E - książki w bibliotece akademickiej: dostęp i promowanie w Bibliotece Głównej Politechniki Warszawskiej

Transkrypt

1 Alicja Potocka Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej E - książki w bibliotece akademickiej: dostęp i promowanie w Bibliotece Głównej Politechniki Warszawskiej E-books in an academic library: access and promotion at the Main Library of the Warsaw University of Technology Wprowadzenie E- książki pojawiły się jako naturalna konsekwencja rozwoju nowych technologii i zapotrzebowania społecznego. Za datę ich powstania uznaje się rok 1998 [3]. Od tego czasu toczy się dyskusja czy zastąpią one książki drukowane, czy są od nich lepsze czy wręcz przeciwnie, jakie są ich pozytywne i negatywne cechy [4]. Wszystkie, te skądinąd słuszne rozważania, mają na celu rozpoznanie nowego nośnika i znalezienie mu najlepszego miejsca w środowisku akademickim i strukturze zbiorów biblioteki. Biblioteki, jako ogniwo pośredniczące w procesie edukacji pomiędzy wykładowcą i studentem, a tym co proponuje rynek wydawniczy i księgarski, e- książki postrzegają jako ważny element wzbogacający ofertę dla środowiska akademickiego. Maurice B. Linde, brytyjski bibliotekarz, powiedział, że decyzja w jaki sposób ma być dostarczona informacja powinna być wypadkową wyboru użytkownika i kryterium finansowego [4]. Ta opinia wyjątkowo dobrze obrazuje to co ma decydujące znacznie przy rozstrzyganiu dylematu jakie kryteria trzeba brać pod uwagę wybierając właściwy nośnik dla gromadzonych zbiorów. E- biblioteka będzie pozytywnie postrzegana przez środowisko akademickie jeśli będzie budowana pod kątem jego potrzeb, a dostęp do e- książek, przeglądanie stron i wydruki nie będą nastręczały problemów [1,6,7]. Kryteria doboru Z naszych doświadczeń wynika, że budując kolekcję książek elektronicznych dobrze jest spełnić następujące trzy warunki : 1

2 e- książki są wskazywane (zamawiane) przez czytelników, przy czym zamawiający sam wskazuje je jako najdogodniejszą formę dokumentu, zamawiający i inni zainteresowani otrzymują pełny, oferowany różnymi kanałami informacyjnymi komunikat, że książki takie są dostępne, osoby korzystające z nich są zadowolone gdyż e- książki spełniają ich oczekiwania merytoryczne i są wygodne w korzystaniu, zatem informują innych użytkowników o ofercie biblioteki( tzw. marketing wirusowy [6]). Szczególnie ważne jest aby sposób informowania o dostępności e- książki był wielokierunkowy, gdyż nie ma dotychczas wypracowanych jednolitych sposobów przekazywania tej informacji. Różnią się one w zależności od tego na jakich warunkach i z jakiego źródła udostępniana jest książka elektroniczna. Przyglądając się ofertom dostawców e- książek trzeba zwrócić uwagę czy zapewniają one: łatwość przeglądania, sporządzania notatek i możliwość kopiowania/drukowania rozdziałów (nie stron), umożliwiają dostęp z komputerów prywatnych dla zarejestrowanych użytkowników, oferują dodatkowe programy, narzędzia do korzystania z danych, zapewniają powiązanie np. z systemem cytowań, zapewniają dogodną dla użytkowników (jednolitą ) platformy do udostępniania. Typologia e- książek ze względu na sposób dostępu Rynek wydawniczy i księgarski oferuje bardzo różne formy dostępu do e- książek. Z punktu widzenia użytkownika najważniejsze jest, aby e- książki były dostępne w dowolnym czasie i z wielu stanowisk komputerowych na terenie uczelni oraz z komputerów domowych. Natomiast z punktu widzenia biblioteki sposób oferowania e- książek, zasady ich zakupu i sposób udostępniania oferowany przez ich dostawcę determinuje odmienne procedury ich gromadzenia i opracowywania, a także udostępniania i informowania o nich. Punktem wyjścia poniżej zaprezentowanej typologii jest sposób, a właściwie warunki na jakich książki zostały pozyskane do zbiorów: Można wyróżnić 4 ich podstawowe typy: 1) książki zakupione na własność, 2

3 2) książki dostępne w ramach licencji, 3) książki wytworzone w lokalnej bibliotece, 4) książki dostępne w wolnym Internecie. W Bibliotece Głównej Politechniki Warszawskiej przyjęliśmy następujące założenia polityki kształtowania e- biblioteki : Ad 1) na własność chcemy kupować e - książki : stanowiące klasykę w danej dziedzinie, dzieła o znaczeniu podstawowym dla rozwoju dyscypliny, publikacje z dziedzin, w których okres starzenia się informacji jest stosunkowo długi, wykorzystywane przez dużą grupę odbiorców, podręczniki do konkretnych przedmiotów wykładanych w języku angielskim, ze względu na konieczność zapewnienia dużej grupie studentów identycznych książek, jak te z których uczą się studenci w innych krajach. Przede wszystkim na własność kupowane są więc ogólnouczelniane podręczniki akademickie w języku angielskim do nauki fizyki, matematyki i chemii. Jednym z powodów, aby zacząć budowanie kolekcji książek elektronicznych kupowanych na własność od tych publikacji, było nasze przekonanie o możliwości ich wieloletniego wykorzystywania, przez dużą liczbę użytkowników. Konsekwencją zakupu e- podręczników jest poszerzenie oferty różnych form udostępniania zbiorów bibliotecznych. Tak pozyskana e- książka, może być dostępna z serwera dostawcy, przez określony w umowie czas, lub kupujący decyduje o jej udostępnianiu z własnego serwera. Pozostając właścicielem udostępnianych treści, biblioteka może też opłacać koszty korzystania z wybranej platformy udostępniania. Przyjęto zasadę, że wszystkie książki elektroniczne zakupione na własność są zarejestrowane w centralnym katalogu bibliotek PW oraz dodatkowo na Liście A-Z książek. Zwielokrotnia to możliwość szybkiego i łatwego dotarcia do poszukiwanego tytułu. 3

4 Ad 2) w ramach licencji chcemy kupować e - książki : z dziedzin gdzie rozwój nauki jest bardzo szybki i najnowsze wydawnictwa są niezbędne w pracy naukowej i dydaktyce (np. biotechnologia, elektronika, materiałoznawstwo ), jeśli oferta obejmuje pakiet różnorodny tematycznie, dotyczący specjalistycznych książek naukowych z dziedzin obejmujących specjalizację biblioteki. Na tych zasadach obecnie korzystamy z baz : CRC Press ENGnetBASE (Engineering Handbook Online), Knovel, Referex Engineering. E- książki objęte tymi bazami praktycznie obejmują tematyką wszystkie dziedziny i kierunki prowadzonych na naszej Uczelni badań oraz dydaktyki. Łącznie oferta obejmuje ok tytułów. Pełny wykaz oferowanych tytułów w ramach licencji zawiera dostępna na stronie domowej BG PW Lista A-Z książek. Zbiory te nie są katalogowane w naszej bibliotece. Ad 3) książki wytworzone w lokalnej bibliotece cyfrowej Dobór wydawnictw do Biblioteki Cyfrowej niestety podyktowany jest nie tylko względami merytorycznymi, gdyż te ogranicza często brak zgody autorów lub wydawnictwa na rozpowszechnianie tytułu w wersji elektronicznej. Stąd znaczną część kolekcji Biblioteki Cyfrowej tworzą książki zaliczone do Narodowego Zasobu Bibliotecznego, czyli książki, których powielanie e nie jest chronione prawem autorskim. Od 2005 roku Biblioteka Cyfrowa Politechniki Warszawskiej, dostępna jest ze strony domowej Biblioteki Głównej PW. W 2006r wdrożono oprogramowanie dlibra, do obsługi tej bazy. Zbiory mogą być przeszukiwane równolegle ze zbiorami innych bibliotek cyfrowych pracujących w tym systemie. Dokumenty elektroniczne zamieszczone w naszej bibliotece cyfrowej najczęściej mają w zbiorach swoje odpowiedniki drukowane. Są też nieliczne takie, które są przez autorów od razu dostarczane w postaci cyfrowej. Publikacje są pogrupowane w kilku kolekcjach : Historia nauki i techniki Historia Politechniki Warszawskiej Historia Szkolnictwa Skrypty i podręczniki 4

5 Dostęp do zdigitalizowanych książek zapewnia system wyszukiwawczy dlibry oraz dodatkowo opisy w centralnym katalogu bibliotek PW (pobierane z katalogu NUKAT). Opis katalogowy każdej zdigitalizowanej książki, której odpowiednik w wersji drukowanej jest w zbiorach BG PW jest powiązany z rekordem opisu książki drukowanej. Ad 4) książki dostępne w wolnym Internecie Internet jest źródłem wielu cennych informacji. Publikowane i powszechnie dostępne jest w nim wiele książek naukowych, skryptów czy wydawnictw informacyjnych. Zadaniem biblioteki jest wskazanie publikacji, których tematyka i poziom merytoryczny jest zgodny z polityką gromadzenia zbiorów. Jednak formuła otwartego Internetu nie pozwala na zastosowanie typowych procedur gromadzenia (np. zakupu, daru). Jest to element szerokiego systemu bibliotecznej informacji o ważnych publikacjach, ale sam dokument elektroniczny nie jest włączany do kolekcji. Nie można więc tu mówić o gromadzeniu w pełnym tego słowa znaczeniu, ale o przenikaniu zasad polityki gromadzenia zbiorów do zadań Oddziału Informacji Naukowej, który na stronie domowej biblioteki w zakładce polecane linki zamieszcza odpowiednią informację. Dobrym przykładem jest tu Wikipedia elektroniczna encyklopedia, której walory naukowe są porównywane z Encyclopedia Britanica. Wikipedia nie jest katalogowana w zbiorach bibliotecznych, ale link do niej znajduje się na wielu stronach bibliotek naukowych. Trochę inna jest sytuacja gdy np. uznamy, że dla naszych użytkowników przydatny będzie skrypt, który w wersji elektronicznej jest udostępniany przez Bibliotekę Cyfrową innej uczelni. Jest to dokument powszechnie dostępny w Internecie, ale jednak może być trudny do wyszukania. Jak zatem powiadomić naszych użytkowników o jego dostępności? Wiele bibliotek decyduje się w takich przypadkach na skatalogowanie go we własnym katalogu bibliotecznym. W ten sposób ten nie istniejący fizycznie w naszej kolekcji dokument staje się jego częścią. Tak więc w odniesieniu do publikacji dostępnych w otwartym Internecie, polityka ich gromadzenia jest przede wszystkim oparta na kryterium ich merytorycznej przydatności oraz trwałości adresu URL pod którym jest dostępne to wydawnictwo. Natomiast sposób informowania o jego istnieniu jest niejednolity. 5

6 Tryb informowania o e- książkach Poczta elektroniczna To najszybszy sposób kontaktu z czytelnikiem/użytkownikiem biblioteki [6]. Jeśli tylko wyraża on zgodę na taką współpracę, bezpośrednia wymiana korespondencji może stać się bezcennym źródłem informacji o oczekiwaniach środowiska. Chcąc usprawnić proces zamawiania książek oraz umożliwić łatwy i bezpośredni kontakt środowisku akademickiemu z Oddziałem Gromadzenia Książek i Zbiorów Specjalnych Biblioteka Główna PW zamieściła na stronie domowej formularz Zaproponuj do zbiorów umożliwiającą kontakt z osobami kompletującymi księgozbiór. Po wypełnieniu formularza, na którym umieszczane są dane identyfikujące zamawianą książkę, dane czytelnika oraz dane pracownika naukowego, który może potwierdzić celowość zakupu (w ten sposób książki zamawiają również studenci) zostaje on przesłany pocztą elektroniczną do Oddziału Gromadzenia Książek i Zbiorów Specjalnych. W przypadku zamawiania e-książek wydaje się celowe uzupełnienie danych o takie informacje jak : cel zakupu ( do jakiego przedmiotu ), wykładowca zalecający, ilość zainteresowanych studentów. Takie dane umożliwią nam optymalny wybór wersji książki : papierowej bądź elektronicznej. Doprecyzowanie danych czyli dokładne określenie przedmiotu, do którego podręcznik jest zalecany umożliwiłoby, przy współudziale nauczycieli akademickich, wybór podręcznika najlepszego ze względów merytorycznych i dydaktycznych dla większej grupy studentów. Strona domowa Strona domowa to najszybszy i najskuteczniejszy sposób na propagowanie nowych propozycji i rozwiązań biblioteki [6]. Informacje szczególnie ważne umieszczane są w najbardziej eksponowanym miejscu, czyli w centrum strony domowej, a te najważniejsze, stale przydatne, są dostępne na pasku w górnej części strony domowej. 6

7 Tu też są promowane książki elektroniczne. Nasze doświadczenie wykazało, że umieszczenie baz danych oferujących e- książki, łącznie z bazami bibliograficznymi i pełnotekstowymi nie było czytelne i wygodne dla użytkowników. Zaproponowano więc, aby oprócz zamieszczenia na jednej liście wszystkich dostępnych baz danych, dodatkowo utworzyć zakładkę E-Książki, gdzie zgromadzono informacje o wydawnictwach zakupionych na własność, dostępnych czasowo w okresie obowiązywania licencji, a także jest tu też informacja o polecanych bibliotekach cyfrowych. Dodatkowo osobną zakładkę tworzy odesłanie do Biblioteki Cyfrowej PW (bezpośrednio ze strony domowej). Szybko rosnącą liczba wejść na stronę E- Książki oraz statystyki wykorzystania poszczególnych tytułów wskazują, że tak rozbudowany system informacji o e-książkach był słusznym posunięciem. Poprzez zakładkę E-Książki, można dotrzeć na stronę dostawcy e- książek, skąd mogą być one bezpośrednio czytane, bądź we fragmentach drukowane lub kopiowane. Taki sposób prezentowania zakupionych e - książek jest w początkowej fazie ich propagowania bardzo pomocny, zwłaszcza dla tych czytelników, którzy nie potrafią sprawnie poruszać się po katalogu i innych źródłach informacji o e-książkach. Listy A-Z nowy typ informacji o książkach E- książki kupione w ramach licencji oraz zakupione na własność zostały uporządkowane alfabetycznie i umieszczone na wspólnej liście Lista książek elektronicznych PW [2007]. Niewątpliwą zaletą Listy jest to, że szukając książki w wersji elektronicznej nie trzeba przeszukiwać teraz kilku baz wydawców lub dostawców w poszukiwaniu tego, kto udostępnia pełny tekst poszukiwanej publikacji. Jednorazowe przeszukanie daje odpowiedź czy książka jest dostępna w Bibliotece Głównej Politechniki Warszawskiej i jaki jest jej status. Umieszczona na liście otwarta książka oznacza, że książka jest naszą własnością (jej opis jest też w katalogu). Listę uaktualnia i kontroluje pod kątem prawidłowości dostępu Ośrodek Informacji Naukowej. Katalogi biblioteczne W Katalogu on line zebrane są wszystkie informacje dotyczące zbiorów, w tym e- książek zakupionych do zbiorów na stałe oraz publikacji umieszczonych w Bibliotece Cyfrowej. Wybierając w indeksie opcję Lista lektur, tworzoną dynamicznie na bazie centralnego 7

8 katalogu bibliotek PW, można wyszukać literaturę zalecaną dla poszczególnych wydziałów. Po wpisaniu nazwy wydziału otrzymujemy informację o formie dostępu tzn. między innymi o tym, że mamy elektroniczną wersję zalecanego podręcznika. Podobnie funkcjonuje zakładka Nowości. W obu tych źródłach informacji automatycznie są odnotowywane e- książki opisane w katalogu, który zawiera bezpośredni link do pełnego tekstu. Informacja w katalogach centralnych współpraca z NUKATE- em E- książka kupiona do zbiorów na własność lub pozyskana do Biblioteki Cyfrowej Politechniki Warszawskiej jest katalogowana w NUKAT i kopiowana do katalogu ALEPH. Opis bibliograficzny e-książek robiony jest w formacie MARC21 rekordu bibliograficznego dla książki i dla dokumentu elektronicznego [2, 5]. Pełny opis dokumentu elektronicznego obejmuje, oprócz opisu stosowanego dla książki drukowanej, dodatkowo wypełnienie pól: 245h, 530, 538, 856. Lokalnie opis jest uzupełniany w rekordzie egzemplarza o dane wykorzystywane do wydruku inwentarza pole lokalne 997. Zgodnie z przyjętą w Bibliotece Głównej PW procedurą w Oddziale Gromadzenia Książek i Zbiorów Specjalnych robiony jest skrócony opis bibliograficzny dla dokumentu elektronicznego (wypełniane jest zawsze pole 245h). Następny etap to przekazanie dokumentu do Oddziału Opracowania Książek i Zbiorów Specjalnych tu opis jest katalogowany w NUKAT po skopiowaniu do ALEPH jest uzupełniany o pola lokalne 856, 977 i wzbogacony o opracowanie rzeczowe. Po korekcie opis (numer systemowy) przekazywany jest do Oddziału Informatyzacji, która robi linki do właściwej strony www (z uwzględnieniem lokalnie stosowanego systemu zarządzania dostępem do zasobów elektronicznych HAN). Ośrodek Informacji Naukowej kontaktuje się z dystrybutorem e- książek w przypadku kiedy dostęp do e- książki jest niepoprawny. Jednolity system rozliczeń nakładów na zakup zbiorów informacją dla władz uczelni o kosztach e- książek Książka zakupiona do zbiorów, dla której został zrobiony opis bibliograficzny, jest rejestrowana w module gromadzenia systemu ALEPH. Podstawą rejestracji jest dokument od dostawcy, w którym zawarta jest cena za udostępnianą książkę. Można zatem zarejestrować w zintegrowanym systemie bibliotecznym nazwę dostawcy, wartość kupionego produktu, nadać akcesję oraz sygnaturę. Dodatkowo w Module Egzemplarza należy odnotować : 8

9 Bibliotekę EBIBL Typ materiału- EBOOK w uwagach można np. zawrzeć informację o czasie trwania licencji na dostęp do książki z aktualnej platformy udostępniania (książka pozostaje własnością biblioteki). Zarejestrowanie e-książki w systemie bibliotecznym, w którym są rejestrowane inne zbiory biblioteczne umożliwia otrzymywanie jednorodnych raportów o stanie wydatków na różne typy dokumentów. Taki sposób kontroli wydatkowanych środków umożliwi po zakończeniu licencji dopilnowanie by opłacone wydawnictwa znalazły się we właściwym czasie fizycznie w zbiorach biblioteki np. na CD- romach. Ten sposób ewidencji jest też wykorzystywany do wydruku inwentarza e-książek. Obejmującego łącznie e-książki zakupione na własność oraz publikacje tworzące Bibliotekę Cyfrową. Możemy się spierać o nazwę dokumentu zwanego tu inwentarzem, natomiast jest to na pewno dokument, który w sposób jednoznaczny i ostateczny dokumentuje wydatkowane środki oraz liczbę gromadzonych jednostek. Zawarte w nim dane pozwalają stwierdzić, jakie e- książki zostały zakupione, gdzie i za jaką cenę. Obecnie przepisy o ewidencji zbiorów bibliotecznych nie wymagają tworzenia takiego dokumentu dla zbiorów elektronicznych. Służy on naszej wewnętrznej kontroli. Promocje e książek Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej od 2004 roku prowadzi intensywną promocję e- książek. Nasi użytkownicy przyzwyczaili się do czasopism w formie elektronicznej, które utorowały drogę nowemu spojrzeniu na bibliotekę i jej zbiory. Wcześniej dostępne były tylko pakiety książek kupowane zasadach licencji, które ze względu na brak pewności co do stałego dostępu do nich nie były wykorzystywane wystarczająco efektywnie. Wydawało się, że książka elektroniczna w roku 2004 nie miała wielu zwolenników. Dlatego też potrzebne było podjęcie specjalnych działań. W celu intensyfikacji promocji organizowaliśmy spotkania informacyjne na wydziałach prowadzących zajęcia w języku angielskim i na tych wydziałach, dla których mogliśmy wskazać bardzo dobre podręczniki anglojęzyczne. Podczas spotkań mówiliśmy o takich dodatkowych opcjach oferowanych dla e-książek jak : kursy on-line, możliwość adopcji 9

10 tytułu (tj. promocyjnego zakupu dla grupy studentów i biblioteki), o custo publishing czyli druku na życzenie. O e- książkach mówimy zawsze przy okazji wystaw książek organizowanych w Bibliotece Głównej bądź na wydziałach. Wraz z początkiem roku akademickiego pytamy o zalecaną literaturę i informujemy o możliwościach kupna e- książek, zapraszamy do umieszczania książek w naszej Bibliotece Cyfrowej. Od 2007 współpracujemy z Pełnomocnikiem Rektora ds. Studiów w Języku Angielskim. Oczywiście przy każdej okazji pamiętamy o plakatach, ulotkach i zamieszczaniu informacji o testowaniu nowych platform na naszej stronie domowej. Efekty naszych działań z można obserwować w szybko rosnących statystykach korzystania z e-książek. Jest to konkretna, wymierna forma oceny zainteresowania wydziałów nowymi technologiami. Na uzyskane efekty niewątpliwie wpływ miała decyzja udostępniania e- książek wszystkim użytkownikom zarejestrowanym w systemie bibliotecznym PW, z dowolnego komputera (w tym z komputerów domowych). Problemy do rozwiązania zamiast podsumowania Decydując się na gromadzenie e-książek w bibliotece musimy wziąć pod uwagę szereg problemów, z którymi przyjdzie nam się zmierzyć, chociażby tymi, które wymienione zostały w tym referacie, ale także innymi wskazanymi w literaturze [1,3,6]. Przede wszystkim jednak musimy dobrze uświadomić sobie cel zakupu oraz umieć wybrać właściwego dostawcę. O skuteczności naszych działań decydować będzie zarówno poprawność merytoryczna dokonanego wyboru, jakość techniczna oferowana przez platformę udostępniania e-książki, jak i nasza umiejętność jej promocji. Na poziomie pojedynczej biblioteki są to trudne decyzje zwłaszcza, że strona finansowa odgrywa tu niebagatelną rolę, być może, tak jak w przypadku czasopism, dobrym pomysłem byłyby i w tym przypadku konsorcja, a przynajmniej ścisła współpraca pomiędzy bibliotekami zainteresowanymi zakupem książek elektronicznych. Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej bardzo chętnie nawiąże taką współprace ze wszystkimi nią instytucjami. 10

11 Bibliografia [1] Dudziak, D., Wojtasik, U.A. Czy łatwo kupić zagraniczną książkę elektroniczną? [online].[dostęp 10 kwietnia 2007].Dostępny w World Wide Werb [2] Lenrtowicz M.(red.)Format MARC21rekordu bibliograficznego dla książki [dostęp online]. [dostęp 20 kwietnia 2007]. Dostępny w World Wide Werb [3] Mocydlorz, M. Udostępnianie informacji na nośnikach elektronicznych [on-line]. [dostęp 21 marca 2007]. Dostępny w World Wide Werb : [4] Line, M. B.Biblioteka przyszłości : [wykład wygłoszony w Bibliotece Królewskiej w Kopenhadze w kwietniu 2001].[online]. [dostęp 21 marca 2007].Dostępny w World Wide Web: [5] Sanetra,K. Format MARC21rekordu bibliograficznego dla dokumentu elektronicznego. Warszawa : Wydawnictwo SBP,2003. ISBN [6] Woźniak, J., Franke,J. (red.) Biblioteki cyfrowe : projekty, realizacje, technologie Warszawa : Wydawnictwo SBP, ISBN [7]Szmigielska,T.U. (red.) Standardy w bibliotekach naukowych : stan obecny i przyszłość Warszawa : Wyższa szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, 2007 ISBN [8]Śmigoń, M. Bariery informacyjne. Warszawa : Wydawnictwo SBP, ISBN [9]Wojciechowska, M. Ocena skuteczności działalności biblioteki. Przeglad Biblioteczny 2006,R.74, nr 3,s