z których młodzież czerpie wiedzę o higienie jamy ustnej. Materiał i metody. Badaniem ankietowym objęto 159 uczniów w wieku lat z wybranych losowo liceów łódzkich. Wyniki. W badanej grupie 39% nastolatków podało, że spożywa słodycze raz dziennie, aż 34% kilka razy dziennie i tylko 27% sporadycznie lub wcale. Najwięcej słodkich produktów zjadają 17- i 18-latkowie. 50% osób pije słodzone napoje kilka razy dziennie, 23% raz dziennie, a tylko 27% sporadycznie lub wcale. Wykazano, że pierwsze śniadanie codziennie spożywa 61% ankietowanych, 30,2% czasem, a 8,8% nigdy nie jada porannego posiłku. Drugie śniadanie zawsze zjada 41,1%, czasem 47,2%, natomiast nigdy 11,4% badanych. Na zakup słodyczy i słodkich napojów respondenci przeznaczyli 24,5% z kieszonkowego, pozostałe produkty, tj. napoje bez cukru, owoce, chipsy stanowiły zawsze poniżej 10%. Najczęstszym powodem zgłoszenia do stomatologa była wizyta kontrolna (52%), następnie ból zęba (41%) i ubytek próchnicowy (6%). Wiedzę na temat higieny jamy ustnej 48% respondentów czerpie od najbliższej rodziny, a stomatolog oraz higienistka są źródłem informacji dla zaledwie 31% badanych. Wnioski. Nawyki żywieniowe młodzieży licealnej z punktu widzenia profilaktyki stomatologicznej są niezadowalające. Jest zatem konieczna intensyfikacja działań promujących zdrowie jamy ustnej zarówno wśród dzieci i młodzieży, jak i ich rodziców (Dent. Med. Probl. 2014, 51, 1, 86 92). Słowa kluczowe: nawyki żywieniowe, młodzież licealna. Abstract Bacground. Proper diet is crucial for good health of children, but the selection of food offered in school-shops in 80% consists of soft drinks and sweets. Objectives. To evaluate the dietary habits including the quantity and quality of meals of schoolchildren from high schools in Łódź. Moreover, to analyze the aim of dental visits and to evaluate schoolchildren s source of knowledge regarding oral hygiene. Material and Methods. The questionnaire investigation embraced 159 pupils, at the age from 16 to 19, from randomly selected high schools in Łódź. Results. In the investigated group, 39% of teenagers announced that they eat sweets once a day, as many as 34% eat them several times a day, and only 27% seldom or not at all. Teenagers at the age of eat the biggest amounts of sweets. Moreover, 50% of school pupils drinks soft-drinks few times a day, 23% once a day and only 27% rare Praca finansowana z funduszu statutowego: 503/ /

2 Nawyki żywieniowe łódzkiej młodzieży licealnej 87 W badanej grupie 40% uczniów podało, że spożywa słodycze raz dziennie, aż 33% kilka razy dziennie i tylko 27% sporadycznie lub wcale (ryc. 1). W tabeli 2 przedstawiono częstość spoor never. It was found that 61% pupils eat first breakfast everyday, 30.2% from time to time and 8.8% never. Lunch (second breakfast) is eaten everyday by 41.1%, sometimes by 47.2% and never by 11.4% of investigated pupils. Soft-drink containing sugar make up 12.1% of schoolchildren s expenses, sweets 11.7% and other products like: sugar-free drinks, fruits, chips etc. always below 10%. The most popular cause of dental visit was a check-up (52%), pain of a tooth (41%) and cavity (6%). The knowledge of proper oral hygiene 48% of children derive from parents and the dentist, and dental staff is a source of information for 31% of investigated pupils. Conclusions. Dietary habits of investigated schoolchildren in light of dental prevention and rules of healthy nutrition are unsatisfactory. Then, the need of intensive actions promoting good oral health among: children and their parents was found (Dent. Med. Probl. 2014, 51, 1, 86 92). Key words: dietary habits, high school pupils. Właściwa dieta jest warunkiem dobrego stanu zdrowia oraz prawidłowego rozwoju psychicznego i fizycznego młodzieży. Na jakość nawyków żywieniowych ma w dużej mierze wpływ środowisko dorastania. Niedostateczna edukacja domowa i szkolna oraz reklamy w środkach masowego przekazu kształtują w młodzieży fałszywy obraz zdrowego odżywiania. Asortyment sklepików szkolnych w szkołach, w których prowadzono badania składał się w większości ze słodkich produktów. Brak wyrobienia dobrych nawyków oraz niewłaściwe wzorce dotyczące żywienia zaczerpnięte z domu rodzinnego pogłębiają brak świadomości oraz dają psychiczne przyzwolenie na nieodpowiednie odżywianie. Częste spożywanie niezdrowego jedzenia jest poważnym problemem zagrażającym zdrowiu. Celem pracy była ocena nawyków żywieniowych młodzieży licealnej z uwzględnieniem jakości i częstości posiłków oraz analiza powodów wizyty u stomatologa i ocena źródeł informacji, z których młodzież czerpie wiedzę o higienie jamy ustnej. Badaniem ankietowym objęto 159 uczniów, w wieku lat z wybranych losowo liceów łódzkich (tab. 1). W ankiecie były zawarte pytania dotyczące nawyków żywieniowych i higienicznych, korzystania z opieki stomatologicznej oraz źródeł informacji, z których uczniowie czerpią wiedzę na temat zachowań prozdrowotnych. Analizę statystyczną wyników badań przeprowadzano na podstawie testu niezależności c 2. Za istotny statystycznie przyjęto poziom p < 0,05. Wyniki Materiał i metody Ryc. 1. Częstość spożywania słodyczy w badanej populacji młodzieży łódzkiej Fig. 1. Frequency of eating sweets in investigated population of teenagers in Łódź Tabela 1. Rozkład badanej populacji Table 1. Distribution of the investigated population Wiek (Age) Dziewczęta (Girls) Chłopcy (Boys) Razem (Total) n % n % n % 16 lat (16-year-old) 5 4,3 7 16,3 12 7,5 17 lat (17-year-old) 43 37, , ,1 18 lat (18-year-old) 38 32, , ,3 19 lat (19-year-old) 30 25,9 5 11, Razem (Total)

3 88 J. Królewska-Gawarzyńska et al. Tabela 2. Częstość spożywania słodyczy w badanej populacji z podziałem na wiek badanych Table 2. Frequency of eating sweets in the investigated population divided according to the age Wiek (Age) Sporadycznie, wcale (sporadic, never) Raz dziennie (once a day) Kilka razy dziennie (few times a day) n % n % n % 16 lat (16-year-old) 7 16, ,1 17 lat (17-year-old) 14 32, , ,8 18 lat (18-year-old) 11 25, ,4 19 lat (19-year-old) 11 25,6 8 13,3 3 5,7 Razem (Total) Tabela 3. Częstość spożywania słodkich napojów z podziałem na wiek badanych Table 3. Frequency of drinking soft-drinks divided according to the age Częstość (Frequency) Wiek (Age) 16 lat (16-year-old) Sporadycznie, wcale (sporadic, never) Raz dziennie (once a day) Kilka razy dziennie (few times a day) n % n % n % 7 17,1 5 13,5 9 11,7 17 lat (17-year-old) 12 29, , ,3 18 lat (18-year-old) 17 41,5 8 21, lat (19-year-old) 5 12, ,1 Razem (Total) żywania słodyczy w rocznych przedziałach wiekowych. Nie stwierdzono różnic w zależności od wieku w zakresie spożywania słodyczy: sporadycznie lub raz dziennie, a także kilka razy dziennie w grupie wiekowej lat. Jedynie 18-latkowie istotnie częściej spożywali słodycze kilka razy dziennie niż 19-latkowie. Różnica była istotna statystycznie (c 2 = 4,391; p < 0,05). Według odpowiedzi udzielonych w ankietach 50% osób pije słodzone napoje kilka razy dziennie, 23% raz dziennie, a tylko 27% sporadycznie lub wcale (ryc. 2). Uwzględniając wiek ankietowanych (tab. 3), najczęściej po słodkie napoje sięgają 17- i 18-latkowie, różnice jednak nie są istotne statystycznie (p > 0,05). Wykazano, że 61% ankietowanych codziennie spożywa śniadanie, 30,2% czasem, a 8,8% nigdy nie jada porannego posiłku. Z badań wynika, że 47,5% czasem spożywa drugie śniadanie, 41,1% zawsze, a 11,4% nigdy nie zjada drugiego śniadania. Obiad zjada 77,2% młodzieży, 22,8% czasem, nikt nie odpowiedział, że nie zjada obiadu wcale. Podwieczorek jest jedzony zawsze przez 21,8% ankietowanych, natomiast do okazjonalnego zjadania tego posiłku przyznaje się 45,5%. Nigdy nie jada podwieczorku 32,7% badanych. Kolacje je zawsze 53,8%, 38% czasem, a 8,2% uczniów nigdy (ryc. 3). W badanej grupie na pytanie, na co jest wydawane tzw. kieszonkowe, najwięcej, bo 23% respondentów odpowiedziało, że na kino i sport. Zaraz po tym, ale znacznie mniej procentowo 14%, wydaje kieszonkowe na gumę bez cukru. Podobnie, bo 13% przeznacza swoje pieniądze na zaplanowany zakup (np. kanapkę). Napoje z cukrem stanowiły 13, a słodycze 11%. Pozostałe produkty, tj. napoje bez cukru, owoce, chipsy stanowiły poniżej 10%. Dokładne dane zostały przedstawione na ryc. 4. Ryc. 2. Częstość spożywania słodkich napojów Fig. 2. Frequency of drinking soft-drinks

4 Nawyki żywieniowe łódzkiej młodzieży licealnej 89 Ryc. 3. Częstość spożywania poszczególnych posiłków Fig. 3. Frequency of eating particular meals Ryc. 4. Rozkład procentowy wydawanych pieniędzy przez uczniów na poszczególne produkty spożywcze dostępne w sklepiku szkolnym i poza nim Fig.4. Distribution of schoolchildren s expenses on particular groceries available in school shops and other shops 1 kino, gry, sport, (cinema, games, sport); 2 guma bez cukru (sugar-free chewing gum); 3 coś konkretnego (proper meal); 4 napoje z cukrem (soft drinks with sugar); 5 słodycze (sweets); 6 napoje bez cukru (sugar-free drinks); 7 owoce (fruits); 8 chipsy (chips); 9 guma z cukrem (chewing gum); 10 paluszki (twiglets) Najczęstszym powodem wizyty u lekarza dentysty była kontrola stanu uzębienia (52%), następnie ból zęba (41%) i ubytek próchnicowy (6%) (ryc. 5). Z badań wynika, że najczęściej, bo aż w 48%, wiedzę na temat higieny jamy ustnej uczniowie czerpali od najbliższej rodziny. Stomatolog oraz higienistka były źródłem informacji dla zaledwie 32% badanych (ryc. 6). Omówienie Złe nawyki żywieniowe mogą być usuwane lub modyfikowane przez prowadzenie działań profilaktycznych i edukacyjnych. Analiza badania ankietowego wykazała, że jedzenie słodkich produktów jest powszechnym nawykiem, który dotyczy prawie 80% nastolatków, najwięcej w wieku 18 lat. Porównując te dane z badaniami innych autorów, można zauważyć, że słodycze są również jednym z najczęściej podjadanych produktów przez dzieci Ryc. 5. Powód ostatniej wizyty w gabinecie stomatologicznym Fig.5. The aim of the last dental visit w wieku przedszkolnym, z których 50% je słodycze codziennie [1, 2]. Równie niepokojąca jest statystyka picia słodkich napojów dotyczy to połowy ankietowanych. Tak jak w przypadku pokar-

5 90 J. Królewska-Gawarzyńska et al. Ryc. 6 Źródła wiedzy na temat prawidłowych nawyków higienicznych Fig. 6. Main sources of knowledge on proper hygienic habits mów, największe spożycie napojów słodkich jest wśród 17- i 18-latków. Zwiększone spożywanie cukru pod różnymi postaciami przez młodzież oraz brak regularności posiłków świadczą o małym poziomie wiedzy nastolatków na tematy zdrowotne. Problem ten powinien zwrócić szczególną uwagę zarówno rodziców, jak i lekarzy, ponieważ ma duże znaczenie m. in. dla ograniczenia rozwoju choroby próchnicowej. Przeprowadzone badania wykazały, że podobna liczba ankietowanych pacjentów regularnie zjada śniadania i kolację. Wynika to prawdopodobnie z tego, że w tym czasie młodzież przebywa w domu, gdzie znaczny wpływ na spożywanie wyżej wymienionych posiłków mają rodzice. Jednak tylko 70,2% dzieci zawsze zjada obiad. Drugie śniadanie oraz podwieczorek nie są jedzone regularnie, najwięcej ankietowanych odpowiedziało, że te posiłki jada czasem. Gdy pytano młodzież, na co wydaje kieszonkowe, pocieszające jest to, że napoje z cukrem (12,8%) oraz słodycze (11,7%) są na 4. i 5. miejscu, jednak na niezdrową żywność nadal wydaje pieniądze bardzo duży odsetek uczniów. Niezwykle istotna w zakresie zdrowego odżywiania wydaje się zatem rola lekarza dentysty, który mając kontakt z dzieckiem jako pacjentem w czasie wizyt, powinien udzielić właściwych wskazań żywieniowych [3]. W przeprowadzonej ankiecie lekarz znalazł się na drugim miejscu jako źródło informacji o nawykach higienicznych, a rodzice na pierwszym. Wynika z tego, że nadal ogromną rolę w edukacji prozdrowotnej ma najbliższa rodzina [4]. Wnioski te potwierdzają wyniki badań innych autorów, z których wynika, że znajomość zasad higieny jamy ustnej oraz nawyków dietetycznych rodziców ma ogromny wpływ na wdrażanie właściwych postaw prozdrowotnych ich dzieci w każdym wieku [5 10]. Z punktu widzenia teorii społeczno-poznawczej Bandury [11] wynika, że zachowania innych są ważnym źródłem wpływu społecznego. Inni autorzy sugerują, że już 10-letnie dziecko jest w stanie w odpowiedzialny sposób dbać o higienę jamy ustnej [12]. Jest to kolejny dowód na to, że największy wpływ, zwłaszcza na małe dzieci, mają rodzice, co przekłada się na ich zachowania w przyszłości [13]. Wykształcone niekorzystne zachowania mogą zatem być trudne do zmiany w późniejszym okresie życia dziecka [14]. Także autorzy z innych krajów podkreślają, że najlepsze rezultaty przynosi edukacja dzieci przez rodziców. Przykładem tego jest wpływ edukacji rodziców dzieci azjatyckich imigrantów zaobserwowany przez Weinsteina [15] oraz badania Daszkowskiej [16] pokazujące, że informowanie polskich rodziców o tym, jak należy dbać o higienę jamy ustnej dzieci daje pozytywne skutki. Wyniki badań wskazują na potrzebę edukacji rodziców na temat prawidłowych nawyków żywieniowych i wczesnego zgłaszania się z dzieckiem na wizyty stomatologiczne [17]. Brak regularnych wizyt u lekarza wynika głównie ze złej postawy rodzica wobec potrzeby badania i leczenia stomatologicznego [18], który często nie rozumie, dlaczego jest to bardzo ważne. Wiele badań wskazuje, że system przeglądów stomatologicznych oraz właściwa higiena jamy ustnej w znacznym stopniu zapobiegają rozprzestrzenianiu się choroby próchnicowej [19 21]. Z badań własnych wynika też, że najczęstszym powodem zgłaszania się nastolatków do gabinetu stomatologicznego była wizyta kontrolna (50%). Jednak niewiele mniej, bo 41% ankietowanych podaje, że zgłosiło się z powodu bólu zęba, co świadczy o zaniedbaniach w kontroli stanu zdrowia jamy ustnej. Podobne wyniki badań uzyskali też inni autorzy polscy i zagraniczni [22, 23]. Ubytek próchnicowy jako powód wizyty podaje tylko 6% osób i jest to w zgodzie z wynikami innych autorów, którzy wskazują na zmniejszające się zapotrzebowanie na usługi o charakterze naprawczym w krajach rozwijających się [24]. Poznańscy autorzy zwracają jednak uwagę na problem niewłaściwych zachowań zdrowotnych, nawet przy poprawnej wiedzy na ten temat [25]. Można zatem wnioskować, że intensywna edukacja prozdrowotna oraz właściwy instruktaż dietetyczno-higieniczny od najwcześniejszych

6 Nawyki żywieniowe łódzkiej młodzieży licealnej 91 lat życia dziecka jest źródłem właściwych zachowań prozdrowotnych [26]. Lekarz dentysta powinien zwracać uwagę na jasność przekazu informacji, aby mogła być dobrze zrozumiana i zastosowana w codziennym życiu [27]. Pacjent powinien być przekonany o dużym znaczeniu systematycznych i regularnych odwiedzin gabinetu stomatologicznego, które spowodują, że przyczyną wizyty nie będzie ból zęba [28]. Nawyki żywieniowe młodzieży licealnej z punktu widzenia profilaktyki stomatologicznej są niezadowalające. Konieczna jest zatem intensyfikacja działań promujących zdrowie jamy ustnej zarówno wśród dzieci i młodzieży, jak i ich rodziców. Piśmiennictwo [1] Daszkowska M., Lubowiedzka-Gontarek B., Szydłowska-Walendowska B., Wochna-Sobańska M.: The evaluation of hygienic and nutritional habits in preschool children included in program of caries prophylaxis. Dent. Med. Probl. 2003, 40, [in Polish]. [2] Kolarzyk E., Janik A., Kwiatkowski J.: Nutritional habits of pre-school children. Prob. Hig. Epidemiol. 2008, 89, [in Polish]. [3] Pels E., Mielnik-Błaszczak M., Pietrak J., Ślusarski P.: Evaluation of oral hygiene and dietary habits of children based on the survey of their parents. Dent. Med. Probl. 2012, 49, [in Polish]. [4] Okada M., Kawamura M., Hayashi Y., Takase N., Kozai K.: Simultaneous interrelationship between the oral health behavior and oral health status of mothers their children. J. Oral Sci. 2008, 50, [5] Bachanek T., Nakonieczna-Rudnicka M.: Dietary habits of pregnant women. Czas. Stomatol. 2009, 62, [in Polish]. [6] Kaczmarek U., Iwańczak B., Pytrus T., Grzesiak-Gasek I.: Evaluation of questionnaire study among pediatricians and family physicians concerning oral health. Czas. Stomatol. 2010, 63, [in Polish]. [7] Leda B., Niedźwiecki T., Hędzielek M.: Healthy smile for the youngest sample model of dental prophylaxis campaign directed at preschool age children. Czas. Stomatol. 2009, 62, [in Polish]. [8] Listl S.: Family composition and children s dental health behavior: evidence from Germany. J. Public Health Dent. 2011, 71, [9] Skeie M.S., Klock K.S., Haugejorden O., Riordan P.J., Espelid.: Tracking of parents attitudes to their children s oral health-related behavior Oslo, Norway, Acta. Odontol. Scand. 2010, 68, [10] Suresh B.S., Ravishankar T.L., Chaitra T.R., Mohapatra A.K., Gupta V.: Mother s knowledge about preschool child s oral health J. Indian Soc. Pedod. Prev. Dent. 2010, 28, [11] Bussey K., bandura A.: Influence of gender constancy and social power on sex-linked modeling. J. Pers. Soc. Psychol. 1984, 47, [12] Okada M., Kawamura M., Kaihara Y., Matsuzaki Y., Kuwahara S., Ishidori H., Miura K.: Influence of parents oral health behavior on oral health and illness in Taiwan. Int. J. Pediatr. Dent. 2002, 12, [13] Rajb L.D., Petersen P.E., Bakeen G. et al.: Oral health behavior of school children and parents in Jordan. Int. J. Pediatr. Dent. 2002, 12, [14] BSPD and IADPD: British Society of Pediatric Dentistry: a policy document on health care in preschool children. Int. J. Pediatr. Dent. 2003, 13, [15] Weinstein P., Harrison R., Benton T.: Motivating mothers to prevent caries: Confirming the beneficial effect of counseling. J. Am. Dent. Assoc. 2006, 137, [16] Daszkowska M., Lubowiedzka-Gontarek B., Szydłowska-Walendowska B., Wochna-Sobańska M.: The evaluation of dental health in preschool children. Dent. Med. Probl. 2003, 40, [in Polish]. [17] Bruzda-Zwiech A., Filipińska R., Szydłowska-Walendowska B., Lubowiedzka-Gontarek B., Wochna- -Sobańska M.: Oral health behaviors of 4 to 5-year-old children-parent questionnaire survey. Dent. Med. Probl. 2012, 49, [in Polish]. [18] Javelik B., Sjostrom O., Nore J.G.: Evaluation of three years of dental care of adolescents in the Public Dental Service in west Sweden. Swed. Dent. J. 1999, 23, [19] Astrom A.N., Jakobsen R.: The effect of parental dental health behavior on that of their adolescent offspring. Acta Odontol. Scand. 1996, 54, [20] Stewart J.E., Jacobs Sochoen M., Padilla M.R., Maeder L.A., Wolfe G.R., Harts G.W.: The effect of a cognitive behavioral intervention on oral hygiene. J. Clin. Periodontol. 1991, 18, [21] Mizyazawa H., Lin Y.F., Eda S., Iwasaki H., Ueda T., Nakamura H., Tonomura A.: Primary environment factors and gingivitis in children-relationship between life custom and gingivitis. Shoni. Shikagaku. Zasshi 1994, 32, [22] Mahmound K., Al-Omiri J., Ahed M., Al-Wahadni M., Khaled N., Saeed B.: Oral health attitudes, knowledge, and behavior among school children in North Jordan. J. Dent. Edu. 2006, 70, [23] Borysewicz-Lewicka M., Wochna-Sobańska M.: Dental health-promoting behavior of the Polish population in the light of epidemiological studies carried out in 2003 as a part of the A month of totally healthy smile program. Czas. Stomatol. 2007, 60, [in Polish]. [24] Jańczuk Z., Ciągło A.: Foundation of epidemiology of disease of mastication system. (Podstawy epidemiologii chorób narządu żucia) Centrum Edukacji Medycznej. Warszawa 1999, [in Polish]. [25] Borysewicz-Lewicka M., Przystanowicz A.: Evaluation of knowledge of oral health prevention and habits among elementary school pupils. Czas. Stomatol. 2001, 54,

7 92 J. Królewska-Gawarzyńska et al. [26] Jarząbek A., Lisiecka K., Wieczorkowska I., Węsierska K.: Influence of 2-year caries prophylactic program on the oral health of 3-yeard-old children. Dent. Med. Probl. 2012, 49, [in Polish]. [27] Williams N., Whittle J.G., Gatrell A.C.: The relationship between socio-demographic characteristics and dental health knowledge and attitudes of parents with young children. Br. Dent. J. 2002, 193, [28] Szatko F., Grzybowski A.: Forms of accessibility and real attainability of dental care in Poland-barriers. Przegl. Stomatol. Wieku Rozwoj. 2000, 3/4,18 25 [in Polish]. Adres do korespondencji: Joanna Królewska-Gawarzyńska Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego Uniwersytet Medyczny ul. Pomorska Łódź tel./faks: Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r. Received: Revised: Accepted: